Lá»i dẫn cá»§a Lược Sá» Tá»™c Việt: Chúng tôi (Lang Linh) đã có ý định viết bà i vá» cuá»™c khởi nghÄ©a hai bà Trưng, nhưng trong quá trình tìm tà i liệu, chúng tôi đã tìm thấy cuốn sách: Cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng ở Hà Ná»™i và lân cáºn cá»§a tác giả Nguyá»…n Vinh Phúc, cuốn sách nà y đã rất đầy đủ những gì chúng tôi muốn truyá»n tải, nên thay vì viết bà i, chúng tôi quyết định đăng cả cuốn sách thà nh má»™t bà i viết. Tác giả Nguyá»…n Vinh Phúc đã rất dà y công nghiên cứu và sưu tầm các tư liệu để tìm hiểu vá» cuá»™c khởi nghÄ©a hai bà Trưng, vá»›i các nguồn tư liệu từ lịch sá», ngá»c phả, thần tÃch, truyá»n thuyết, vá»›i má»™t phương pháp nghiên cứu khoa há»c và má»™t tinh thần dân tá»™c chân chÃnh để từ đó đưa ra những khám phá má»›i vá» cuá»™c khởi nghÄ©a hai bà Trưng. Bà i viết có má»™t số vấn đỠnho nhá», cÅ©ng là vấn đỠchung cá»§a há»c thuáºt Việt Nam, đó là việc cho rằng thá»i hai bà Trưng má»›i chuyển sang chế độ phụ hệ, ngay trước đó là chế độ công xã nguyên thá»§y, Ä‘iá»u nà y không đúng. Nhưng đây cÅ©ng chỉ là má»™t số những vết gợn nhá» trong công trình rất giá trị nà y. Chúng tôi xin trân trá»ng giá»›i thiệu tá»›i bạn Ä‘á»c toà n văn bà i nghiên cứu, bà i viết vốn là toà n bá»™ má»™t cuốn sách dà y 300 trang và có khoảng 81.000 chữ, vì váºy bạn Ä‘á»c có thể lưu lại để Ä‘á»c khi có thá»i gian.Â
Tên sách: Cuá»™c khởi nghÄ©a cá»§a Hai Bà Trưng ở Hà Ná»™i và các vùng lân cáºn
Tác giả: Nguyễn Vinh Phúc
Nhà xuất bản: Trẻ
Năm xuất bản: 2005
Số hoá: ptlinh, chuongxedap. Nguồn: quansuvn.
Tranh minh há»a: Camelia Pham.
LỜI NÓI ÄẦU
Cách đây hai mươi thế ká»·, và o mùa xuân năm 40 sau Công nguyên, cuá»™c khởi nghÄ©a do Hai Bà Trưng lãnh đạo đã Ä‘áºp tan bá»™ máy đà n áp cá»§a bè lÅ© bà nh trướng Äại Hán, già nh lại độc láºp tá»± do cho đất nước.
Äó là niá»m tá»± hà o chung cá»§a dân tá»™c Việt Nam, trong đó và trước hết có niá»m tá»± hà o cá»§a Hà Ná»™i vì châu thổ sông Hồng mà Hà Ná»™i là trung tâm đã là cái nôi sinh thà nh cá»§a cuá»™c khởi nghÄ©a vẻ vang nà y.
Tiếp theo cuá»™c khởi nghÄ©a là những năm tháng độc láºp. “Äô kỳ đóng cõi Mê Linh. LÄ©nh Nam riêng má»™t triá»u đình nước ta†dù Mê Linh nay là huyện Mê Linh (Yên Lăng cÅ©) hay huyện Thạch Thất thì cÅ©ng là cáºn ká» vá»›i Hà Ná»™i.
Ba năm sau, cuá»™c kháng chiến chống quân Hán xâm lược bùng nổ, quyết liệt và rá»™ng khắp. Nhiá»u tráºn đánh đã diá»…n ra trên đất Hà Ná»™i. Ngưá»i Hà Ná»™i ngà y ấy đã viết tiếp trang sá» truyá»n thống đấu tranh chống ngoại xâm kiên cưá»ng, bất khuất mà tổ tiên từ thá»i các vua Hùng, vua Thục đã đắp xây ná»n tảng.
Cho nên việc tìm hiểu vá» cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng ở Hà Ná»™i và các tỉnh lân cáºn thà nh phố Thá»§ đô không chỉ có ý nghÄ©a há»c thuáºt mà còn có ý nghÄ©a phát huy truyá»n thống cá»§a nhân dân vùng châu thổ sông Hồng đã có dư mấy nghìn năm lịch sá».
Tuy nhiên, việc là m nà y không phải là dá»… dà ng. Vì ngay đối vá»›i việc nghiên cứu cuá»™c khởi nghÄ©a nói chung thì tà i liệu cÅ©ng đã là quá Ãt á»i. Vá» nguồn chÃnh sá» cá»§a Việt Nam thì bá»™ sá» cổ nhất hiện còn cÅ©ng là biên soạn sau cuá»™c khởi nghÄ©a đó hà ng mưá»i bốn thế ká»·, do váºy rất sÆ¡ lược. Äó là bá»™ Việt sá» lược (khuyết danh) soạn và o cuối Ä‘á»i Trần, tức ná»a sau thế ká»· XIV, chỉ ghi được vá» cuá»™c khởi nghÄ©a chấn động toà n cõi Giao Châu nà y có khoảng hai trăm chữ!
Bá»™ thứ hai là Äại Việt sá» ký toà n thư (sẽ gá»i tắt là Toà n thư) do Ngô Sỹ Liên soạn, hoà n thà nh năm 1479 (sá» thần các Ä‘á»i sau có viết tiếp, bổ sung, sá»a chữa), ghi chép có nhiá»u hÆ¡n má»™t chút nhưng cÅ©ng không quá sáu trăm chữ.
Còn những bá»™ sá» soạn sau đó như Äại Việt sá» ký tiá»n biên cá»§a Ngô Thì Sỹ (1725-1779) hay Việt sá» thông giám cương mục cá»§a sá» thần triá»u Nguyá»…n soạn khoảng 1856-1889 (sẽ gá»i tắt là Cương mục) thì cÅ©ng là chép lại các bá»™ sá» cÅ©, có thêm má»™t và i chi tiết do tham khảo truyá»n thuyết dân gian hoặc sá» sách Trung Quốc.
Vá» nguồn sá» Trung Quốc cổ, những sách đầu tiên ghi chép vá» thá»i kỳ Hai Bà Trưng mà nay dá»… tìm Ä‘á»c là ba bá»™ sau: Hán thư, Háºu Hán ká»·, Háºu Hán thư.
Bá»™ thứ nhất, còn quen gá»i là Tiá»n Hà n thư, do Ban Cố soạn theo thể ký truyện, hoà n thà nh năm 67 sau Công nguyên, có má»™t số tư liệu vá» tình hình Giao Chỉ và Cá»u Chân thá»i Tây Hán, tức thá»i gian trước Công nguyên tá»›i năm thứ 8 sau Công nguyên. Bá»™ sá» nà y gồm bốn phần, chia ra 100 quyển: phần Äế ká»· 12 quyển, phần Biểu 8 quyển, phần Chà 10 quyển, phần Liệt truyện 70 quyển. Liên quan nhiá»u đến Giao Chỉ, Cá»u Chân là Äịa lý chà (quyển thứ 8) và Nam Việt vương truyện (quyển 65).
Bá»™ thứ hai – Háºu Hán ká»· – là sách cá»§a Viên Hoà nh là m quan Ä‘á»i Tấn Hiếu VÅ© biên soạn (376-396). Bá»™ nà y viết theo thể biên niên, gồm 30 quyển, chép lịch sá» nhà Äông Hán theo trình tá»± thá»i gian hà ng năm cá»§a các Ä‘á»i vua. Phần liên quan đến cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng chá»§ yếu nằm ở quyển thứ 7.
Bá»™ thứ ba – Háºu Hán thư – là sách cá»§a Phạm Diệp (còn có má»™t âm nữa là Việp) sống thá»i Lưu Tống (420-479), viết theo thể ký truyện. Bá»™ nà y gồm ba phần, chia ra 120 quyển: phần Äế ký 10 quyển, phần Chà 30 quyển, phần Liệt truyện 80 quyển. Những quyển có liên quan tá»›i thá»i kỳ Hai Bà Trưng là phần Äế ký, quyển 1 Ä‘á»i Quang VÅ© và phần Liệt truyện gồm các quyển 12 mục Lưu Long truyện, quyển 14 mục Mã Viện truyện, quyển 66 mục Nhân Diên truyện và quyển 76 mục Nam Man truyện.
Do là sá» cá»§a Trung Quốc nên ở hai bá»™ đó phần ghi chép vá» cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng có cụ thể hÆ¡n vá» phÃa hoạt động cá»§a quân Hán. Nhưng dù váºy, phần ghi chép ấy cÅ©ng không quá và i trăm chữ.
Má»™t bá»™ sách khác cung cấp thêm má»™t Ãt tư liệu cho việc nghiên cứu thá»i kỳ Hai Bà Trưng là Thá»§y kinh chú. Äây là bá»™ địa lý lịch sá» cá»§a Lịch Äạo Nguyên viết thá»i Bắc Ngụy (515-526) ná»™i dung chÃnh là chá»§ giải sách Thá»§y kinh (sách ghi chép vá» các sông ngòi) do Tang Khâm soạn đới Hán. Thá»§y kinh chú gồm 40 quyển, trong đó, quyển 37 nhân chú giải vá» sông Diệp Du (tức sông Hồng cá»§a Việt Nam) tác giả có đỠcáºp tá»›i quan hệ chiến tranh giữa Mã Viện và Hai Bà Trưng. Äiá»u đáng chú ý nữa là Thá»§y kinh chú có dẫn má»™t số Ä‘oạn văn liên quan đến nước Việt ta thá»i cổ trÃch từ những sách cổ hÆ¡n mà nay không còn thấy như Giao Châu ngoại vá»±c ký, Việt chà v.v…
Còn như các bá»™ sá» Trung Quốc soạn ở những Ä‘á»i sau như Tư trị thông giám cá»§a Tư Mã Quang (Ä‘á»i Tống), Việt kiệu thư cá»§a Lý Văn Phượng (Ä‘á»i Minh), An Nam chà cá»§a Cao Hùng Trưng (Ä‘á»i Thanh) v.v… phần viết vá» thá»i kỳ Hai Bà Trưng Ä‘á»u là chép từ các bố sá» sách nói trên.
Nguồn thư tịch bác há»c Ãt á»i như thế, nếu chỉ dá»±a và o đó thì nói thêm vá» cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà cÅ©ng chẳng được là bao nhiêu.
â—Š â—Š â—Š
Äiá»u may mắn là nhân dân ta xưa – ngưá»i bình dân Việt Nam – có má»™t cách chép sá» riêng. Äó là kho tà ng các truyá»n thuyết lịch sá» và sá»± tÃch những ngưá»i anh hùng được lưu truyá»n từ Ä‘á»i nà y qua Ä‘á»i khác, tồn tại mãi tá»›i ngà y nay. Äà nh rằng trong các truyá»n thuyết đó có nhiá»u yếu tố hoang đưá»ng và không Ãt những sá»± gán ghép, thêm bá»›t, hư cấu cá»§a ngưá»i Ä‘á»i sau, không loại trừ có nhân váºt hoà n toà n là hư cấu, nhưng dù sao cÅ©ng chắc chắn là có phản ánh má»™t sá»± tháºt lịch sá». Ông Phạm Văn Äồng đã từng viết: “Những truyá»n thuyết dân gian thưá»ng có má»™t cái lõi là sá»± tháºt lịch sá» mà nhân dân qua nhiá»u thế hệ đã gá»i gắm và o đấy tâm tình tha thiết cá»§a mình cùng vá»›i thÆ¡ và má»™ngâ€1.
Váºy nên khi tách thÆ¡ và má»™ng – tức phần sáng tạo, hư cấu văn há»c – thì có thể là còn lại là cái cốt lõi lịch sá».
Thứ nữa, trong nhân dân từ ngà n xưa còn có tục lệ thá» phụng anh hùng. Những ngưá»i có công vá»›i dân vá»›i nước, dù trẻ hay già , là nam hay nữ, Ä‘á»u được nhân dân láºp Ä‘á»n thá», tôn là m phúc thần, thà nh hoà ng. Những ngôi Ä‘á»n ấy được dá»±ng hoặc ở ngay quê hương bản quán cá»§a nhân váºt, hoặc ở nÆ¡i là địa bà n hoạt động chÃnh hoặc nÆ¡i hy sinh cá»§a nhân váºt đó. Tại những Ä‘á»n miếu ấy có lưu giữ những thần tÃch, ngá»c phả kể vá» cuá»™c Ä‘á»i ngưá»i anh hùng được phụng thá». Những văn bản nà y thá»±c ra cÅ©ng là những truyá»n thuyết dân gian được cố định hóa, văn bản hóa ở má»™t thá»i Ä‘iểm nhất định (thá»i Ä‘iểm ấy đối vá»›i Ä‘a số các thần tÃch thưá»ng là thế ká»· XVI). Cho nên khảo sát các Ä‘á»n miếu và thần tÃch, ngá»c phả cÅ©ng có thể tìm ra những sá»± tháºt lịch sá» bổ sung phần nà o cho chÃnh sá».
Ngoà i ra, ở nhiá»u là ng xóm hiện vẫn còn những địa Ä‘iểm, địa danh như “đồn quânâ€, “kho lươngâ€, “cá»™t cá»â€, “xóm nhà Bà †v.v… và vết tÃch những thà nh xưa lÅ©y cổ. Äó là những chứng tÃch truyá»n kỳ nhưng má»™t khi được xác định niên đại chắc chắn thì cÅ©ng là má»™t nguồn tư liệu giúp phục hiện lại phần nà o quá khứ.
Cuối cùng, trong lòng đất có chứa không Ãt những di váºt cá»§a ngưá»i các Ä‘á»i trước, từ những công cụ sản xuất, công cụ chiến đấu đến những dấu vết nÆ¡i ăn, chốn ở và cả những hà i cốt… Các tư liệu khảo cổ há»c nà y sau khi được phân tÃch tìm ra niên đại cụ thể thì quan trá»ng chẳng khác gì tư liệu thư tịch gốc! Nhất là những tư liệu khảo cổ há»c lại gặp ở cùng má»™t địa Ä‘iểm có lưu hà nh truyá»n thuyết và bảo lưu tục lệ thì các tư liệu văn hóa dân gian và dân tá»™c há»c rất có khả năng là đã hà m dưỡng, chất chứa những sá»± tháºt lịch sá».
Cho nên, tuy chÃnh sá» thì quá Ãt á»i nhưng chúng tôi đã dá»±a và o các nguồn tư liệu trên để phối hợp tiến hà nh tìm hiểu vá» cuá»™c khởi nghÄ©a do Hai Bà lãnh đạo. Thá»±c ra những hoạt động cứu nước cá»§a Hai Bà và nhân dân ngà y ấy gồm ba giai Ä‘oạn: khởi nghÄ©a – xây dá»±ng chÃnh quyá»n – kháng chiến, nhưng theo cách nói đã quen thuá»™c, chúng tôi xin gá»i gá»™p lại là cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng.
â—Š â—Š â—Š
Trong dăm chục năm gần đây, nghiên cứu nghiêm túc và khoa há»c vá» cuá»™c khởi nghÄ©a nà y thì cÅ©ng đã có má»™t số sách và bà i báo giá trị như:
– Phần “Cuá»™c khởi nghÄ©a cá»§a Trưng Trắc†trong Lịch sá» cổ đại Việt Nam – giai Ä‘oạn quá độ sang chế độ phong kiến cá»§a Äà o Duy Anh – 1957 (sẽ gá»i tắt là Cổ đại Việt Nam – Táºp IV).
– Phần “Cuá»™c khởi nghÄ©a cá»§a Hai Bà Trưng†trong Lịch sá» chế độ phong kiến Việt Nam – Táºp 1 – Trần Quốc Vượng và Hà Văn Tấn – 1963.
– Phần “Cuá»™c khởi nghÄ©a cá»§a Hai Bà Trưng†trong Lịch sá» Việt Nam, Quyển 1 – Táºp 1 – Trương Hữu Quýnh – 1970
– Phần “Cuá»™c khởi nghÄ©a cá»§a Hai Bà Trưng†trong Lịch sá» Việt Nam – Táºp 1 – Ủy ban khoa há»c xã há»™i Việt Nam – 1971.
– Phần “Cuộc khởi nghĩa của Hai Bà Trưng†trong Lịch sỠViệt Nam (từ khởi thủy đến thế kỷ X) – Phần viết của Nguyễn Danh Phiệt – 2001.
– Bà i “TÃnh chất cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng†cá»§a Duy Hinh, trên tạp chà Nghiên cứu Lịch sá» số 72-1965.
– Bà i “Tà i liệu khảo cổ há»c và việc nghiên cứu thá»i kỳ Hai Bà Trưng†cá»§a Lê Văn Lan, trên Nghiên cứu Lịch sá» số 149-1973…
– Bà i “Cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng ở Thá»§ đô Hà Ná»™i qua các di tÃch†cá»§a VÅ© Tuấn Sán, trên Nghiên cứu Lịch sá» số 149-1973 v.v…
Nhưng trong phạm vi nghiên cứu chuyên đỠvỠcuộc khởi nghĩa ấy trên vùng đất châu thổ sông Hồng thì chưa có một tác phẩm hoà n chỉnh nà o.
Trong khi đó, ngoà i các tư liệu lịch sá» liên quan đã nêu ở trên, qua các chuyến Ä‘i khảo sát thá»±c địa, chúng tôi thấy nổi báºt lên má»™t thá»±c tế là ngay ở những nÆ¡i mà xưa nay nhiá»u ngưá»i đã biết là có gắn bó vá»›i sá»± tÃch Hai Bà và đã được mô tả thì cÅ©ng cón có nhiá»u Ä‘iá»u má»›i phát hiện rất đáng lưu ý. Và cÅ©ng trên địa bà n châu thổ sông Hồng ngà y nay có những di tÃch thuá»™c vá» các tướng cá»§a Hai Bà . Tại những địa Ä‘iểm nà y, ngoà i các chứng cứ váºt chất (lăng má»™, thà nh lÅ©y…) còn có những truyá»n thuyết phản ánh sá»± tham gia khởi nghÄ©a và kháng chiến bằng nhiá»u hình thức, phương thức khác nhau cá»§a các anh hùng nam, nữ đó. Có ngưá»i đã láºp đồn đắp thà nh lÅ©y đánh lại giặc Hán trước cả ngà y Hai Bà khởi sá»±. Có ngưá»i tay trắng tá»›i đầu quân và nhanh chóng trưởng thà nh. Có ngưá»i là m trinh sát. Có ngưá»i công thà nh… Há» chặn địch. Há» phá vây. HỠđánh thá»§y, đánh bá»™. Có ngưá»i bồng con má»›i sinh mà chiến đấu. Nhiá»u trưá»ng hợp cả gia đình vợ chồng con cái Ä‘á»u tham gia nghÄ©a quân. Có ngưá»i đánh giặc ngay tại quê hương. Có ngưá»i Ä‘i chiến đấu tại những miá»n Cá»u Chân, Nháºt Nam xa xưa…
Những dấu vết và truyá»n thuyết phong phú đó có thể giúp hình dung ra được cuá»™c chiến đấu ngà y ấy và cÅ©ng vá»›i những thư tịch chÃnh sỠđã có thể phần nà o tạo nên má»™t bức tranh khá hoà n chỉnh vá» hình ảnh cuá»™c khởi nghÄ©a và cuá»™c kháng chiến trong những năm 40-44 vẻ vang ấy ở địa bà n Hà Ná»™i cùng các tỉnh lân cáºn.
Tuy nhiên, dù có lượm lặt được má»™t số tư liệu như váºy và đã thừa hưởng kinh nghiệm cá»§a những nhà nghiên cứu Ä‘i trước, táºp sách nà y tất vẫn còn nhiá»u thiếu sót. Nhất là do hạn định cá»§a mục Ä‘Ãch – là chá»§ yếu tìm hiểu vá» cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng ở địa bà n Hà Ná»™i và các tỉnh lân cáºn – nên trong sách không đỠcáºp hoặc chỉ nói rất sÆ¡ lược vá» sá»± kiện nà y ở tất cả các địa phương khác, vì thế mà cách trình bà y cÅ©ng như cách lý giải má»™t số vấn đỠcó thể còn chưa toà n diện, thiếu tầm khái quát.
Rất mong bạn Ä‘á»c lượng thức và chỉ bảo cho.
Tác giả
â—Š â—Š â—Š
Chương Một
HÀ NỘI ÄẦU CÔNG NGUYÊN
TRUNG TÂM QUẬN GIAO CHỈ
Và o ná»a sau thế ká»· thứ III trước Công nguyên (tr.c.n.), Thục Phán – thá»§ lÄ©nh bá»™ tá»™c Âu Việt – kế thừa triá»u Hùng Vương cá»§a bá»™ tá»™c Lạc Việt, dá»±ng nên nước Âu Lạc vá»›i kinh đô là Cổ Loa. Như váºy là lãnh thổ cá»§a ngưá»i Âu và ngưá»i Lạc được thống nhất lại thà nh má»™t quốc gia mà trung tâm là má»™t vùng đất nay thuá»™c vá» thà nh phố Hà Ná»™i. Sá»± thống nhất đó là m cho đất nước thêm mạnh. ChÃnh vì thế mà trong mấy chục năm cuối thế ká»· thứ III – đầu thế ká»· thứ II tr.c.n., quân cá»§a nhà Tần (Thá»§y Hoà ng) rồi quân cá»§a nhà Nam Việt (Triệu Äà ) nhiá»u lần xâm lược Âu Lạc Ä‘á»u bị thất bại. Chỉ tá»›i năm 179 tr.c.n., dùng mưu mô quá»· quyệt, Triệu Äà má»›i thắng được Thục Phán và sáp nháºp nước Âu Lạc và o lãnh thổ nước Nam Việt cá»§a Äà (láºp nên từ năm 207 tr.c.n. do việc tách khá»i đế quốc Tần ba quáºn là Tượng, Nam Hải và Quế Lâm tức hai tỉnh Quảng Äông, Quảng Tây cá»§a Trung Quốc ngà y nay). CÅ©ng từ đó, Âu Lạc bị chia là m hai quáºn: Giao Chỉ và Cá»u Chân.
Nhưng nhà Triệu không tồn tại được lâu. Năm 111 tr.c.n., nhà Tây Hán (206 tr.c.n. – 8 s.c.n.) đưa quân đánh Nam Việt. Sau khi tiêu diệt há» Triệu, Tây Hán chia phần đất cÅ© cá»§a Triệu Äà ra là m bốn quáºn là Nam Hải, Hợp phố, Thương Ngô, Uất Lâm, giữ nguyên hai quáºn Giao Chỉ và Cá»u Chân, láºp thêm quáºn Nháºt Nam ở phÃa Nam quáºn Cá»u Chân, hợp vá»›i hai quáºn ở đảo Hải Nam là Chu Nhai, Äạm NhÄ© thà nh ra bá»™ Giao Chỉ. Việc lấy tên cá»§a quáºn Giao Chỉ là m tên gá»i chung cho bá»™ má»›i đặt ra nà y chứng tá» quáºn Giao Chỉ khi đó là má»™t quáºn trá»ng yếu, nếu không là quáºn lá»›n nhất thì cÅ©ng là đông dân nhất. Vì trong sách Tiá»n Hán thư (q.8 Äịa lý chÃ) có số liệu vá» nhân khẩu các quáºn thuá»™c bá»™ Giao Chỉ và o khoảng thá»i gian cuối Tây Hán:
Quáºn Nam Hải có 94.253 nhân khẩu, 19.613 há»™.
Quáºn Thương Ngô có 71.162 nhân khẩu, 24.397 há»™.
Quáºn Uất Lâm có 146.160 nhân khẩu, 12.415 há»™.
Quáºn Hợp Phố có 78.980 nhân khẩu, 15.398 há»™.
Quáºn Giao Chỉ có 746.237 nhân khẩu, 92.440 há»™.
Quáºn Cá»u Chân có 166.013 nhân khẩu, 35.743 há»™.
Quáºn Nháºt Nam có 89.488 nhân khẩu, 15.460 há»™.
Có thể những số liệu trên không hoà n toà n chÃnh xác nhưng do cùng má»™t nguồn thu tháºp nên vá» mặt giá trị sá» dụng để so sánh thì có thể chấp nháºn được. Những con số đó cho thấy rằng và o đầu Công nguyên, số dân cá»§a quáºn Giao Chỉ đông gấp hai lần số dân cá»§a cả bốn quáºn đầu cá»™ng lại. Äiá»u nà y nói lên độ táºp trung cư dân rất lá»›n và vị trà đặc biệt quan trá»ng cá»§a quáºn Giao Chỉ so vá»›i toà n thể bá»™ Giao Chỉ.
Quáºn Giao Chỉ ngà y ấy (thá»i thuá»™c Hán) tương ứng vá»›i đất Bắc Bá»™ ngà y nay trừ miá»n tây – bắc còn ở ngoà i phạm vi thống trị cá»§a nhà Hán và phÃa tây – nam (miá»n ven biển Nam Äịnh, Ninh Bình…) bấy giá» còn là biển. Quáºn nà y gồm mưá»i huyện: 1. Liên Lâu, 2. An Äịnh, 3. Câu Láºu, 4. Mê Linh, 5. Khúc Dương, 6. Bắc Äái, 7. Kê Từ, 8. Tây Vu, 9. Long Biên, 10. Chu Diên. So vá»›i sá»± phân bố đó thì thà nh phố Hà Ná»™i và các tỉnh lân cáºn được đỠcáºp trong táºp sách nằm trên đất Ä‘ai cá»§a bốn huyện Mê Linh, Chu Diên, Liên Lâu và Tây Vu.
Các huyện Ba Vì, Phúc Thá», Thạch Thất (Hà Tây) nằm giữa ba mặt sông (sông Äà , sông Hồng, sông Äáy) thuá»™c địa hạt huyện Mê Linh.
Các huyện Äan Phượng, Hoà i Äức (Hà Tây), hai huyện Từ Liêm, Thanh Trì và bốn quáºn cÅ© ná»™i thà nh Hà Ná»™i là thuá»™c địa hạt huyện Chu Diên.
Các huyện Mê Linh (VÄ©nh Phúc), Sóc SÆ¡n, Äông Anh và phần đất huyện Gia Lâm (Hà Ná»™i) ở tả ngạn sông Äuống là thuá»™c địa hạt huyện Tây Vu.
Còn huyện Gia Lâm phần nằm giữa sông Hồng và sông Äuống thì thuá»™c huyện Liên Lâu [1].
Nằm trên đất Ä‘ai cá»§a các huyện đó, Hà Ná»™i và o đầu Công nguyên là trung tâm cá»§a quáºn Giao Chỉ đồng thá»i cá»§a cả bá»™ Giao Chỉ, không riêng vá» mặt địa lý mà cả vá» chÃnh trị và quân sá»±. Vì suốt thá»i Tây Hán, trị sở quáºn Giao Chỉ đặt ở huyện Mê Linh, mà trị sở bá»™ Giao Chỉ cÅ©ng là đặt tại đó. Sang thá»i Äông Hán, các trị sở nà y chuyển sang huyện Liên Lâu (nay là khu vá»±c là ng Dâu, huyện Thuáºn Thà nh, tỉnh Bắc Ninh). Nhưng Mê Linh vẫn là nÆ¡i đồn trú cá»§a viên đô úy quáºn Giao Chỉ, tức là viên chỉ huy lá»±c lượng vÅ© trang cá»§a quáºn. Vá» vị trà huyện Mê Linh hiện có hai chá»§ trương khác nhau, hoặc đặt ở bên tả ngạn sông Hồng vá»›i huyện trị là là ng Hạ Lôi nay thuá»™c xã Mê Linh, huyện Mê Linh, VÄ©nh Phúc (như lâu nà y vẫn quan niệm) hoặc đặt ở bên hữu ngạn sông Hồng mà huyện trị cÅ©ng là là ng Hạ Lôi nhưng thuá»™c xã Hạ Bằng, huyện Thạch Thất, Hà Tây (như nháºn định cá»§a nhà địa lý lịch sá» Äinh Văn Nháºt).
Cho nên nếu như Hà Ná»™i mất vị trà kinh đô từ năm 179 tr.c.n. vá»›i việc thất thá»§ Cổ Loa thì Hà Ná»™i vẫn thuá»™c bá»™ Giao Chỉ và quáºn Giao Chỉ, nÆ¡i đụng đầu trá»±c tiếp giữa ngưá»i dân Âu Lạc và bá»n ngoại xâm đô há»™. CÅ©ng nÆ¡i đây là địa bà n quan trá»ng cá»§a cuá»™c khởi nghÄ©a lần đầu tiên thà nh công trong lịch sỠđấu tranh giải phóng dân tá»™c cá»§a nhân dân ta: cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng.
GIAO CHỈ TRƯỚC CUỘC KHỞI NGHĨA
Thư tịch ghi chép vá» tình hình xã há»™i cÅ©ng như sinh hoạt nhân dân Giao Chỉ ngà y ấy thì tháºt sá»± Ãt á»i. Tư liệu cổ nhất là đoạn văn cá»§a Giao Châu ngoại vá»±c ký được trÃch dẫn trong Thá»§y kinh chú. Äoạn nà y tuy ngắn ngá»§i nhưng đã phác há»a má»™t cách rất cÆ¡ bản tình hình sinh hoạt cá»§a dân cư Giao Chỉ thá»i tr.c.n: “Thá»i xưa, Giao Chỉ chưa có quáºn huyện thì đất Ä‘ai có ruá»™ng Lạc, ruá»™ng ấy theo nước thá»§y triá»u lên xuống (mà là m). Dân là m ruá»™ng ấy mà ăn nên gá»i là dân Lạcâ€.
Nhiá»u nhà nghiên cứu đã thống nhất nháºn định rằng ruá»™ng canh tác theo nước triá»u lên xuống như thế thì chỉ có thể là ruá»™ng cấy lúa. Khảo cổ há»c đóng góp má»™t dẫn chứng cụ thể: ở di chỉ Äồng Äáºu (nay thuá»™c huyện Yên Lạc, tỉnh VÄ©nh Phú, xưa là đất huyện Tây Vu) có hạt lúa mà qua phân tÃch đồng vị phóng xạ C14 thì có niên đại là 3300 ± 100 năm. Như váºy là và o thá»i các vua Hùng má»›i dá»±ng nước, ngưá»i Việt đã trồng lúa ở đồng bằng sông Hồng. Ngoà i nghá» trồng lúa ra, nghá» là m vưá»n trồng cây ăn quả cÅ©ng phát triển. Nam phương thảo má»™c trạng có ghi là và o năm Nguyên Äỉnh thứ 6 (tức năm 111 tr.c.n.), vừa chiếm xong Nam Việt, thà nh láºp quáºn Giao Chỉ, Hán VÅ© Äế đã cho xây cung Phù Lệ để trồng cây quà ở đất Nam Việt mang vá», có 100 cây vải và 2 cây chuối tiêu. Tiá»n Hán thư cho biết là từ Ä‘á»i Hán VÅ© Äế ở Giao Chỉ có chức quất quan coi riêng việc cống quÃt, có chức tu quan để đốc thúc việc dâng tiến hoa quả, thức ăn. Dị váºt chà chép: “MÃa sản xuất ở Giao Chỉ đặc biệt tốt và ngon, gốc và ngá»n Ä‘á»u ngá»t… ép lấy nước là m thà nh đưá»ngâ€. Tiá»n Hán thư còn cho biết “Ngưá»i Lạc Việt biết trồng dâu… dệt vảiâ€Â [2].
Bấy nhiêu thư tịch cho phép Ä‘oán định rằng và o đầu Công nguyên, ở Giao Chỉ (trong đó có đất Hà Ná»™i) đã phát triển các nghá» trồng lúa, là m vưá»n, trồng mÃa, trồng dâu (tức là đã biết nuôi tằm lấy tÆ¡) và trồng bông. Trong mấy chục năm gần đây, nhá» những thà nh tá»±u cá»§a ngà nh khảo cổ mà sá»± Ä‘oán định đó thêm chắc chắn hÆ¡n. Cùng vá»›i những nhát cuốc khai quáºt lòng đất Hà Ná»™i, ngà nh khảo cổ đã kể lại má»™t cách đáng tin cáºy vá» cuá»™c sống cá»§a ngưá»i Hà Ná»™i thá»i bấy giá», đặc biệt là đã là m sáng tá» má»™t sá»± tháºt là không đợi đến đầu Công nguyên mà ngay từ thá»i các vua Hùng dá»±ng nước, Hà Ná»™i đã có những Ä‘iểm tụ cư lá»›n, những là ng cổ khá đông đúc như:
Cách đây bốn nghìn năm, ở Văn Äiển và Triá»u Khúc (huyện Thanh Trì), Äồng Vông và Xuân Kiá»u (huyện Äông Anh), Gò Ấp (huyện Kim Anh), Gò Äồng (huyện Ba Vì)… đã có cư dân biết sá» dụng rìu đá, đục đá, biết chế tác tháºt tinh xảo những mÅ©i tên đá khá lợi hại, những viên “chì†lưới để đánh cá, biết là m đồ gốm vá»›i những hoa văn tinh tế…
Cách đây trên ba nghìn năm, ở Thà nh Dá»n (huyện Mê Linh), Vưá»n Chuối (huyện Hoà i Äức), Äồi Äà (huyện Ba Vì), Tiên Há»™i và Bãi Mèn (huyện Äông Anh)… kỹ thuáºt đúc đồng đã bắt đầu có đà phát triển: những mÅ©i tên đồng, lưỡi rìu đồng đã xuất hiện bên cạnh các công cụ bằng đá.
Cách đây trên hai nghìn năm, ở Núi Cả (thị xã Phúc Yên), Vinh Quang và Chiá»n Váºy (huyện Hoà i Äức), Gò Chùa Thông (huyện Thanh Trì), Äình Trà ng (huyện Äông Anh)… dân cư đã đúc đồng thà nh thạo vá»›i hà ng loạt sản phẩm như rìu, đục, lưỡi cà y, lưỡi câu, giáo, loa, mÅ©i tên, dao găm, vòng trang sức… Äặc biệt ở Gò Chùa Thông có tìm thấy má»™t lưỡi hái là lưỡi thứ hai tìm thấy ở nước ta, má»™t bằng chứng chắc chắn vá» sá»± phát triển cao cá»§a nghá» là m ruá»™ng Lạc, ruá»™ng lúa nước (Lưỡi hái thứ nhất là ở Gò Mun, tỉnh Phú Thá»).
Tá»›i khoảng dăm sáu trăm năm tr.c.n. và tiếp đến đầu Công nguyên, là ng mạc ở vùng Hà Ná»™i bấy giá» má»c lên nhiá»u hÆ¡n, qui mô cÅ©ng rá»™ng hÆ¡n. Äó là Trung Mầu (huyện Gia Lâm), ÄÆ°á»ng Mây và Cổ Loa (huyện Äông Anh), Tam Hiệp (huyện Phúc Thá»), Tây Äằng (huyện Ba Vì)… Dân cư những nÆ¡i đó không chỉ đã là m chá»§ kỹ thuáºt đúc đồng mà còn biết nấu sắt [3]. Sắt đã là váºt liệu để tạo ra những lưỡi cuốc và nhiá»u nông cụ khác. Theo đó ná»n công nghiệp (là m ruá»™ng và là m vưá»n) tất phải ở má»™t trình độ phát triển khá cao. Äiá»u nà y hoà n toà n phù hợp vá»›i sá»± ghi chép cá»§a các thư tịch dẫn bên trên.
Song những bằng chứng thư tịch và hiện váºt khảo cổ đó thá»±c ra cÅ©ng chỉ má»›i cho thấy những công cụ lao động, những vÅ© khà cùng vá»›i những sản phẩm nông nghiệp và thá»§ công nghiệp mà nhân dân ngà y ấy là m ra. Còn như thá»i đại đó là ở trong phương thức sản xuất nà o, thuá»™c vá» hình thái kinh tế – xã há»™i nà o thì còn thiếu nhiá»u tư liệu để khái quát, chỉ có thể Ä‘oán định rằng cuá»™c đô há»™ cá»§a bá»n bà nh trướng phương Bắc vá»›i nhiá»u phương thức bóc lá»™t khác nhau đã là m cháºm lại không Ãt bước tiến cá»§a xã há»™i Âu Lạc.
Tuy nhiên, nếu chấp nháºn sá»± suy luáºn thì những con số thống kê nhân khẩu và số há»™ cá»§a bá»™ Giao Chỉ trong sách Tiá»n Hán thư (đã nêu ở trên) cho phép biết thêm vá» tình hình xã há»™i Giao Chỉ và o khoảng thá»i gian được đỠcáºp tá»›i trong sách đó. Theo những con số nà y, và o thế ká»· thứ nhất tr.c.n và những năm đầu Công nguyên, ở Giao Chỉ đã thống kê được tá»›i đầu ngưá»i và đặc biệt là đầu há»™. Như váºy đơn vị cÆ¡ sở cá»§a xã há»™i đã là từng há»™ gia đình. Gia đình nói ở đây là gia đình nhá». Lấy con số nhân khẩu chia cho số há»™ thì ở quáºn Giao Chỉ ngà y ấy má»—i há»™ (tức gia đình) trung bình chỉ có tám ngưá»i (746237 : 92400 = 8 ). Rõ rà ng đây là má»™t loại hình gia đình nhá» [4]. Mà gia đình nhỠđã trở thà nh đối tượng thống kê – tức cÅ©ng là đã trở thà nh những đơn vị tồn tại và phổ biến trong xã há»™i – thì như váºy có nghÄ©a là chế độ thị tá»™c dá»±a trên quan hệ dòng máu (huyết thống) đã tan rã. Äây là má»™t trong những dấu hiệu chứng tá» rằng đến thá»i kỳ trước và kế tiếp mốc Công nguyên – trong đó có thá»i kỳ Hai Bà Trưng – thì đã qua Ä‘i rồi cái thá»i kỳ công xã thị tá»™c. Lúc nà y công xã nông thôn hình thà nh do quan hệ láng giá»ng (từ bao lâu thì chưa thể xác định) đã trở nên phổ biến trong xã há»™i. (Công xã nông thôn gồm những gia đình nhá», có thể cùng hoặc khác huyết thống táºp hợp lại trên má»™t địa vá»±c và do yêu cầu cá»§a sản xuất – ở nước ta là trồng lúa nước – cÅ©ng như yêu cầu tá»± vệ đã gắn bó vá»›i nhau thà nh láng giá»ng). Và trong gia đình thì chế độ phụ quyá»n đã chiếm ưu thế.
Thá»±c tế có như váºy, bởi má»™t khi đã xuất hiện gia đình nhá» tức là sức sản xuất đã lên cao, xã há»™i đã bước và o thá»i kỳ trồng trá»t phát triển. Vì từ thị tá»™c mà tách ra được thà nh những gia đình nhá» thì nguồn sống xã há»™i nói chung là ổn định, gia đình nhỠđã có đủ khả năng tá»± túc vá» những nhu cầu ăn mặc. Muốn được như thế, công cụ sản xuất phải có hiệu quả lá»›n, không thể chỉ là bằng đá mà phải là bằng kim khà sắc bén, có váºy má»›i đủ khả năng đẩy mạnh nghá» trồng trá»t, bảo đảm nguồn sống cho các thà nh viên cá»§a từng gia đình.
Sá»± Ä‘oán định nà y được khảo cổ há»c háºu thuẫn: qua xác định niên đại các di váºt, ngà nh khảo cổ há»c đã nhất trà nháºn định rằng thá»i kỳ phát triển rá»±c rỡ cá»§a đồng thau và bước đầu chuyển sang đồ sắt – tức thá»i kỳ cuối cá»§a giai Ä‘oạn văn hóa Äông SÆ¡n – chÃnh là khoảng thá»i gian và i ba trăm năm trước và đầu mốc Công nguyên mà thá»i kỳ Hai Bà Trưng là những năm tháng kết thúc [5].
DƯỚI ÃCH CAI TRỊ CỦA CHÃNH QUYỀN ÄÔ HỘ
Như đã nêu ở trên, Triệu Äà chia nước Âu Lạc là m hai quáºn Giao Chỉ và Cá»u Chân. Nhưng sau đấy tổ chức cai trị ra sao và tình hình xã há»™i hai quáºn đó như thế nà o thì tà i liệu rất nghèo nà n. Chỉ có thể biết má»™t cách đại thể là Triệu Äà không xóa bá» thiết chế sẵn có cá»§a nhà nước Âu Lạc, tức là vẫn duy trì chế độ lạc tướng, vẫn để các lạc tướng giữ quyá»n thế táºp mà cai quản các bá»™ lạc cá»§a mình. Ở má»—i quáºn, Triệu Äà chỉ đặt má»™t chức Ä‘iển sứ coi việc chung, chá»§ yếu là kiểm soát và đôn đốc các lạc tướng đóng ná»™p cống phẩm. Bên cạnh Ä‘iển sứ còn có chức tả tướng phụ trách lá»±c lượng vÅ© trang đồn trú. Như váºy, má»™t Ä‘iá»u rất có ý nghÄ©a là chÃnh việc Triệu Äà không dám cai trị trá»±c tiếp Âu Lạc – như đối vá»›i Lưỡng Quảng – đã nói lên rằng nước Âu Lạc từng có má»™t cÆ¡ cấu nhà nước vá»›i những chế thiết riêng biệt ổn định, hình thà nh trên cÆ¡ sở ý thức dân tá»™c khá vững chắc.
Phương thức bóc lá»™t chá»§ yếu ở thá»i kỳ nà y là cống nạp các váºt lạ cá»§a quà cá»§a Âu Lạc: đồi mồi, châu ngá»c, sừng tê, ngà voi và các đặc sản nhiệt đới như hoa quả, hương liệu… Không có tà i liệu gì nói vế Ä‘á»i sống nhân dân ngà y ấy nhưng Ä‘iá»u có thể khẳng định được là nhân dân Âu Lạc lần đầu tiên gánh chịu thêm ách bóc lá»™t cá»§a ngoại bang thì cuá»™c sống hẳn phải cÆ¡ cá»±c và tá»§i nhục. Ngoà i việc phục vụ các quà tá»™c bản địa, há» còn phải săn bắt tìm kiếm những cá»§a báu, váºt lạ để cống nạp bên cạnh việc thưá»ng xuyên phải đóng góp những sản phẩm chăn nuôi, trồng trá»t và thá»§ công. Trong hoà n cảnh như váºy thì dù là đang ở trong má»™t hình thái kinh tế – xã há»™i nà o, nhân dân Âu Lạc cÅ©ng khó có thể phát triển sản xuất.
Nhà Tây Hán, sau khi diệt nhà Triệu, đã áp dụng chế độ quáºn huyện như ở Trung Quốc, tức là chia má»—i quáºn ra là m má»™t số huyện, đứng đầu má»—i huyện là chức huyện lệnh (đối vá»›i huyện có trên má»™t vạn há»™, còn huyện có số há»™ dưới má»™t vạn thì đặt chức huyện trưởng) do triá»u đình bổ dụng. Nhưng ở Giao Chỉ (và cả ở Cá»u Chân, Nháºt Nam) nhà Hán coi má»—i bá»™ lạc hoặc má»™t liên minh bá»™ lạc là má»™t huyện và vẫn để các lạc tướng cai trị vá»›i quyá»n thế táºp như cÅ©, chỉ đổi danh hiệu ra là huyện lệnh (hoặc huyện trưởng) mà thôi. (Háºu Hán thư có ghi là “để lạc tướng cai trị dân như cũ†và “dùng tục cÅ© mà cai trịâ€). Như váºy là trên đại thể, Tây Hán vẫn duy trì phương thức cai trị cá»§a nhà Triệu, dù nguồn bóc lá»™t không phong phú bằng phương thức trá»±c tiếp cai trị nhưng lại Ãt động chạm đến quyá»n lợi cá»§a quà tá»™c bản địa, tức là Ãt gây mâu thuẫn giữa chÃnh quyá»n đô há»™ vá»›i giai cấp thống trị địa phương.
Ngoà i ra, Ä‘iá»u đó má»™t lần nữa nói lên rằng tÃnh bá»n vững cá»§a cá»™ng đồng dân Âu Lạc đã khiến nhà Tây Hán không thể nhất loạt áp dụng chế độ quáºn huyện như ở Trung Quốc.
Cai quản má»—i quáºn là chức thái thú, có thêm chức đô úy chỉ huy số quân sÄ© đồn trú để trấn áp nhân dân khi cần.
Äứng đầu bá»™ Giao Chỉ (đến năm 203 đổi gá»i là Giao Châu) là viên thứ sá» (có lúc gá»i là châu mục). Nhưng thứ sá» không cai trị trá»±c tiếp mà chỉ giám sát các quan lại ở các quáºn. Hà ng năm và o tháng tám, thứ sá» Ä‘i tuần tra xem xét công việc cai trị cá»§a các thái thú. Sang đầu năm sau, y vá» kinh đô tâu trình. Như váºy thái thú là ngưá»i thay mặt trá»±c tiếp chÃnh quyá»n đô há»™ và có toà n quyá»n cai trị dân bản xứ. Hà ng năm thái thú thu cống phẩm đưa tiến vá» triá»u.
Ban đầu có lẽ nhà Tây Hán chưa thu thuế, vì Sá» ký (q 30) cá»§a Tư Mã Thiên có ghi “lương ăn váºt dụng cá»§a quan lại sÄ© tốt Ä‘á»u chở từ các quáºn cÅ© tá»›iâ€. Như váºy là ở địa phương Giao Chỉ, Cá»u Chân, Nháºt Nam không có thuế lúa hoặc có nhưng chẳng bao nhiêu. Phương thức bóc lá»™t cÆ¡ bản vẫn là cống nạp. Cống phẩm vẫn là các cá»§a quÃ, váºt lạ. Và nguồn tai há»a cho nhân dân cÅ©ng vẫn là do đó mà ra. Vì để có những cống phẩm ấy, nhân dân Âu Lạc lại vẫn phải chịu bao cay đắng và tá»™i vạ, phải xông pha lam chướng, xuống biển, lên rừng. Nhưng dần vá» sau, sá»± áp bức bóc lá»™t còn tăng lên mạnh hÆ¡n. Nạn gánh chịu phu phen tạp dịch, xây cất thà nh lÅ©y, công thá»±, tư dinh… ngà y má»™t nặng ná». Rất nhiá»u ngưá»i biến thà nh nô tì phục vụ bá»n quan lại đô há»™, tháºm chà biến thà nh món hà ng đổi trao mua bán. Tiá»n Hán thư (phần biểu q.2) có chép: “Và o năm NgÅ© Phượng thứ 4 (tức 54 tr.c.n.), hầu tước Ãch Xương can tá»™i khi là m thái thú Cá»u Chân trá»™m sai ngưá»i mua nô tì và sừng tê, tang váºt trị giá trên trăm vạnâ€. Hẳn đây không phải là má»™t trưá»ng hợp duy nhất.
Ngoà i ra để việc kiểm soát nhân dân Âu Lạc thêm chặt chẽ. Tây Hán dùng chÃnh sách “trồng ngưá»iâ€. Háºu Hán thư (q.86) ghi: “Dá»i những tá»™i nhân Trung Quốc cho ở lẫn vá»›i há». Như thế là vừa để chế ngá»±, vừa đồng hóa ngưá»i bản địa. Cho nên nhân dân Âu Lạc đã phản ứng lạiâ€. Sá» ký (q.30) và Tiá»n Hán thư (q.24) còn ghi: “Äối vá»›i những quáºn má»›i chinh phạt (tức Giao Chỉ và Cá»u Chân) quan lại quân sÄ© Trung Quốc phần nhiá»u xâm phạm, vì váºy dân thưá»ng nổi lên giết quan lại nhà Hánâ€.
Trong khoảng má»™t trăm năm trước Công nguyên, đại thể sá»± cai trị cá»§a nhà Tây Hán là như váºy. Tá»›i những năm đầu Công nguyên, nhà Tây Hán lâm và o cÆ¡n khá»§ng hoảng. Nông dân Trung Quốc nổi lên khắp nÆ¡i. Lợi dụng tình hình đó, và o năm 8, Vương Mãng cướp ngôi vua, láºp ra nhà Tân. Rất nhiá»u quà tá»™c, quan lại, sÄ© phu mà quyá»n lợi gắn bó vá»›i nhà Hán đã chống lại Vương Mãng. Má»™t số chạy sang Giao Chỉ. Bá»n nà y bổ sung thêm “quân số†cho bá»™ máy đô há»™, góp phần quan trá»ng và o công cuá»™c đồng hóa mà chÃnh quyá»n Tây Hán đã thá»±c hiện, đồng thá»i đẩy mạnh quá trình chiếm Ä‘oạt ruá»™ng đất cá»§a các cá»™ng đồng ngưá»i Âu Lạc, láºp ra những trang trại riêng nằm ngoà i vòng kiểm soát cá»§a các lạc tướng huyện lệnh.
Năm 23, Lưu Tú diệt Vương Mãng rồi sau đó lên ngôi vua tức Quang VÅ© Äế (25-56), tái láºp nhà Hán. Sau nà y sá» sẽ gá»i đó là nhà Äông Hán hoặc Háºu Hán (25-220).
Hán Quang VÅ© ra sức tăng cưá»ng quyá»n lá»±c ở các địa phương xa. Trước đó hà ng năm thứ sá» tá»± mình vá» kinh đô báo cáo tình hình cai trị ở các quáºn thì từ bấy giá» phải ở luôn tại trị sở, dù có tang cha mẹ cÅ©ng không được bá» chức, hà ng năm chỉ cá» má»™t viên kế lại vá» thay. CÅ©ng từ đấy thứ sỠđược giao thêm chức năng cai trị chứ không chỉ thanh tra như trước. Và má»™t số chức vụ gá»i là tòng sá»± sỠđược đặt ra để trông coi công việc cai trị giúp thứ sá» như công tà o tòng sá»± sá» coi việc dân chÃnh, binh tà o tòng sá»± sá» coi việc binh v.v…
Coi giữ các quáºn vẫn là thái thú nhưng có đặt thêm chức quáºn thừa để giúp việc. (Các quáºn ở xa có thêm chức trưởng sá»). Vá» mặt quân sá»±, trước đó ở má»—i quáºn có viên đô úy trông coi lá»±c lượng vÅ© trang đồn trú, chức phó là đô úy thừa. Năm Kiến VÅ© thứ 6 (năm 30) có lệnh bãi hai chức nà y mà giao cho thái thú kiêm giữ. Như váºy là quyá»n lá»±c cá»§a thái thú được nâng cao hÆ¡n trước. Do đó bá»™ máy giúp việc thái thú cÅ©ng được bổ sung: dưới thái thú và quáºn thừa có đặt các chức duyện sá» chuyên trách từng phần việc dân, chÃnh, quân sự… như nÆ¡i nà o có muối thì thêm chức diêm quan, nÆ¡i nà o có nghá» rèn sắt thì thêm chức thiết quan v.v…
Còn ở cấp huyện thì vẫn là huyện lệnh, huyện trưởng – vốn là lạc tướng – cai quản nhưng hẳn là bị thắt buá»™c hÆ¡n trước và quyá»n lá»±c (cả quyá»n lợi nữa) cÅ©ng có bị thu hẹp, giảm sút.
Nói chung ở Giao Chỉ và các quáºn khác, tá»›i thá»i Äông Hán ách trá»±c trị ngà y má»™t rõ hÆ¡n. Bá»™ máy cai trị được bổ sung và tổ chức lại chặt chẽ hÆ¡n. Äể đủ cung cấp lương thá»±c và phát lương cho các quan lại, binh lÃnh, chÃnh quyá»n đô há»™ phải tăng cưá»ng bóc lá»™t. Việc đánh thuế đã là hiển nhiên và tất phải Ä‘á»u đặn, ráo riết [6]. Cuá»™c sống nhân dân bị gò bó, khốn đốn hÆ¡n, lao dịch nặng ná» hÆ¡n, việc sách nhiá»…u tăng lên, ruá»™ng đất cá»§a các bá»™ lạc, các cá»™ng đồng bị bao chiếm nhiá»u nên số ngưá»i dân Âu Lạc trở thà nh nông nô, nô tì cho bá»n quan lại quà tá»™c Trung Quốc cÅ©ng đông lên. Äá»i sống cá»§a há» cà ng cÆ¡ cá»±c vì ách bóc lá»™t trá»±c tiếp cá»§a bá»n địa chá»§ ngoại tá»™c má»›i nà y rất nặng ná» và tà n bạo.
Trong khoảng thá»i gian ấy, ở Giao Chỉ, TÃch Quang sang là m thái thú (từ những năm đầu Công nguyên). Còn ở Cá»u Chân thì Nhâm Diên giữ chức thái thú từ năm 25. Các pho sá» Trung Quốc Ä‘á»u ca ngợi hai viên nà y. Như Háºu Hán thư (q.86) chép: “Äá»i Quang VÅ©, TÃch Quang là m thái thú Giao Chỉ, Nhâm Diên là m thái thú Cá»u Chân, dạy cho dân biết cà y cấy, chế tạo mÅ© già y, bắt đầu đặt mối lái, dân má»›i biết hôn nhân. Dá»±ng há»c hiệu, dạy dân lá»… nghÄ©aâ€. Hoặc: “Äá»i Bình Äế (1-5 s.c.n.), TÃch Quang sang là m thái thú Giao Chỉ, dạy dân Di (chỉ dân Âu Lạc lúc bấy giỠ– N.V.P) dần hóa theo lễ†(q.760). Và : “Diên khiến đúc chế Ä‘iá»n khÃ, dạy dân khai khẩn ruá»™ng đất†(q.76).
Äó chỉ là những dòng phóng đại vừa để đỠcao bá»n quan lại đô há»™ và tô Ä‘iểm cho chÃnh sách cai trị cá»§a nhà Hán, lại vừa để xuyên tạc hạ thấp trình độ văn minh cá»§a nhân dân ta ngà y ấy. Vì không phải đợi đến hai viên thái thú dạy bảo thì ngưá»i Âu Lạc má»›i biết cà y cấy. Giao Châu ngoại vá»±c ký chẳng đã từng ghi “Giao Chỉ khi chưa có quáºn huyện (tức trước khi thuá»™c Hán) đã có ruá»™ng Lạc†đó sao! Còn việc đúc Ä‘iá»n khà thì khảo cổ há»c đã cho biết rằng trước Công nguyên hà ng bốn, năm thế ká»· ngưá»i dân nước Văn Lang đã có những nông cụ bằng đồng và cả bằng sắt nữa, như lưỡi cà y, lưỡi cuốc, lưỡi hái… Có Ä‘iá»u là cách canh tác cấy trồng cá»§a ngưá»i Việt khác vá»›i canh tác cá»§a ngưá»i Hán. Bá»n TÃch Quang, Nhâm Diên muốn xóa bá» táºp quán nà y cá»§a ngưá»i Âu Việt, Lạc Việt thay thế bằng kiểu cách Hán hòng thá»§ tiêu đặc tÃnh dân tá»™c cá»§a ngưá»i Việt.
Còn việc gá»i là “chế tạo mÅ©, già y, bắt đầu mối lái, biết hôn nhân, dá»±ng há»c hiệu, dạy lá»… nghÄ©a†thì thá»±c chất là sá»± truyá»n bá Nho giáo và o xã há»™i Âu Lạc, là m cÆ¡ sở cho ý thức hệ phong kiến. Äó chÃnh là thá»±c hiện chá»§ trương đồng hóa, cưỡng bức dân ta theo phong tức lá»… nghi phong kiến Hán tá»™c, từ việc ăn mặc đến việc cưới xin. Ngoà i mục Ä‘Ãch đó, việc mở trưá»ng há»c còn nhằm đà o tạo thuá»™c viên và nô dịch hóa lá»›p thanh niên đương thá»i. Riêng việc “đặt mối lái, dân má»›i biết hôn nhân†thá»±c ra thì là áp đặt những lá»… nghi phong kiến phiá»n toái. Vì như đã nêu ở trên (mục II) và o thá»i kỳ nà y thì chế độ phụ hệ đã được xác láºp. Gia đình má»™t vợ má»™t chồng đã thay thế chế độ quần hôn, theo đó việc cưới xin tất đã có rồi, có Ä‘iá»u là theo phong tục ngưá»i Việt và dÄ© nhiên là xa lạ vá»›i ngưá»i Hán [7].
Tóm lại, những chÃnh sách cá»§a TÃch Quang, Nhâm Diên chỉ là “nhằm cá»§ng cố và mở rá»™ng thế lá»±c thống trị cá»§a phong kiến, cá»§ng cố và phát triển quan hệ sản xuất phong kiến thá»±c dân, phát triển những hình thái ý thức phong kiến†[8] đặng tăng cưá»ng bóc lá»™t và đẩy mạnh đồng hóa, cưỡng bức nhân dân Âu Lạc theo văn hóa phong kiến Trung Quốc.
Sá»± tình nà y là m cho mâu thuẫn giữa nhân dân Âu Lạc và chÃnh quyá»n đô há»™ thêm gay gắt. Nhất là ở Giao Chỉ, do trình độ sinh hoạt, trình độ sản xuất cao hÆ¡n Cá»u Chân, Nháºt Nam (Cá»u Chân phải mua lúa cá»§a Giao Chỉ) nên chÃnh sách bóc lá»™t và đồng hóa cá»§a chÃnh quyá»n đô há»™ bị phản ứng mạnh hÆ¡n. Tá»›i năm Kiến VÅ© thứ 10 (năm 34), sau khi Tô Äịnh sang là m thái thú Giao Chỉ thì cá»™ng vá»›i sá»± tham lam tà n bạo cá»§a hắn, ách thống trị cá»§a nhà Äông Hán đối vá»›i dân Giao Chỉ là không thể chịu đựng được nữa.
Äiá»u đáng chú ý là lúc nà y nhà Hán Ä‘ang ở thế hưng thịnh. Hán Quang VÅ© kiêu hãnh vá»›i hà ng loạt chiến công trong và ngoà i nước: dẹp Vương Mãng, chiếm Tây Vá»±c, Triá»u Tiên, thông thương vá»›i Ấn Äá»™, tiếp xúc vá»›i La Mã… Tên vua “hiếu đại hà công†nà y không muốn để Âu Lạc tồn tại má»™t cách lá»ng lẻo – như má»™t thế ká»· qua – trong đế quốc Äại Hán mà muốn đồng hóa nhanh chóng triệt để bằng má»i cách, kể cả vÅ© lá»±c. Tô Äịnh chÃnh là kẻ thá»±c hiện chÃnh sách đó. Bên cạnh việc ra sức bóc lá»™t dân chúng, hắn ta tiến hà nh diệt trừ những ngưá»i có uy tÃn và khả năng táºp hợp dân chúng chống quân Hán, tức là các lạc tướng – huyện lệnh. Việc giết hại Thi Sách là má»™t dẫn chứng. Cho nên lúc nà y là thá»i Ä‘iểm đụng đầu lịch sá» quyết liệt. Ngưá»i Âu Lạc có cam chịu để ngưá»i Hán đồng hóa không? Phải trả lá»i dứt khoát! Và ngưá»i Âu Lạc đã trả lá»i bằng hà ng động: má»i ngưá»i, bắt đầu từ quáºn Giao Chỉ, đã nổi dáºy chống lại cưá»ng quyá»n, cuốn theo các quáºn láng giá»ng lên đưá»ng tranh đấu để rồi qui tụ lại thà nh Cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng lở đất long trá»i là m sụp đổ hoà n toà n hệ thống cai trị mà nhà Hán đã thiết láºp ở bá»™ Giao Chỉ trên má»™t thế ká»· qua.
Chương Hai
HAI BÀ TRƯNG
DÒNG DÕI
Các sá» sách (cá»§a ta và cá»§a Trung Quốc) Ä‘á»u chép Hai Bà Trưng là con gái lạc tướng Mê Linh. Toà n thư có ghi chú thêm Hai Bà là dòng dõi Hùng Vương. Nhưng tên há» cá»§a vị lạc tướng đó thì không có sách nà o đưa ra cả. Chỉ trong các thần tÃch cá»§a những là ng có lệ thá» Hai Bà và thân thÃch thì có ghi, nhưng sá»± ghi chép đó không thống nhất: ngá»c phả là ng Hát Môn (nay thuá»™c huyện Phúc Thá», tỉnh Hà Tây) ghi là Hùng lạc tướng; ngá»c phả là ng Nại Tá» Xã (nay thuá»™c huyện Mê Linh, tỉnh VÄ©nh Phúc) ghi là Trưng NghÄ©a DÅ©ng; ngá»c phả là ng Hạ Lôi (nay thuá»™c huyện Mê Linh) ghi là Hùng lạc tướng quân; ngá»c phả là ng Nam An (nay thuá»™c huyện Ba Vì, tỉnh Hà Tây) lại chép: “Nguyên là Hùng Äịnh sau đổi là Trưng Äịnhâ€.
Chỉ là há» tên được ghi trong các thần tÃch mà lại không thống nhất và nhất là không có má»™t dấu tÃch váºt chất là m háºu thuẫn nên những tÃnh danh trên chỉ có thể coi là những thông tin huyá»n thoại. Có lẽ cÅ©ng do quan niệm vấn đỠnhư thế mà các sá» thần nhà Nguyá»…n ở ná»a cuối thế ká»· XIX, khi soạn bá»™ Cương mục, dù há» tất là đã Ä‘á»c các thần tÃch ngá»c phả đó nhưng vẫn tháºn trá»ng không đưa và o pho sỠấy.
Cho nên trong Ä‘iá»u kiện tư liệu hiện nay, chỉ có thể phát biểu rằng cha cá»§a Hai Bà Trưng thuá»™c dòng dõi các vua Hùng, Ä‘á»i Ä‘á»i thế táºp cai quản bá»™ lạc Mê Linh (từ thá»i thuá»™c Hán gá»i là huyện Mê Linh) vốn thuá»™c đất bản bá»™ cá»§a tổ tiên. (Vì Việt sá» lược có chép rằng Hùng Vương là ngưá»i bá»™ Gia Ninh, váºy mà Gia Ninh thì chÃnh là tên gá»i cá»§a má»™t huyện sau nà y tách từ huyện Mê Linh ra).
Vá» bà mẹ cá»§a Hai Bà thì chỉ có thần tÃch, ngá»c phả ghi chép há» tên nhưng cÅ©ng thiếu sá»± nhất trÃ. Ngá»c phả là ng Hạ Lôi ở huyện Mê Linh, ghi tên bà là Trần Thị Äoan nhưng không nói là bà quê quán ở đâu. Ngá»c phả là ng Nại Tá» Xã cÅ©ng ở huyện Mê Linh lại chép tên há» bà là Hoà ng Thị Äà o và cÅ©ng không có dòng nà o nói vá» quê quán cá»§a bà . Trong khi đó, ngá»c phả là ng Nam An nay thuá»™c huyện Ba Vì lại khẳng định tên bà là Man Thiện và nháºn là ng nà y là quê hương bản quán cá»§a bà .
Vá»›i tình trạng thiếu thốn tư liệu như hiện nay thì không thể kết luáºn bản nà o chép đúng, bản nà o chép sai. Tuy váºy có Ä‘iá»u khá rõ là ở Hạ Lôi và Nại Tá» Xã (huyện Mê Linh, tỉnh VÄ©nh Phúc) thì không có Ä‘á»n thá» bà và cÅ©ng không có má»™t dấu tÃch hoặc má»™t truyá»n thuyết nà o kể vá» bà . Ngược lại ở Nam An (huyện Ba Vì, tỉnh Hà Tây) thì có cả má»™t hệ thống truyá»n thuyết và còn lưu giữ nhiá»u dấu tÃch:
Nhân dân Nam An còn kể lại nhiá»u chuyện vá» bà Man Thiện, đại lược là bà vốn con nhà tướng, sá»›m góa bụa nhưng nuôi dạy hai cô con gái rất chu đáo. Sau nà y khi hai con dấy binh, bà đã Ä‘i váºn động các lạc tướng lân cáºn hưởng ứng. Tá»›i khi Mã Viện xâm lược, bà tổ chức kháng chiến ở cá»a sông Hát và đã hy sinh trong má»™t tráºn chiến trên sông. Thi hà i bà được các gia tướng vá»›t lên an táng ở quê nhà , chá»— nay gá»i là gò Mả Dạ, cách đưá»ng quốc lá»™ 11A (nay gá»i là đưá»ng 32) má»™t Ä‘oạn ngắn vá» phÃa đê sông Hồng. Sau đó dân là ng còn láºp má»™t ngôi miếu ở cạnh gò để thá» bà , gá»i tên là Miếu Mèn. Theo dân là ng giải thÃch thì Mèn là má»™t chữ cổ có nghÄ©a là mẹ và Dạ cÅ©ng là má»™t chữ cổ chỉ ngưá»i đà n bà đáng kÃnh [9]. Lá»i giải thÃch đó rất có cÆ¡ sở. Vì theo những công bố má»›i nhất vá» nhân chá»§ng há»c và ngôn ngữ há»c lịch sá» thì và o đầu Công nguyên tức thá»i kỳ Hai Bà Trưng, ngưá»i Lạc Việt chưa chia ra hai nhánh Kinh và Mưá»ng như ngà y nay. Ngưá»i Lạc Việt ngà y ấy nói má»™t thứ tiếng gá»i là ngôn ngữ Việt – Mưá»ng. Cho nên tiếng Kinh và tiếng Mưá»ng rất giống nhau trên đại thể ngữ pháp và từ vá»±ng cÆ¡ bản. Trở lại vấn đỠMả Dạ và Miếu Mèn thì ở tiếng Mưá»ng chữ Dạ đúng là chỉ ngưá»i đà n bà đáng trá»ng nể và tuy không có chữ Mèn vá»›i nghÄ©a là mẹ nhưng có chữ Máng vá»›i nghÄ©a ấy. Biết đâu chữ Man trong Man Thiện và chữ Mèn trong Miếu Mèn lại chẳng là chữ Máng Ä‘á»c chệch Ä‘i.
Dầu sao, Nam An là nÆ¡i duy nhất có má»™ và miếu thá» bà mẹ cá»§a Hai Bà Trưng, lại có cả sá»± tÃch được lưu truyá»n từ bao Ä‘á»i. NÆ¡i đây nháºn là quê cá»§a bà mẹ đáng kÃnh ấy không phải là vô căn cứ. Váºy Nam An có nhiá»u khả năng là quê hương cá»§a bà và theo đó tên bà phải là Man Thiện.
NĂM SINH
Trưng Trắc và Trưng Nhị là chị em ruá»™t. ChÃnh sá» không ghi năm sinh cÅ©ng như tuổi tác cá»§a cả hai bà . Ngá»c phả là ng Hạ Lôi (huyện Mê Linh, tỉnh VÄ©nh Phúc) cÅ©ng như ngá»c phả là ng Hát Môn (huyện Phúc Thá», tỉnh Hà Tây) chép hai bà là chị em sinh đôi, ngà y sinh là mùng 1 tháng tám năm Giáp Tuất tức năm 14. Niên đại nà y có thể chấp nháºn được, vì khi khởi nghÄ©a (năm 40) Hai Bà Trưng Ä‘á»u 26 tuổi.
Thiên nam ngữ lục [10] kể rằng bà Trưng Trắc khi tuổi vừa “đôi tám†thì là m bạn vá»›i Thi Sách. Và i năm sau, bà cùng chồng mưu việc lá»›n. Như váºy, khi khởi nghÄ©a bà cÅ©ng là đang ở trong lứa tuổi thanh niên.
Riêng ngá»c phả là ng Nam An thì lại ghi bà chị hÆ¡n bà em năm tuổi. Như váºy bà Trưng Nhị sinh và o năm 19(?).
Thần tÃch phả là ng Nại Tá» Xã (nay thuá»™c xã Chu Phan, huyện Mê Linh) thì lại không há» nhắc gì tá»›i Trưng Nhị và ghi ngà y sinh cá»§a bà Trưng Trắc là ngà y 10 tháng tư [11].
Như váºy là giữa các thần tÃch không có sá»± nhất trà vá» ngà y tháng năm sinh cá»§a Hai Bà Trưng và những con số ngà y tháng đó rõ rà ng là không có gì đảm bảo tÃnh chÃnh xác cả. Nhưng trong thá»±c tế, ở bốn là ng trên, chỉ có Hạ Lôi và Hát Môn má»›i có Ä‘á»n thá» Hai Bà Trưng và việc cúng lá»… Ä‘á»u lấy ngà y mùng 1 tháng tám là m ngà y đản (tức ngà y sinh), cho nên ngà y tháng nà y được nhiá»u ngưá»i biết và có xu hướng công nháºn như má»™t ước lệ.
HỌ TÊN
VỠhỠtên của Hai Bà cũng có vấn đỠphải trao đổi. Việt điện u linh chép Hai Bà “nguyên hỠLạc†[12].
LÄ©nh Nam chÃch quái chép “vốn dòng há» Hùng†[13].
Toà n thư chép “nguyên há» Lạcâ€, sau khi lấy được 65 thà nh LÄ©nh Nam “tá»± láºp là m vua má»›i xưng là há» Trưngâ€[14].
Cương mục chép “vốn há» Lạc, lại có há» riêng (biệt tÃnh) là Trưng†[15].
Vá» hai tá»™c danh “Lạc†và “Hùngâ€, nếu như ở đây không phải là sá»± lẫn lá»™n mặt chữ tương tá»± sá»± lẫn lá»™n giữa Hùng Vương và Lạc Vương mà má»™t thá»i các nhà sá» há»c đã tranh luáºn thì có thể Ä‘oán định nguồn gốc như sau:
- Sở dÄ© có tá»™c danh Lạc là do Hai Bà là con cá»§a Lạc tướng. Äó là lấy chức danh là m tá»™c danh.
- Còn tộc danh Hùng thì có thể do chỗ Hai Bà Trưng là dòng dõi Hùng Vương.
Tất nhiên dù là chữ nà o thì cÅ©ng Ä‘á»u là phiên âm những từ Việt cổ mà ngữ nguyên và ngữ nghÄ©a đã bị thá»i gian hai ngà n năm xóa má» Ä‘i trong vốn hiểu biết cá»§a ngưá»i ngà y nay. Và dụ chữ Hùng có thể là phiên âm má»™t từ Việt cổ tương ứng tá»›i từ cun trong tiếng Mưá»ng hoặc từ khun trong tiếng Thái, cả hai từ Ä‘á»u có nghÄ©a là ngưá»i đứng đầu má»™t lãnh địa.
Vá» tá»™c danh “Trưng†cÅ©ng có vấn đỠcần xem xét. Ngay từ năm 1937, Cl. MaÄ‘rôn trong luáºn văn “Xứ Bắc kỳ cổ “ (Le Tonkin ancien) in ở B E F E O, táºp XXXVII có ý cho rằng chữ Trưng không phải là chỉ há». Ông vốn chá»§ trương và o đầu Công nguyên, ngưá»i Việt chưa có há».
Thá»±c ra trong câu văn cá»§a Toà n thư (dẫn ở trên) có má»™t chi tiết đáng quan tâm: sau khi là m vua, bà Trưng Trắc “má»›i xưng là há» Trưngâ€. Như váºy rất có thể Trưng là má»™t từ Việt cổ tương đương vá»›i “ngôi vua†hoặc “thá»§ lÄ©nh†gì đó.
Ông Phạm Huy Thông cho rằng chữ Trưng có thể liên quan vá»›i chữ kurung là má»™t tiếng Môn-KhÆ¡me, chỉ vua nước Phù Nam, má»™t nước thá»i cổ mà khu vá»±c trung tâm là nước Căm-pu-chia ngà y nay [16].
Chúng tôi thì thấy trong tiếng KhÆ¡me hiện nay vẫn còn có chữ tô ruông vá»›i nghÄ©a là vua. Không biết giữa chữ đó vá»›i chữ Trưng có mối liên hệ gì không? (Má»™t thá»±c tế là trong tiếng Việt cá»§a ngưá»i Kinh có nhiá»u từ gốc ở tiếng Môn-KhÆ¡me).
â—Š â—Š â—Š
Còn vá» tên cá»§a Hai Bà thì má»i sá» sách cá»§a ta và cá»§a Trung Quốc cổ cÅ©ng như các thần tÃch ngá»c phả Ä‘á»u chép là Trắc và Nhị. Trong chữ Hán Việt, Trắc có nhiá»u nghÄ©a: bên cạnh, nghiêng, thấp, riêng. Nhị cÅ©ng có nhiá»u nghÄ©a: thứ hai, chức phó, nghi ngá», sai lầm. Có thể do hiểu chữ Trắc theo nghÄ©a bên cạnh nên ngá»c phả là ng Nại Tá» Xã (đã nói tá»›i ở trên) có kể rằng: “Bà mẹ nằm mÆ¡ thấy má»™t ông lão dẫn má»™t cô gái đứng bên cạnh giưá»ng (láºp ư sà ng trướng chi trắc) nên sau khi sinh bà đặt tên cho con là Trắcâ€. Äó chỉ là má»™t cách giải thÃch theo từ nguyên há»c thông tục vốn rất quen thuá»™c đối vá»›i các nhà Nho xưa (và dụ Giao Chỉ là ngón chân giao nhau, Văn Lang là chà ng vẽ mình, xăm mình…)
Riêng thần tÃch là ng Lâu Thượng (nay thuá»™c thà nh phố Việt Trì, tỉnh Phú Thá») lại kể khác. Năm 1942, trên tạp chà Tri Tân số 42, ông Hoa Bằng có giá»›i thiệu thần tÃch nà y, chá»§ yếu là khẳng định tên cá»§a Hai Bà là Chắc và Nhì. Theo văn bản đó thì mẹ cá»§a Hai Bà có nghá» chăn tằm, nghá» nà y gá»i cái kén dà y là kén chắc, kén má»ng là kén nhì. Khi sinh Hai Bà Trưng, mẹ lấy luôn hai tiếng đó mà đặt là m tên con.
Ông Trần Quốc Vượng cÅ©ng có đỠra má»™t thuyết má»›i: “Tên Trưng Trắc thá»i cổ phải phát âm là Mling Mlak (hay Bling Blak)… vá»›i tên đất, tên bá»™ lạc (…) được lấy là m tên há»â€. Hùng Vương dá»±ng nước – táºp 1 – Bà i “Từ truyá»n thuyết ngôn ngữ đến lịch sá»â€ – NXB Khoa há»c xã há»™i – 1970. Nhưng Cl. Madrôn khi bà n vá» chữ Mê Linh có cho rằng đó là phiên âm má»™t từ bản địa không có từ tương đồng trong tiếng Hán, từ đó có thể là Mlinh hay Mring (B E F E O – Táºp XXXVII). Váºy Mling là Mê Linh hay là Trưng cÅ©ng còn phải thảo luáºn.
Dù sao thì cách gá»i Trưng Trắc, Trưng Nhị đã quá quen thuá»™c trong dân gian cÅ©ng như trên các sá» sách xưa và nay. Cách gá»i đó đã trở thà nh chÃnh thống.
GIA ÄÃŒNH
THI SÃCH
Các sá» cá»§a Trung Quốc như Háºu Hán thư, Việt kiệu thư, An Nam chÃ… Ä‘á»u chép chồng bà Trưng Trắc là Thi Sách. Như váºy, theo cách hiểu thông thưá»ng ông nà y há» Thi tên Sách. Duy có Thá»§y kinh chú chép như sau: “Háºu, Chu Diên lạc tướng tá» danh Thi Sách Mê Linh lạc tướng nữ danh Trưng Trắcâ€. NghÄ©a là : “Sau, con lạc tướng Chu Diên tên là Thi Sách con gái lạc tướng Mê Linh tên là Trưng Trắcâ€. Do trong câu đó thiếu má»™t động từ chỉ việc lấy (con lạc tướng Mê Linh) – và dụ như động từ thú chẳng hạn – nên có ngưá»i cho rằng chữ Sách ở trong câu là động từ vá»›i nghÄ©a là cầu lấy: theo đó chồng bà Trắc tên là Thi chứ không phải Thi Sách. Hiểu như váºy chưa ổn. Äà nh rằng chữ sách có nhiá»u nghÄ©a: cái dây, tìm má»i, xin, đòi, cầu lấy… nhưng chúng tôi cho rằng đây chỉ là Thá»§y kinh chú chép sót má»™t chữ, vì chẳng nhẽ má»i sá» sách (Háºu Hán ká»·, Háºu Hán thư là những sách có trước Thá»§y kinh chú và Việt sá» lược, Toà n thư… là những sách cá»§a ta) Ä‘á»u chép sai cả sao? Còn như các thần tÃch, ngá»c phả thì lại có nhiá»u chỉ dẫn hÆ¡n, như ngá»c phả là ng Nại Tá» Xã là nÆ¡i thá» Thi Sách là m thà nh hoà ng, có kể rằng: “Thi Sách há» Dương, là con trai huyện lệnh Chư Diên Dương Thái Bình. Mẹ là bà Hồ Thị Nhữâ€. Hoặc theo lá»i truyá»n miệng ở là ng Hạ Lôi (huyện Yên Lăng cÅ© nay là huyện Mê Linh) thì Thi Sách lại là há» Äặng [17]. Thá»±c ra Dương hay Äặng cÅ©ng Ä‘á»u là thêm thắt. Có lẽ do thấy tá»™c danh Thi quá hiếm nên ngưá»i ghi thần tÃch và ngưá»i kể chuyện đã thêm và o như váºy.
Vá» vai trò cá»§a Thi Sách trong cuá»™c khởi nghÄ©a cÅ©ng như vá» cái chết cá»§a ông thì sá» sách ghi chép cÅ©ng khá phân tán. Hầu hết sá» Trung Quốc trước sau Ä‘á»u không nhắc tá»›i Thi Sách trong cuá»™c khởi nghÄ©a. Như Háºu Hán thư chỉ cho biết Trưng Trắc là vợ Thi Sách rồi tiếp đó khi viết vá» cuá»™c khởi nghÄ©a, toà n nói đến Trưng Trắc mà không há» nhắc tá»›i Thi Sách. Có thể hiểu là Thi Sách đã chết (hoặc bị giết) trước hoặc ngay khi khởi nghÄ©a bùng nổ. Riêng có Thá»§y kinh chú (q.37) chép khác hẳn: “Trưng Trắc là ngưá»i can đảm, dÅ©ng mãnh, cùng Thi khởi loạn, đánh phá châu quáºn, các lạc tướng Ä‘á»u theo. Trưng Trắc là m vua đóng ở Mê Linh, lấy được (hoặc tha) [18] thuế trong hai năm cá»§a dân hai quáºn Giao Chỉ, Cá»u Chân. Nhà Háºu Hán sai Phục Ba tướng quân Mã Viện Ä‘em quân đánh… Trắc và Thi chạy và o Kim Khê cứu, ba năm má»›i bắt đượcâ€. Như váºy Thá»§y kinh chú là sách duy nhất chép Thi Sách cùng vợ khởi nghÄ©a, sau ba năm má»›i lại cùng vợ bị bắt [19].
Sá» Việt Nam thì Ä‘á»u chép Thi Sách bị Tô Äịnh giết hại trước khi khởi nghÄ©a nổ ra. Thiên nam ngữ lục ghi chi tiết hÆ¡n: hai vợ chồng Thi Sách “giáºn thằng Tô Äịnh gian manhâ€, muốn mưu đồ việc lá»›n. Nhưng Tô Äịnh lại cất binh đánh thà nh Chu Diên trước. Thấy thế giặc mạnh Thi Sách khuyên Trưng Trắc Ä‘i tắt vá» Hát Môn vì:
Hát Môn có thế dụng binh
Sông sâu là m cứ, rừng xanh là m nhÃ
Bà nghe theo, vá» Hát Môn đắp thà nh lÅ©y đỠphòng. Ở Chu Diên, Thi Sách má»™t mình chống cá»±. Song do “quan phòng sÆ¡ xuất†nên để Tô Äịnh phá được thà nh, Thi Sách chết tại tráºn.
Như thế cÅ©ng là Thi Sách bị hại trước khi Hai Bà Trưng khởi nghÄ©a. Xem sá»± tÃch má»™t số nhân váºt có tham gia và o phong trà o đấu tranh đánh Ä‘uổi giặc Hán thì Tô Äịnh còn giết hại nhiá»u lạc tướng, hà o trưởng ở các địa phương khác trong quáºn Giao Chỉ. Cho nên việc giết Thi Sách cÅ©ng là điá»u có thể xảy ra.
Thần tÃch là ng Nại Tá» Xã có má»™t số chi tiết cụ thể hÆ¡n: “Tô Äịnh Ä‘em quân tá»›i thà nh Chu Diên đánh Thi Sách. Thà nh bị hạ, Thi Sách chạy ra ngoà i, đến Nại Tá» Xã thì bị giặc Ä‘uổi kịp sát hại. Äó là ngà y 11 tháng Chạp. Còn bà Trưng Trắc thì chạy vá» Mê Linh, sau đó dá»±ng cá» khởi nghÄ©a…†Không biết có là ng nà o nữa nháºn là nÆ¡i Thi Sách bá» mình không?
Vá» quê quán cá»§a Thi Sách thì sá» cÅ© và thần tÃch Ä‘á»u nhất trà là ở Chu Diên. Nhưng xác định vị trà cụ thể cá»§a huyện nà y thì còn nhiá»u khúc mắc.
Chu Diên nguyên là má»™t trong 15 bá»™ há»p thà nh nước Văn Lang cá»§a các vua Hùng. Äá»i Hán thuá»™c, Chu Diên là má»™t trong số mưá»i huyện há»p thà nh quáºn Giao Chỉ, Dư địa chà cá»§a Nguyá»…n Trãi (soạn và o năm 1435) chỉ định: “Chu Diên là huyện Yên Lãng†[20] (Huyện nà y, từ năm 1977 đổi tên là Mê Linh).
Vân đà i loại ngữ cá»§a Lê Quà Äôn (hoà n thà nh năm 1773) ở phần Khu vÅ©, Ä‘iá»u 85 có ghi: “Phong Khê thì ở đất Yên Lãng†[21]. Như váºy là đã có mâu thuẫn vì huyện Phong Khê là má»™t phần đất do Mã Viện tách từ huyện Tây Vu ra từ năm 43. Mà Tây Vu và Chu Diên là hai huyện song song tồn tại trong quáºn Giao Chỉ. Váºy Yên Lãng đã là đất Chu Diên thì không thể lại là đất Phong Khê (Tây Vu) được.
Cương mục cá»§a sá» thần nhà Nguyá»…n soạn trong khoảng 1856-1889, Tiá»n biên (q.2) thì ghi rằng: “Huyện Chu Diên đặt từ Ä‘á»i Hán… nhÃ ÄÆ°á»ng đổi là m Diên Châu, nhà Lê đổi là m phá»§ Tam Äái, bây giá» là phá»§ VÄ©nh Tưá»ng†[22]. Phá»§ nà y hồi cuối thế ká»· XIX gồm các huyện Bạch Hạc, Tam Dương, Láºp Thạch, Yên Lạc và Yên Lãng.
Nhưng Äại Nam nhất thống chÃ, soạn cùng thá»i vá»›i Cương mục, ở phần tỉnh SÆ¡n Tây lại có Ä‘oạn: “Huyện Yên Lãng là đất Phong Khê Ä‘á»i Hán, đến Ä‘á»i Nam Tá» tách ra đặt là m huyện Bình Äạo, Ä‘á»i Äinh Ä‘á»i Lý đặt là huyện Yên Lãng†[23] và ở phần tỉnh Hưng Yên có Ä‘oạn: “Hưng Yên có lẽ là đất Chu Diên†[24].
Rồi ở thần tÃch là ng Hạ Lôi thuá»™c huyện Yên Lãng cÅ©, nay là huyện Mê Linh, lại thấy khẳng định là ng nà y là đất huyện Chu Diên. Lá»i truyá»n miệng còn chỉ định cả vị trà huyện đưá»ng cá»§a huyện nà y (sẽ nói ở Ä‘oạn sau). Trong khi đó sách Phương dư ká»· yếu cá»§a Cố Tổ VÅ© (Ä‘á»i Thanh) soạn ở thế ká»· XVII lại chép: “Thà nh Chu Diên ở phÃa đông nam phủ†(ý nói là đông nam phá»§ lỵ phá»§ Giao Châu tức ná»™i thà nh Hà Ná»™i ngà y nay).
Như váºy sá»± chỉ định vị trà huyện Chu Diên khá là phân tán. Gần đây, nhà sá» há»c Äà o Duy Anh căn cứ và o Ä‘oạn văn cá»§a Thá»§y kinh chú nói vá» các dòng sông ở đất Giao Chỉ (q.37) và lá»i chú cá»§a Thái bình hoà n vÅ© ký mách rằng sông Äáy, tức sông Hát còn có tên là sông Chu Diên, mà xác định vị trà huyện Chu Diên Ä‘á»i Hán như sau: “… huyện Chu Diên có thể là tương đương vá»›i má»™t phần tỉnh SÆ¡n Tây, má»™t phản tỉnh Hà Äông và miá»n Hà Nam ở giữa sông Äáy và sông Hồng†[25].
Nhà địa lý lịch sá» Äinh Văn Nháºt cÅ©ng có kết luáºn tương tá»± sau khi khảo sát thư tịch kết hợp vá»›i địa danh há»c và cổ địa lý há»c: “Huyện Chu Diên Ä‘á»i Hán trải dà i giữa sông Äáy và sông Hồng, so vá»›i ngà y nay là gồm các huyện Äan Phượng, Từ Liêm, Hoà i Äức, Thanh Trì, ná»™i thà nh Hà Ná»™i, các huyện Thanh Oai, Ứng Hòa, Thưá»ng TÃn, Phú Xuyên cá»§a Hà SÆ¡n Bình và kết thúc ở hai huyện Lý Nhân, Bình Lục cá»§a tỉnh Hà Nam Ninh†[26].
Ông Äinh Văn Nháºt còn lý giải nguyên nhân vì sao mà má»™t số tà i liệu lại coi Chu Diên là huyện Yên Lãng bên tả ngạn sông Hồng (kỳ thá»±c Yên Lãng là thuá»™c huyện Phong Khê). Äó là sau khi đà n áp được cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng, Mã Viện đã triệt hạ vùng Chu Diên (cÅ©ng như vùng Mê Linh) nhất là khu vức huyện lỵ, đưa dân sang phÃa tả ngạn sông Hồng khi đó thuá»™c huyện Tây Vu (Ãt lâu sau sẽ tách ra thà nh huyện Phong Khê). Những ngưá»i dân Chu Diên bị buá»™c phải ly hương nà y đã Ä‘em theo sang sông những táºp quán sinh hoạt, phong tục và ký ức vá» quê cÅ©. Nhưng sau nhiá»u thế hệ, ký ức phai má» Ä‘i, má»i ngưá»i không nhá»› nổi gốc tÃch xa xưa mà coi nÆ¡i há» Ä‘ang ở – vốn đã qua bao Ä‘á»i tổ tiên há» khai phá tạo dá»±ng nên – là đất Chu Diên.
Giả thuyết nà y cÅ©ng đáng được giá»›i sá» há»c tìm hiểu sâu hÆ¡n vì tuy sá»± việc phá là ng dá»i dân đó không thấy chép trong sá» sách nhưng thá»§ Ä‘oạn đó vốn không xa lạ đối vá»›i những bè lÅ© xâm lược Trung Quốc ngà y trước. Có thể nêu lên má»™t dẫn chứng: sau khi hoà n thà nh cuá»™c xâm lược, Mã Viện đã triệt hạ nhiá»u là ng xóm Âu Lạc, Ä‘uổi dân Ä‘i, cho lÃnh tráng Hán triá»u tá»›i cư trú tại những nÆ¡i đấy, sinh cÆ¡ láºp nghiệp. Ngưá»i mình gá»i đó là dân Mã lưu tức là những ngưá»i do há» Mã lưu lại (hoặc những ngưá»i há» Mã lưu ngụ). Bên cạnh đó Mã Viện còn đà y ba trăm cừ súy Âu Lạc (các lạc hầu, lạc tướng) sang Linh Lăng tỉnh Hồ Nam, Trung Quốc). Như thế thì Ãt nhất cÅ©ng là có tá»›i ba trăm lãnh địa (ấp, trại) ở Giao Chỉ và Cá»u Chân bị ngưá»i Hán chiếm Ä‘oạt và xáo trá»™n [27].
TRƯNG NHỊ
Ngoà i việc nêu bà Trưng Nhị là em và cùng khởi nghÄ©a vá»›i bà Trưng Trắc thì các sá» cÅ© không có ghi gì thêm vá» nhân váºt nà y. Các ngá»c phả ở Hạ Lôi và ở Hát Môn có đưa ra má»™t số chi tiết má»›i:
Sau khi Trưng Trắc đã khởi binh ở Phong Châu thà nh (?) thì bà ủy cho Trưng Nhị truyá»n hịch kêu gá»i anh hùng hà o kiệt bốn phương hưởng ứng. Tại cuá»™c há»™i quân Hát Môn, Trưng Nhị được phong là Bình Khôi công chúa và cầm má»™t đạo binh Ä‘i đánh thà nh Tô Äịnh. Sau khi thà nh công, bà Trưng Trắc lên ngôi vua, phong cho Trưng Nhị là m phó vương. Äến lúc Mã Viện xâm lăng, Trưng Nhị cùng chị dẫn đại quân chống cá»± ở nhiá»u nÆ¡i, cuối cùng cả hai ngưá»i hóa ở đỉnh má»™t ngá»n núi thuá»™c Kinh Môn phá»§, Thạch Thà nh huyện. Äó là ngà y mùng 8 tháng ba. (Thần tÃch là ng Hát Môn kể giống như thần tÃch là ng Hạ Lôi, chỉ khác má»™t chi tiết vá» chung cục cá»§a Hai Bà : Hai Bà tá»± trầm ở sông Hát và đó cÅ©ng là và o ngà y mùng 8 tháng ba. Tuy váºy cả hai bản Ä‘á»u do má»™t ngưá»i soạn là Nguyá»…n BÃnh và năm soạn là Hồng Phúc thứ nhất tức năm 1572 [28].)
Thá»±c ra trong các thần tÃch nà y có lầm lẫn vỠđịa danh: Kinh Môn phá»§ (tỉnh Hải Dương cÅ©) không có huyện Thạch Thà nh. Huyện nà y thuá»™c vá» tỉnh Thanh Hóa. Và những thứ chức tước “Bình Khôi công chúaâ€, “Phó vươngâ€, cả việc Hai Bà chạy và o táºn Thạch Thà nh tất cả Ä‘á»u là không có căn cứ chÃnh xác. Cho nên chỉ có thể coi đây là truyá»n thuyết chứ chưa phải sá» liệu.
Ngoà i ra, từ bao Ä‘á»i nay, Trưng Nhị thưá»ng được thá» cùng vá»›i Trưng Trắc – như ở Ä‘á»n Hạ Lôi, Ä‘á»n Hát Môn, Ä‘á»n Äồng Nhân v.v… Riêng có là ng Cư An (nay thuá»™c xã Tam Äồng, huyện Mê Linh) chỉ thá» má»™t mình Trưng Nhị. Theo truyá»n thuyết địa phương, nÆ¡i đây là đất bản bá»™ cá»§a bà . Äáng lưu ý là ngá»c phả cá»§a là ng nà y kể vá» Trưng Nhị có nhiá»u Ä‘iá»u khác vá»›i ngá»c phả Hạ Lôi, Hát Môn cÅ©ng như khác vá»›i sá»± hiểu biết quen thuá»™c cá»§a chúng ta lâu nay.
Dưới đây là tóm lược những ý chÃnh cá»§a văn bản đó: “Trắc và Nhị là hai chị em sinh đôi, con gái lạc tướng. Chị lấy huyện lệnh Ô Diên là Thi Sách. Em láºp bản doanh ở trang Cá»± Triá»n (nay là Cư An) thuá»™c huyện Ô Diên, phá»§ Tam Äái, đạo SÆ¡n Tây.
Thi Sách bị Tô Äịnh giết. Trắc khởi nghÄ©a binh ở Phong Châu thà nh. Bà cho vá»i Trưng Nhị tá»›i, giao quản lÄ©nh ba quân, truyá»n hịch đại cáo vá»›i thiên hạ… Vá»›i ba vạn nam nữ quân sÄ©, Hai Bà vá» Hát Môn há»™i quân. Sau đó tiến đánh Tô Äịnh. Khi đã đánh Ä‘uổi được quân Hán, Trưng Trắc lên ngôi vua, phong em là Bình Khôi công chúa. Bà nà y xin lui vá» Cá»± Triá»n mở mang đất Ä‘ai, láºp nên thà nh đó. Trưng Vương dá»i đô vỠđóng ở đó.
Mã Viện sang xâm lăng. Ban đầu quân Hán thua nhiá»u. Mã Viện dùng mẹo, cho má»™t cánh quân Ä‘i đưá»ng thượng đạo, tiến ra Côn Luân, Bắc Tạ, đến Tụ Long, Bảo Lạc, Tuyên Quang, Äại Man tháºp lục châu. Trưng Vương cá» bà Nhị lên thượng đạo cá»± chiến. Nhưng kỳ thá»±c Mã Viện phái đại binh theo hạ đạo đánh và o trung châu. ÄÆ°á»£c tin nà y, Trưng Nhị liá»n quay trở lại.
Khi đó Trưng Trắc đã và o Ãi Châu. Nhị tìm theo, tá»›i Thiệu Thiên phá»§, Thạch Thà nh huyện thì cÅ©ng vừa lúc ấy bà chị lên núi và hóa. Trưng Nhị trở vá» Cá»± Triá»n. Quân Hán tá»›i vây đánh. Bà phá vây và hy sinh tại tráºn. Äó là ngà y 10 tháng támâ€.
Trở lên là ná»™i dung tóm tắt bản “Cư An xã thần tÃch†mà tác giả là Lá»… bá»™ thượng thư Nguyá»…n BÃnh, soạn và o năm Hồng Phúc nguyên niên (1572), tháng hai, ngà y mùng 10 [29].
Như váºy thần tÃch An Cư có nhiá»u Ä‘iểm khác vá»›i thần tÃch các là ng Hạ Lôi, Hát Môn:
- Trưng Nhị có má»™t căn cứ riêng ở Cá»± Triá»n (tức Cư An).
- Huyện Chu Diên còn có thể gá»i là Ô Diên (?)
- Trưng Trắc từng đóng đô ở Cá»± Triá»n và hóa ở huyện Thạch Thà nh thuá»™c Châu Ãi.
- Trưng Nhị từng chống quân Mã Viện ở Cá»± Triá»n và hy sinh tại đây và o ngà y 10 tháng tám, sau khi bà Trưng Trắc hy sinh tại Thạch Thà nh.
CÅ©ng chưa thể khẳng định thần tÃch nà o chép đúng vì Ä‘á»u là còn ở dạng truyá»n thuyết. Có má»™t Ä‘iá»u hÆ¡i lạ là tác giả bản thần tÃch Cư An chÃnh cÅ©ng là Nguyá»…n BÃnh – tác giả hai bản Hạ Lôi, Hát Môn; váºy mà lại có những sai biệt như thế [30]. Trong thá»±c tế thì tại Cư An hiện còn dấu vết má»™t tòa thà nh tương truyá»n là do bà Trưng Nhị đắp nên, gá»i là thà nh Dá»n [31]. Và ngà nh khảo cổ đã từng khai quáºt ở đó những hiện váºt bằng đá, bằng gốm, bằng đồng thuá»™c các giai Ä‘oạn văn hóa Phùng Nguyên và Gò Mun. Äiá»u nà y có nghÄ©a là Cư An từng là má»™t Ä‘iểm cư dân đông đúc từ thá»i các vua Hùng đầu tiên má»›i dá»±ng nước.
HÙNG NGUYÊN
Hầu hết các sá» sách Ä‘á»u không chép gì vá» gia đình riêng cá»§a Trưng Nhị. Thiên Nam ngữ lục lại kể rằng hai chị em bà đá»u lấy Thi Sách (tuy không phải là kể trá»±c tiếp mà qua lá»i nói cá»§a Tô Äịnh: Hai gái má hồng dùng lấy kết duyên). Äiá»u nà y không thể tin được, vì hai lẽ:
- Lúc ấy xã há»™i Giao Chỉ đã bước sang chế độ phụ hệ nhưng tà n dư cá»§a cÆ¡ cấu nguyên thá»§y vẫn còn, nhất là vai trò và địa vị cá»§a ngưá»i phụ nữ trong sản xuất cÅ©ng như trong sinh hoạt xã há»™i còn rất cao, bằng chứng là có nhiá»u phụ nữ tham gia khởi nghÄ©a và giữ những chức vụ chỉ huy trá»ng yếu (theo các thần tÃch, ngá»c phả). Như thế thì chưa thể có chế độ Ä‘a thê.
- Theo nhiá»u thần tÃch, ngay cả thần tÃch là ng Cư An ở trên – là nÆ¡i thá» riêng bà Trưng Nhị – Ä‘á»u không có dấu hiệu gì tá» ra bà là vợ Thi Sách.
Ngược lại theo thần tÃch là ng An Duyên nay thuá»™c xã Tô Hiệu, huyện Thưá»ng TÃn, tỉnh Hà Tây thì Trưng Nhị có chồng. Ngưá»i chồng đó tên là Hùng Nguyên. Thần tÃch kể rằng:
“Hùng Nguyên ngưá»i trang Phấn Thư, thuá»™c huyện Chu Diên, là con ông Hùng Äức và bà Mai Thị Ngoạn. Ông là m bạn vá»›i Trưng Nhị trước khi nổ ra cuá»™c khởi nghÄ©a. Sau nà y, khi dấy binh, Hùng Nguyên cầm đầu má»™t đạo quân mà cá» hiệu và áo quần Ä‘á»u là mà u xanh. Dẹp xong Tô Äịnh, Hùng Nguyên láºp ấp ở trang An Duyên, dạy dân khai hoang, cà y cấy… Dân trang ngà y má»™t đông đúc.
Khi Mã Viện xâm lăng, Hùng Nguyên chiêu táºp thêm dân binh theo Hai Bà chiến đấu. Sau Hùng Nguyên tá» tráºn. Quân sÄ© cÅ©ng hy sinh hầu hết. Chỉ còn sống sót có bảy ngưá»i. Há» vượt được vòng vây, vế tá»›i An Duyên. Sau đó dân là ng tôn Hùng Nguyên là m thà nh hoà ng. Hùng Nguyên trở thà nh má»™t trong số bảy thà nh hoà ng cá»§a An Duyênâ€.
Thần tÃch là như váºy, ghi lại ở đây để giữ má»™t tư liệu chứ chưa thể khẳng định đúng sai [32]
QUÊ HÆ¯Æ NG
Sá» cÅ© (cá»§a ta và cá»§a Trung Quốc) Ä‘á»u chép Hai Bà là con lạc tướng huyện Mê Linh. Váºy huyện nà y hiển nhiên là quê hương cá»§a Hai Bà . Nhưng đó là khu vá»±c nà o so vá»›i ngà y nay? Tại đấy là ng cụ thể nà o là là ng cá»§a Hai Bà ?
Hiện có hai chá»§ trương khác nhau: Má»™t đặt huyện Mê Linh Ä‘á»i Hán ở vá» phÃa tả ngạn sông Hồng mà phần chá»§ yếu là đất Ä‘ai huyện Yên Lãng, tức nay là huyện Mê Linh, tỉnh VÄ©nh Phúc. (ChÃnh theo chá»§ trương nà y mà năm 1977 khi đặt tên cho má»™t huyện má»›i, do sáp nháºp hai huyện Yên Lãng và Bình Xuyên, tỉnh VÄ©nh Phú đã chá»n tên Mê Linh. Tháng 12-1978, phần huyện Yên Lãng cÅ© được cắt vá» Hà Ná»™i nhưng vẫn giữ tên Mê Linh ấy. Năm 1990, huyện nà y trở vá» thuá»™c tỉnh VÄ©nh Phúc). Tại đấy, là ng Hạ Lôi được coi là quê cá»§a Hai Bà .
Má»™t chá»§ trương khác lại đặt huyện Mê Linh Ä‘á»i Hán ở bên hữu ngạn sông Hồng mà trung tâm là vùng giáp ranh các huyện Thạch Thất, Quốc Oai. Tại đấy cÅ©ng có má»™t là ng tên là Hạ Lôi và được Ä‘oán định là quê cá»§a Hai Bà . Là ng nà y thuá»™c huyện Thạch Thất nay thuá»™c tỉnh Hà Tây.
Dưới đây sẽ lần lượt điểm qua hai chủ trương đó:
LÀNG HẠLÔI Ở HUYỆN MÊ LINH
Từ trước tá»›i nay, rất nhiá»u ngưá»i nếu không nói là tất cả Ä‘á»u coi huyện Mê Linh Ä‘á»i Hán ở bên bá» trái sông Hồng và trị sở cá»§a huyện đó là chá»— là ng Hạ Lôi ngà y nay.
Là ng Hạ Lôi nằm bên trong đê tả ngạn, cách bá» sông chừng má»™t ngà n mét, cách trung tâm ná»™i thà nh Hà Ná»™i 13km đưá»ng chim bay vá» phÃa tây bắc. Là ng nà y nay hợp vá»›i là ng Liá»…u Trì thà nh xã Mê Linh. Khác vá»›i các là ng cổ thưá»ng có tên gá»i Nôm, là ng Hạ Lôi không có tên Nôm, chỉ có tên Hán – Việt. Theo bản ngá»c phả vốn giữ tại ngôi Ä‘á»n thá» Hai Bà Trưng ở đây và cả ký ức dân là ng thì Hạ Lôi là tên má»›i. Xưa là Cổ Lôi trang, trung gian đổi ra là Cổ Lai. Sau rốt, cách đây khoảng hai trăm năm má»›i có tên như hiện nay:
Hiện nay là ng Hạ Lôi có 12 xóm: 1. xóm Chợ, 2. xóm Há»™i, 3. xóm Äình, 4. xóm Chùa, 5. xóm Cầu, 6. xóm Ao Sen, 7. xóm Xanh, 8. xóm Bá» Hè, 9. xóm Bà ng, 10. xóm ÄÆ°á»ng, 11. xóm Giếng, 12. xóm Ấp Hạ. Nhưng ngà y trước có cả thảy 36 giáp, chia là m hai thôn Äông và Äoà i. Các di tÃch cổ ở cả hai thôn là như sau:
VỀ ÄÃŒNH MIẾU
Má»—i thôn có má»™t văn chỉ riêng. Văn chỉ thôn Äông nguyên ở và o chá»— nay là nghÄ©a trang liệt sÄ©. Văn chỉ thôn Äoà i vốn là ở khu vá»±c trưá»ng cấp hai hiện nay.
1. Sơ đồ HẠLÔI (YÊN LÃNG)
Tuy có hai văn chỉ nhưng cả là ng chỉ có má»™t ngôi đình. Trụ sở á»§y ban nhân dân xã ngà y nay là dá»±ng trên ná»n đình cÅ©.
Äình là ng Hạ Lôi thá» bốn thà nh hoà ng là các ông Äô, Hồ, Bạch, Hạc, tương truyá»n đó là bốn ngưá»i đầu tiên đã láºp ra là ng Hạ Lôi. Theo lá»i kể cá»§a ngưá»i là ng thì buổi ban đầu bốn vị đó tá»›i đây trụ ở bốn nÆ¡i, khai phá đất Ä‘ai, sinh cÆ¡ láºp nghiệp. Dần dần bà con các nÆ¡i khác cÅ©ng noi theo, kéo tá»›i đây sinh sống, láºp ra bốn xóm có tên là xóm ÄÆ°á»ng, xóm Há»™i, xóm Ná»™i, xóm Kiên. Äó là bốn xóm “hạt nhân†cá»§a là ng Cổ Lôi sau nà y. (Song ngà y nay má»i ngưá»i chỉ biết có xóm ÄÆ°á»ng và xóm Há»™i. Còn hai xóm Ná»™i và Kiên thì chẳng ai biết là ở chá»— nà o, kể cả những ngưá»i già nhất là ng).
Ngoà i ngôi đình ra, ở xóm Chợ còn có má»™t ngôi Ä‘á»n thá» Cốt Tung, tương truyá»n là ngưá»i đã phù tá vua Hùng Duệ Vương chống Thục Phán. (Là ng Liá»…u Trì – láng giá»ng cá»§a Hạ Lôi – thá» Cốt Tung là m thà nh hoà ng chÃnh). Äá»n ấy nay không còn, trên ná»n đã xây nhà kho cá»§a hợp tác xã. Có ngưá»i gá»i đó là đá»n Äen, vì đồ thá», cá» kiệu… Ä‘á»u sÆ¡n Ä‘en, do kiêng kỵ [33] Cốt Tung chết vì Ä‘ao kiếm. Sá»± tÃch tóm lược như sau:
“Ở là ng Liá»…u Trì, khi đó gá»i là Lục Trì sở có hai vợ chồng nhà ná», nhân leo lên má»™t ngá»n núi, thấy có nhiá»u xương cốt vương vãi, há» bảo nhau nhặt nhạnh rồi tung xuống chân núi để chôn cất là m phúc. Sau hôm đó, ngưá»i vợ có lòng, rồi sinh má»™t trai, đặt tên là Cốt Tung. Cốt Tung cao lá»›n lạ thưá»ng, được vua Hùng tuyển Ä‘i chống quân Thục. Nhưng trong má»™t tráºn chiến, ông bị thương ở cổ, máu chảy đỠlòm. Ông xé áo buá»™c vết thương, tìm đưá»ng vá» là ng. Quân địch vẫn Ä‘uổi theo. Ông liá»n nhấc má»™t tảng đá to bằng con trâu má»™ng ném và o đám quân địch, khiến chúng kinh hãi, thôi không dám Ä‘uổi.
Vá» tá»›i đầu là ng (Lục Trì sở) ông ngồi tá»±a gốc Ä‘a rồi hóa. Mối đùn thà nh má»™. Còn tảng đá ném địch thì rÆ¡i ở là ng Hạ Lôi, có in hằn năm vết ngón tay, má»—i vết to hÆ¡n quả chuối mắnâ€.
Như váºy ở là ng Hạ Lôi vá» mặt đình miếu liên quan đến Hai Bà Trưng thì chỉ có ngôi Ä‘á»n thá» Hai Bà , vẫn quen gá»i là đá»n Hạ Lôi, nằm ở rìa phÃa nam là ng, tương truyá»n xây trên ná»n nhà cÅ© cá»§a bà Trần Thị Äoan, mẹ cá»§a Hai Bà . ChÃnh ngôi Ä‘á»n nà y cùng vá»›i lá»i tương truyá»n đó đã là má»™t căn cứ chá»§ yếu để khẳng định là ng Hạ Lôi là quê hương cá»§a Hai Bà [34].
VỀ BI KÃ
Ở kho văn bia cá»§a Thư viện Khoa há»c xã há»™i có ba bản dáºp từ ba tấm bia cá»§a là ng nà y. Theo thứ tá»± thá»i gian là các bia sau:
Lưu truyá»n bi ký khắc năm VÄ©nh Thịnh thứ mưá»i lăm (năm 1719) ghi lại sá»± tÃch, hà nh trạng má»™t ngưá»i há» Dương có công đức.
Háºu hiá»n bi ký khắc năm Cảnh Hưng thứ tám (năm 1747) dá»±ng ở văn chỉ thôn Äông, nói vá» việc xây văn chỉ nà y.
Tụy văn bi ký khắc năm Cảnh Hưng thứ mưá»i (năm 1749) dá»±ng ở văn chỉ thôn Äoà i, cÅ©ng nói vá» việc xây văn chỉ đó.
Như váºy cả ba tấm bia ấy không liên quan gì tá»›i Hai Bà Trưng và trong thá»±c tế thì hai tấm sau đã bị phá. Chỉ còn lại tấm thứ nhất hiện thấy ở nhà thá» Dương Công Sá»§ng.
Riêng ở Ä‘á»n thá» Hai Bà có má»™t tấm bia nhưng lại không giúp gì cho việc nghiên cứu vá» Hai Bà vì ná»™i dung chỉ ghi lại việc sá»a đổi hướng Ä‘á»n và o năm Thà nh Thái thứ nhất tức năm 1899.
VỀ NHỮNG TRUYỀN THUYẾT
Loại tư liệu nà y có hai nguồn:
Má»™t là những lá»i kể cá»§a dân là ng – sẽ gá»i tắt là lá»i truyá»n miệng – chá»§ yếu là cá»§a những ngưá»i cao tuổi mà tác giả sách nà y được tiếp xúc. Các vị đó có Ä‘oan rằng “ngà y xưa các cụ truyá»n ngôn lại thế nà o thì chúng tôi kể như váºyâ€, tức là sá»± tÃch chưa bị lịch sá» hóa.
Nguồn thứ hai là bản ngá»c phả Ä‘á»n Hạ Lôi do Lá»… bá»™ thượng thư Nguyá»…n BÃnh soạn năm Hồng Phúc thứ nhất tức năm 1572. Tuy gá»i là ngá»c phả Ä‘á»n Hạ Lôi nhưng trong Ä‘á»n không còn lưu giữ vì khoảng năm 1947-1948, bá»n tay sai giặc Pháp đã và o Ä‘á»n phá phách, há»§y tượng thá», đốt ngá»c phả… May là trong kho thần tÃch, ngá»c phả cá»§a Thư viện Khoa há»c xã há»™i còn có má»™t bản do hương lý là ng nà y sao ná»™p và o tháng 4 năm 1938.
Vá» nguồn thứ nhất thì trong thá»±c tế, ngưá»i dân ở đây – những ngưá»i không chuyên chú Ä‘i sâu tìm hiểu qua sách báo hiện nay vá» sá»± nghiệp Hai Bà – kể vá» Hai Bà cÅ©ng không dồi dà o chi tiết.
Như má»™t ngưá»i cao tuổi trong là ng – ông cụ Hương Äệ có kể cho chúng tôi nghe chuyện Hai Bà “theo lá»i các cụ xưa truyá»n lạiâ€, ná»™i dung cÅ©ng đơn giản. Những chi tiết chÃnh thì má»i ngưá»i Ä‘á»u biết: Bà Trưng Trắc là con gái nhà lạc tướng và là vợ Thi Sách. Thi Sách bị Tô Äịnh giết. Bà khởi binh diệt trừ Tô Äịnh và ở ngôi vua ba năm. Mã Viện xâm lăng. Bà và em gái hy sinh.
Nhưng có thêm má»™t số chi tiết Ãt phổ biến:
– Äá»n thá» Hai Bà là xây trên ná»n nhà cÅ© cá»§a bà mẹ (bà Trần Thị Äoan).
– Hai Bà đóng đô tại đây.
– Thi Sách là m huyện lệnh Chu Diên, huyện đưá»ng chÃnh là khu đất rá»™ng chừng 10 mẫu ở ngay đằng sau Ä‘á»n Hai Bà , nay vẫn gá»i là khu huyện.
– Hai Bà trầm mình ở cá»a Hát chứ không phải chết vì Ä‘ao kiếm nên đồ thá» tá»± trong Ä‘á»n vẫn sÆ¡n son như thưá»ng.
Vá» nguồn thứ hai – nguồn ngá»c phả – thì ná»™i dung phong phú hÆ¡n. Dưới đây là tóm tắt những ý chÃnh:
“Hùng lạc tướng và vợ là Trần Thị Äoan sinh được hai gái, đặt tên là Trắc nương và Nhị nương. Ngà y sinh là mùng 1 tháng tám năm Giáp Tuất. Năm 19 tuổi, Trắc nương lấy Thi Sách. Và i năm sau, Sách bị Tô Äịnh giết. Trắc nương nuôi chà trả thù chồng, già nh lại non sông. Bà cá» em là Nhị nương Ä‘i chiêu má»™ hà o kiệt. HÆ¡n má»™t năm, quân đông tá»›i ba vạn ngưá»i, há»p ở thà nh Phong Châu, sông Bạch Hạc. Bà cá» binh vá» cá»a Hát, há»™i quân ở bãi Trưá»ng Sa. Tại đây, Bà láºp đà n kỳ đảo thiên địa bách thần. Sau đó, tiến đánh thà nh Tô Äịnh ở huyện Chu Diên. Hai Bà láºp đồn tại Cổ Lôi trang. Ngà y mùng 7 tháng giêng, Hà i Bà mở tiệc khao quân rồi tiến đánh Tô Äịnh. Äịnh thua chạy. Trăm quan đón Hai Bà và o thà nh Chu Diên. Bà chị lên ngôi vua xưng là Trưng Nữ Vương. Bà xây đô thà nh ở huyện Chu Diên, đất Phấn Lá»™ và mở má»™t hà nh cung ở Cổ Lôi trang nÆ¡i xứ Äầu Bà ng Thượng.
Ba năm sau, Quang VÅ© sai Mã Viện sang xâm lăng. Quân Hán thưá»ng thua. Mã Viện phải lui vá» Giang Hán, xin viện binh. ÄÆ°á»£c cấp thêm quân, Mã Viện trở lại đánh, Trưng Vương và em gái cùng năm trăm nữ tướng cải trang thà nh nam giá»›i ra tráºn. Äánh hÆ¡n mưá»i tráºn không phân thắng bại. Tá»›i má»™t lần quân Hán đánh phá»§ Hạ Hồng thuá»™c Hải Dương. Trưng Vương đã láºp đồn tại đây. Bà dẫn nữ binh nữ tướng ra nghênh chiến. Bá»—ng gió lá»›n nổi lên, thổi tung áo mão má»i ngưá»i. Quân Hán nháºn ra quân Nam Ä‘á»u là đà n bà liá»n bảo nhau cởi quần áo xông và o. Các bà , các cô thẹn, chạy tán loạn. Hai Bà chạy đến huyện Thạch Thà nh, phá»§ Kinh Môn, phi ngá»±a lên núi và hóa. Äó là ngà y mùng 8 tháng ba†[35].
Gác lại má»™t bên những chi tiết hư cấu nhằm lý giải nguyên nhân bại tráºn cá»§a Hai Bà (ý đồ tốt nhưng cảm thụ nghệ thuáºt khá tầm thưá»ng), cÅ©ng như gác lại những thông tin sai lầm vá» diá»…n biến cá»§a chiến tranh ngà y ấy hoặc vỠđịa danh Thạch Thà nh – Kinh Môn (phá»§ Kinh Môn không há» có huyện Thạch Thà nh, chỉ có huyện Kim Thà nh; còn Thạch Thà nh là má»™t huyện ở Thanh Hóa) v.v… thì ngá»c phả nà y có má»™t số chi tiết rất đáng lưu ý:
– Không nói rõ quê hương cụ thể của Hai Bà .
– Coi Hạ Lôi là đất huyện Chu Diên và không hỠnhắc gì tới địa danh Mê Linh.
– Ở huyện Chu Diên có má»™t thà nh cá»§a Tô Äịnh: để đánh thà nh nà y Hai Bà láºp đồn ở Hạ Lôi. Sau khi thà nh công Hai Bà cho dá»±ng hà nh cung ở Hạ Lôi, tại xứ Äầu Bà ng Thượng [36].
– Còn kinh đô thì Hai Bà láºp tại xứ Phấn Lá»™ cÅ©ng thuá»™c huyện Chu Diên. VỠđịa danh nà y, chúng tôi ngá» là ngá»c phả sao chép sai mặt chữ. Có thể là Ký Hợp vì thần tÃch chà ng Hối ở là ng Thịnh Ká»· (nay thuá»™c xã Tiá»n Châu, huyện Mê Linh) có Ä‘oạn viết: “… Trưng Vương theo lá»i tâu cá»§a chà ng Hối cho láºp đô tại Ô Diên huyện, Ký Hợp phưá»ng†và chú thÃch “Ký Hợp nay là là ng Yên Lãngâ€. Chữ nay là chỉ thá»i gian soạn thần tÃch tức thế ká»· XVI. Lúc đó là ng Yên Lãng thuá»™c vá» huyện Yên Lãng, còn hiện giá» thì là ng nà y đã mang tên má»›i là là ng Lý Hải và thuá»™c xã Phú Xuân, huyện Bình Xuyên, tỉnh VÄ©nh Phúc. (Hai chữ Phấn Lá»™ và Ký Hợp vá» mặt chữ rất dá»… lẫn lá»™n).
– Vá» chung cục cá»§a Hai Bà thì ngá»c phả nói là hóa ở núi huyện Thạch Thà nh (chứ không phải trầm mình trên sông Hát).
Như váºy ngá»c phả khác nhiá»u so vá»›i lá»i truyá»n miệng ở chÃnh là ng Hạ Lôi (phần dưới sẽ trở lại vấn đỠnà y).
CÅ©ng cần nêu thêm là ở quyển “Truyá»n thuyết Trưng Vương†do Chi há»™i Văn nghệ VÄ©nh Phú in năm 1975 có bà i Truyá»n thuyết vá» Hai Bà Trưng viết dưới dạng tiểu thuyết mà các sá»± kiện, tư liệu dẫn dụng trong bà i lại không có xuất xứ cho nên chúng tôi xin chưa sá» dụng tá»›i.
VỀ DI TÃCH THÀNH CŨ
Ngưá»i là ng Hạ Lôi ai cÅ©ng công nháºn ngà y trước ở đây có má»™t tòa thà nh đất mà má»i ngưá»i gá»i kiêng là thiá»ng. Nhưng há»i vá» hình dạng qui mô cá»§a thà nh đó thì không ai nói được. Vì ngay cả những ngưá»i cao tuổi nhất là ng nà y cÅ©ng chỉ nhá»› là thá»§a nhá», khi há» bắt đầu có hiểu biết thì thiá»ng chỉ còn là những vạt đất nứt nối rá»i rạc, đôi chá»— có tre má»c, khó hình dung ra kiểu cách.
Vá» gốc gác cá»§a thà nh thì trong là ng cÅ©ng có nhiá»u cách giải thÃch. Ngưá»i thì bảo đó là thà nh do Hai Bà cho xây nên. Ngưá»i thì nói đó là thà nh huyện Chu Diên, nhiệm sở cá»§a Thi Sách. Nhưng có ngưá»i lại Ä‘oan chắc rằng huyện đưá»ng Chu Diên chỉ là khu đất rá»™ng chừng 10 mẫu ta ở sát ngay phÃa sau Ä‘á»n Hai Bà .
Tóm lại, bằng và o ký ức và dấu vết hiện còn thì chưa có thể xác định lịch sá» và hình dạng tòa thà nh đó. Tuy nhiên, vá»›i cách nhìn có chuyên môn, hai ông Nguyá»…n Lá»™c – Văn Lang đã nháºn diện và mô tả tòa thà nh đó như sau:
“Äây là má»™t tòa thà nh… rá»™ng tá»›i 100 mẫu Bắc bá»™ [37] , chiá»u dà i có chá»— lên tá»›i 1700m, chiá»u ngang nÆ¡i rá»™ng nhất hÆ¡n 500m.
Äiá»u đặc sắc thứ nhất cá»§a thà nh là hình dáng không ổn định cá»§a nó. Bình diện tòa thà nh gợi lên cảm giác lắp ghép tiếp hợp cá»§a ba ô thà nh khác nhau có hình gần chữ nháºt và má»™t ô thứ tư nữa, hình Ä‘a giác lồi chiếm hÆ¡n ná»a diện tÃch thà nh.
Äiá»u đặc sắc thứ hai là bên cạnh cấu trúc cổ Ä‘iển gồm hà o lÅ©y thì tưá»ng thà nh có chá»— còn thấy đắp thà nh hai lá»›p song song vá»›i khoảng cách từ 1m đến 3m tạo thà nh má»™t đưá»ng ống ở giữa. Cái tên “Thà nh ống†cÅ©ng do đó mà có. Thà nh ống khoanh lại trong lòng nó bốn xóm được coi là cổ nhất là ng, mang những tên ÄÆ°á»ng, Há»™i, Ná»™i, Kiên… Lá»i kể dân gian nói rằng đấy là xóm Ná»™i – nằm trong ô thà nh tÃnh từ đông sang tây là ô thứ hai – xưa là quê cá»§a bà Trần Thị Äoan… NÆ¡i sinh hạ cá»§a Hai Bà cÅ©ng là xóm Ná»™i†[38].
Có thể đó là tình hình năm các tác giả viết bà i khảo sát nà y – năm 1973 – chứ năm 1980, khi chúng tôi đến khảo sát thì không sao nháºn ra hình dáng và qui mô nà y. Äặc biệt là vỠđịa Ä‘iểm xóm Ná»™i thì ở Hạ Lôi ngà y nay, ngay cả những ngưá»i cao tuổi cÅ©ng không ai chỉ ra rõ được. Äó chỉ là địa danh huyá»n thoại.
VỀ ÄỊA DANH
Ở Hạ Lôi còn má»™t số địa Ä‘iểm mà tên gá»i có liên quan đến hoạt động cá»§a Hai Bà :
– Con đưá»ng Ä‘i từ Ä‘á»n ra đến đưá»ng liên thôn được gá»i là đưá»ng Trống quân hoặc Trung quân, tương truyá»n là đưá»ng trẩy quân cá»§a Hai Bà .
– Ngoà i đồng có những vùng đất mang tên như Äồng Vỡ chỉ nÆ¡i quân Hán bị tan vỡ. Äồng Äống là nÆ¡i xác quân Hán chết chất thà nh đống. Äồng Dai là nÆ¡i quân hai bên giao chiến dai dẳng suốt ngà y. Äồng Äá»—i là nÆ¡i má»™t cánh quân tiếp ứng được lệnh đỗi lại tức dừng lại v v…
Tất cả cÅ©ng là do lá»i truyá»n ngôn kể lại và cÅ©ng chỉ có giá trị là những chứng tÃch huyá»n kỳ.
VỀ NHỮNG DI VẬT KHẢO CỔ
Theo ông VÅ© Kim Biên ở Ty Văn hóa VÄ©nh Phú – là cÆ¡ quan phụ trách khai quáºt di chỉ Hạ Lôi. những năm 70 – thì ở Hạ Lôi có nhiá»u má»™ thá»i Bắc thuá»™c (quen gá»i là má»™ Hán) táºp trung ở ba khu vá»±c ở Äồng Si, xóm ÄÆ°á»ng và phÃa nam Ä‘á»n Hai Bà . Ở những khu nà y ngoà i các nấm má»™ xây gạch cuốn có nhiá»u đồ dùng bằng gốm, hoa văn kiểu dáng phương Bắc [39].
Má»™t cán bá»™ khác cá»§a ty nà y – ông Lê Tượng – có nháºn xét vá» di chỉ Hạ Lôi như sau: “Qua xem xét những hiện váºt đà o được ở má»™ cổ hiện để ở Ä‘á»n Mê Linh và rải rác trong là ng, chúng tôi thấy những hiện váºt nà y Ä‘a số là thuá»™c thá»i Tùy – ÄÆ°á»ng†[40].
Như váºy xét vá» mặt tư liệu khảo cổ há»c, sÆ¡ bá»™ có thể coi Hạ Lôi từng là nÆ¡i có nhiá»u ngưá»i Hán tá»™c cư trú – có thể là má»™t huyện lỵ, quáºn lỵ hoặc nÆ¡i đóng quân – nhưng không phải là ngưá»i thá»i Tây Hán – Äông Hán (thá»i Hai Bà Trưng) mà là ngưá»i thá»i Tùy – ÄÆ°á»ng (thế ká»· thứ VII, thứ VIII) [41].
â—Š â—Š â—Š
Tóm lại, ở Hạ Lôi có nhiá»u dấu vết cổ, liên quan đến Hai Bà Trưng cÅ©ng không phải Ãt. Theo ngá»c phả, đây là nÆ¡i có hà nh cung cá»§a Trưng Vương. Theo lá»i truyá»n miệng, đây là là ng quê cá»§a Hai Bà , Hai Bà đóng đô tại đây, thà nh đất cÅ©ng do Hai Bà cho xây đắp, nhiá»u địa Ä‘iểm là chiến trưá»ng thá»i Hai Bà và đá»n Hai Bà là ná»n nhà cÅ© v.v… ChÃnh căn cứ trên những dấu vết đó – dù là đá»u do truyá»n miệng – mà lâu nay các nhà chép sỠđã coi Hạ Lôi là quê cá»§a Hai Bà . Từ khẳng định nà y dẫn tá»›i những khẳng định khác: là ng Hạ Lôi ấy tất là thuá»™c đất huyện Mê Linh Ä‘á»i Hán, là lỵ sở cá»§a huyện nà y đồng thá»i là quáºn trị quáºn Giao Chỉ và trị sở cá»§a bá»™ Giao Chỉ. Theo đấy, huyện Mê Linh Ä‘á»i Hán chá»§ yếu nằm bên tả ngạn sông Hồng.
Chá»§ trương đó lại được má»™t số thư tịch cổ há»— trợ, Toà n thư cá»§a Ngô SÄ© Liên (hoà n thà nh năm 1479) là sách đầu tiên ghi vá» Ä‘iá»u nà y: “Thá»i Tây Hán trị sở cá»§a thái thú (Giao Châu) tại Long Uyên tức Long Biên. Thá»i Äông Hán tại Mê Linh tức Yên Lãng†[42].
Ba thế ká»· sau, sách Vân đà i loại ngữ cá»§a Lê Quà Äôn (hoà n thà nh năm 1773) có Ä‘oạn ghi: “Mê Linh nay là Yên Lãng†(phần Khu vÅ©, Ä‘iá»u 53) [43].
Gần năm chục năm sau đó, Phan Huy Chú ghi trong Lịch triá»u hiến chương – Dư địa chà (hoà n thà nh năm 1821): “Huyện Mê Linh nay là Yên Lãng. Trưng Vương đóng đô ở đấy†[44].
à kiến cá»§a ba nhà bác há»c trên là m cho chá»§ trương Mê Linh Ä‘á»i Hán ở bên tả ngạn sông Hồng mà trung tâm là huyện Yên Lãng (từ năm 1977 đổi là Mê Linh) thêm vững và ng.
Tuy thế, chá»§ trương nà y vẫn chưa đủ sức thuyết phục vì trong những truyá»n thuyết được lấy là m căn cứ suy luáºn thá»±c ra mang nhiá»u mâu thuẫn, chứa đựng những chỉ dẫn ngược nhau; các dấu vết váºt chất (thà nh trì và các cánh đồng – chiến trưá»ng) thì nguồn gốc chưa sáng tá» và nhất là lại có những thư tịch khẳng định ngược lại, coi Mê Linh là dải đất bên hữu ngạn sông Hồng.
Vá» thư tịch thì trước khi Ngô SÄ© Liên hoà n thà nh Toà n thư 44 năm, tức và o năm 1434, Nguyá»…n Trãi đã soạn pho sách địa lý đầu tiên cá»§a nước ta: Dư địa chà và các nhà Nho uyên bác đương thá»i là Nguyá»…n Thiên TÃch, Nguyá»…n Thiên Túng và Lý Tá» Tấn đã là m phần diá»…n giải, chú thÃch: Trong sách nà y, Ä‘iá»u IX có ghi: “Mê Linh là Hát Môn thuá»™c huyện Phúc Lá»™c bây giá»â€, tá»›i Ä‘iá»u XIX lại nhắc lại: “huyện Phúc Lá»™c là Mê Linh ngà y xưa†[45].
Huyện Phúc Lá»™c Ä‘á»i Lê tá»›i năm 1822 đổi lại Phúc Thá» và tồn tại đến ngà y nay (tất nhiên địa giá»›i có xê xÃch đôi chút). Là ng Hát Môn vẫn còn đó, trên bá» phải sông Hồng.
Ngoà i ra, cÅ©ng ở diá»u IX và điá»u XIX Dư địa chà còn ghi: “Chu Diên là huyện Yên Lãng ngà y nay†và “huyện Yên Lãng là Chu Diên ngà y xưaâ€.
Như váºy là và o đầu thế ká»· XV, theo những tác giả uyên bác nhất đương thá»i – và rất có thể há» cÅ©ng đã đặt chân tá»›i nhiá»u miá»n cá»§a đất nước – thì huyện Mê Linh ở bên hữu ngạn sông Hồng và Yên Lãng chưa bao giá» là Mê Linh.
Cho nên sau Nguyá»…n Trãi ba thế ká»·, hẳn là bị giằng co giữa Dư địa chà và Toà n thư [46] nên nhà bác há»c Lê Quý Äôn tháºt sá»± lúng túng khi định vị vị trà huyện Mê Linh. Như vừa nêu ở trên, Vân đà i loại ngữ, phần Khu vÅ©, Ä‘iá»u 53 có ghi: “Mê Linh nay là Yên Lãng†nhưng đến Ä‘iá»u 85 Lê Quý Äôn lại viết: “Phong Khê là đất Yên Lãng†rồi “Chu Diên nay là Yên Lãngâ€. Tháºt là lúng túng, đầy mâu thuẫn vì từ Ä‘á»i Tây Hán, Chu Diên và Mê Linh đã là hai huyện song song tồn tại trong số mưá»i huyện há»p thà nh quáºn Giao Chỉ. Váºy nếu Yên Lãng đã là Mê Linh thì không thể là Chu Diên và ngược lại. Ngoà i ra Phong Khê là má»™t huyện do Mã Viện láºp và o năm 43 bằng cách tách ra má»™t phần huyện Tây Vu (phần còn lại được đặt tên là huyện Vá»ng Hải) vốn cÅ©ng là má»™t trong số mưá»i huyện cá»§a quáºn Giao Chỉ, nghÄ©a là Tây Vu cÅ©ng song song tồn tại vá»›i Chu Diên và Mê Linh. Tóm lại, Yên Lãng không thể trong má»™t lúc mà lại thuá»™c vá» ba huyện được.
Tá»›i thế ká»· XIX, chia sẻ quan Ä‘iểm cá»§a Dư địa chÃ, các tác giả bá»™ Cương mục khi chú thÃch địa Ä‘iểm Mi Linh (tức Mê Linh) vá»›i tư cách là trị sở bá»™ Giao Chỉ thì ngoà i việc trÃch dẫn Dư địa chÃ, Toà n thư, Vân đà i loại ngữ, còn dẫn cả má»™t câu trong Văn hiến thông khảo là sách cá»§a Mã Äoan Lâm (1245-1325): “Các đất Gia Ninh, Thừa Hóa, Tân Xương thuá»™c Phong Châu Ä‘á»u là đất huyện Mê Linh Ä‘á»i Hánâ€. Sau đó các tác giả kết luáºn: “Váºy Mi Linh là phong Châu má»›i phảiâ€. Rõ rà ng Cương mục đã chấp nháºn ý kiến cá»§a Dư địa chà vì theo sách Thái bình hoà n vÅ© ký (do Nhạc Sá» soạn trong khoảng các năm 984-998 ) thì ở huyện Gia Ninh có núi Tản Viên (q.170). Äiá»u nà y có nghÄ©a là huyện Mê Linh Ä‘á»i Hán bao gồm cả khu vá»±c có núi Tản Viên, tức khu vá»±c hữu ngạn sông Hồng (núi Tản Viên cách huyện Phúc Lá»™c không quá 20km đưá»ng chim bay).
Ngoà i ra Cương mục còn dẫn thêm má»™t dẫn chứng rất có ý nghÄ©a: “Theo Äịa lý chà trong ÄÆ°á»ng thư thì Mi Linh ở địa pháºn hai huyện Phúc Lá»™c vÃ ÄÆ°á»ng Lâmâ€.
Huyện Phúc Lá»™c như đã nêu ở trên, nay là huyện Phúc Thá». Còn huyện ÄÆ°á»ng Lâm ở và o quãng huyện Hoà i An và huyện Mỹ Lương [47]. Hai huyện nà y tương ứng vá»›i các huyện Quốc Oai, Mỹ Äức, Ứng Hòa cá»§a tỉnh Hà Tây.
Ra Ä‘á»i cÅ©ng thá»i gian vá»›i Cương mục, bá»™ sách địa lý Äại Nam nhất thống chÃ, ở phần tỉnh SÆ¡n Tây, khi nói vá» huyện Phúc Thá» có ghi cụ thể: “Äá»i Hán là đất huyện Mê Linh†[48]. Còn khi nói vá» huyện Yên Lãng thì cÅ©ng ghi cụ thể: “Äá»i Hán là đất quáºn Giao Chỉ, có lẽ là huyện Phong Khê. Äá»i Nam Tá» tách ra đặt là m huyện Bình Äạo… Äá»i ÄÆ°á»ng đổi là m châu Nam Äạo, lại đổi là m Tiên Châu. Từ Ä‘á»i Äinh Ä‘á»i Lý vá» sau đặt tên huyện hiện nay†[49].
Váºy là theo những ghi chép cá»§a các thư tịch trên thì huyện Mê Linh Ä‘á»i Hán nếu có phần đất nà o nằm bên tả ngạn sông Hồng thì là ở khu vá»±c tỉnh Phú Thá», má»™t thá»i là ná»a phÃa tây cá»§a tỉnh VÄ©nh Phú, chứ không hỠăn lấn sang đất VÄ©nh Yên – Phúc Yên cÅ© (trong đó có huyện Yên Lãng). Và đại bá»™ pháºn đất Ä‘ai huyện Mê Linh Ä‘á»i Hán là nằm bên hữu ngạn sông Hồng. Theo đó, là ng Hạ Lôi thuá»™c huyện Yên Lãng không thể nà o là đất huyện Mê Linh Ä‘á»i Hán được!
Äó là vá» thư tịch. Còn vá» tòa thà nh ở Hạ Lôi thì không phải là các nhà nghiên cứu Ä‘á»u nhất trà coi đó là công trình đắp từ thá»i Hai Bà Trưng. Ngay hai ông Nguyá»…n Lá»™c – Văn Lang tuy tin theo truyá»n thuyết tòa thà nh ấy là do Hai Bà xây đắp cÅ©ng có lúc tỠý nghi ngá»: “Chứng tÃch Ä‘Ãch thá»±c cá»§a việc nà y (việc Hai Bà xây đô thà nh – N.V.P) hiện nay chưa thấy nhiá»u. Chưa tìm được dấu vết có hệ thống cá»§a nÆ¡i cư trú cổ nà o thuá»™c vá» niên đại đầu Công nguyên ở dưới lá»›p đất cư trú hiện nay trong thà nh†[50].
Và ông Lê Tượng cÅ©ng có ý kiến: “Còn vết tÃch thà nh Mê Linh theo bản đồ địa lý và khảo sát bước đầu thì khó có thể kết luáºn má»™t cách chắc chắn thuá»™c giai Ä‘oạn nà o. Nhất là đặt trong mối quan hệ vá»›i thà nh Dá»n, thà nh Vượn và diá»…n biến chiến tráºn Lãng Bạc thì Mê Linh (nay thuá»™c Hạ Lôi) khó là kinh đô cá»§a Hai Bà Trưng†[51].
Riêng chúng tôi thì cho rằng di tÃch thà nh ở là ng Hạ Lôi nà y là thuá»™c vá» thà nh Bình Äạo. Vì Äại Nam nhất thống chà đã chỉ dẫn khá rõ rà ng. Trong sách đó ở phần tỉnh SÆ¡n Tây, mục Cổ tÃch có Ä‘oạn chép: “Thà nh cổ Bình Äạo: Theo An Nam chà thì thà nh cổ Bình Äạo ở phÃa tây bắc phá»§ Giao Châu, tức là đất huyện Yên Lãng bây giá». Hồi thuá»™c nhà Háºu Hán, năm Kiến VÅ© thứ 15, Mã Viện đặt huyện Phong Khê thuá»™c quáºn Giao Chỉ. Thá»i Tam Quốc huyện nà y thuá»™c quáºn VÅ© Bình. Nhà Tấn vẫn theo như thế. Nhà Tống vẫn để thuá»™c quáºn VÅ© Bình. Nhà Tá» tách ra đặt huyện Bình Äạo. Khoảng Ä‘á»i Lương, Ä‘á»i Trần bá» huyện Phong Khê cho nháºp và o Bình Äạo. Quảng Châu ký chép Thục Vương kiêm tÃnh lấy Phong Khê tá»± xưng là An Dương Vương, sau bị Triệu Äà cướp mất. Nay phÃa đông thà nh Bình Äạo có thà nh chÃn lá»›p chu vi chÃn dặm, có lẽ thà nh nà y là chá»— ở cá»§a An Dương Vương, có ngưá»i cho đấy là thà nh cÅ© Phong Khêâ€.
Phân tÃch Ä‘oạn sách trên có má»™t số Ä‘iểm đáng chú ý:
– Phá»§ Giao Châu nói trong An Nam chà là thà nh Thăng Long tức ná»™i thà nh Hà Ná»™i (An Nam chà soạn Ä‘á»i Minh), váºy thà nh cổ Bình Äạo ở tây bắc ná»™i thà nh Hà Ná»™i.
– Thà nh cổ Bình Äạo ấy lại được Äại Nam nhất thống chà chỉ định là ở trên đất Yên Lãng.
– Thà nh chÃn lá»›p cá»§a An Dương Vương nói trong Quảng Châu ký chỉ có thể là thà nh Cổ Loa. Váºy mà thà nh Cổ Loa được chỉ định ở vá» phÃa đông thà nh Bình Äạo váºy.
Như váºy, má»™t tòa thà nh nằm trên đất huyện Yên Lãng mà là ở vá» phÃa tây bắc ná»™i thà nh Hà Ná»™i và vá» phÃa đông lại có thà nh Cổ Loa thì chỉ có thể là tòa thà nh ở Hạ Lôi. Äiá»u nà y phù hợp vá»›i ký ức cá»§a ngưá»i dân Hạ Lôi vá» má»™t huyện lỵ, huyện đưá»ng Chu Diên ở nÆ¡i đây. Thá»±c tế là không thể có huyện Chu Diên ở đây, váºy chỉ có thể là thà nh Bình Äạo. (Và như váºy ký ức cÅ©ng khá là bá»n, vì thà nh Bình Äạo có từ thá»i Tá» tức thế ká»· thứ VI).
Cho nên nếu muốn dùng những vết tÃch thà nh cổ ở là ng Hạ Lôi để chứng minh nÆ¡i đây là quê hương hoặc kinh đô cá»§a Hai Bà Trưng thì sẽ không đạt kết quả vì thiếu chứng cá»› xác thá»±c.
PHỤ CHÚ – Vá» loại hình kiến trúc “Thà nh ống†cá»§a tòa thà nh Hạ Lôi thì ông Äá»— Văn Ninh từng có nháºn xét như sau:
“Chúng tôi cÅ©ng đã Ä‘i Ä‘iá»u tra thá»±c địa. Phải nói rằng những vết tÃch thà nh cổ còn lại hiện nay không sao cho phép dá»±ng lại được má»™t bình đồ kiến trúc. Chúng tôi tỠý hoà i nghi vá» những bình đồ đã được mô tả trong má»™t số bà i in ở các tạp chÃ, báo và há»a báo trước đây.
Loại hình kiến trúc “thà nh ống†cÅ©ng là điá»u đáng bình luáºn. Äông Tây kim cổ chưa há» có má»™t tòa thà nh xây dá»±ng theo cách nà y. Hai tưá»ng thà nh, má»™t ngoà i má»™t trong cách nhau chỉ từ 1-3 mét sẽ phát huy tác dụng gì trong chiến đấu?
Tưá»ng ngoà i tất nhiên là chống địch đánh từ ngoà i và o, thế còn tưá»ng trong? Chẳng lẽ lại để chống vá»›i ta? Nếu quân ta hoạt động dưới con đưá»ng giữa hai tưá»ng thì tưá»ng trong chÃnh là váºt chướng ngại cho sá»± quan hệ tiếp viện cá»§a ta vá»›i phÃa trong thà nh, tức háºu phương cá»§a ta. Nếu tưá»ng trong cÅ©ng là vòng tưá»ng thứ hai để ngăn quân giặc và o trong, xây dá»±ng theo kiểu những tòa thà nh có nhiá»u lá»›p tưá»ng thì khoảng cách má»™t mét sẽ là vô nghÄ©a đối vá»›i quân giặc khi chúng đã phá được thà nh ngoà i.
Thá»±c tế không có kiểu xây dá»±ng thà nh như thế nà y. Khái niệm “thà nh ống†không có trong kiến trúc quân sá»±. Sá» cÅ© không có nói, kiến trúc thà nh cổ không thấy còn. Như trên đã viết, đây là má»™t thuáºt ngữ chỉ thấy có ở Hạ Lôi – Yên Lãng. Nói đúng ra thì nhân dân địa phương cÅ©ng không rõ ná»™i dung thuáºt ngữ nà y, chỉ nói theo má»™t nguồn mà xuất xứ cÅ©ng không rõ nốt.
Trong khi đó, cÅ©ng có ngưá»i ở đây lại cho biết là riêng Ä‘oạn có hai lá»›p lÅ©y đất ở phÃa sau Ä‘á»n Hai Bà – vẫn được má»™t số ngưá»i coi là điển hình cá»§a “thà nh ống†– chÃnh là giao thông hà o cá»§a du kÃch thá»i kháng chiến chống Pháp!
… “Thà nh ốc†Cổ Loa đúng là độc đáo song “Thà nh ống†Hạ Lôi không độc đáo vì rằng không có cái gá»i là “Thà nh ốngâ€.â€.
(Vá» tòa thà nh cổ ở xã Mê Linh – Tham luáºn tại Há»™i nghị khoa há»c vá» Hai Bà Trưng do Sở Văn hóa Hà Ná»™i tổ chức tháng 3-1982).
Còn như vá» nguồn truyá»n thuyết thì cÅ©ng có lắm mâu thuẫn, không thể lấy là m sá» liệu được:
Lá»i truyá»n miệng bảo Hạ Lôi là quê cá»§a Hai Bà – tức Hạ Lôi phải là đất huyện Mê Linh – nhưng lại nói Hạ Lôi là đất huyện Chu Diên, lại chỉ định cụ thể cả huyện đưá»ng cá»§a huyện nà y!
Trong khi ngá»c phả chỉ định dứt khoát Hạ Lôi là thuá»™c huyện Chu Diên và không có má»™t dòng nà o nói vá» quê quán cá»§a Hai Bà cÅ©ng như vá» huyện hoặc đất Mê Linh. CÅ©ng ngá»c phả chỉ công nháºn Hạ Lôi là nÆ¡i Hai Bà láºp má»™t hà nh cung (nÆ¡i ở tạm cá»§a vua khi Ä‘i ra ngoà i cung Ä‘iện) chứ không phải láºp kinh đô – kinh đô là ở đất Phấn Lá»™ nà o đó!
Thế là vá» quê cá»§a Hai Bà cÅ©ng như kinh đô thá»i ấy trong lá»i truyá»n miệng và ngá»c phả có nhiá»u mâu thuẫn, rối ren, do đó nguồn truyá»n thuyết nà y tháºt không thể coi là sá» liệu được, nhất là nó lại mâu thuẫn vá»›i chÃnh sá». (Toà n thư: “Bà Trưng… đóng đô ở Mê tinhâ€. Tư trị thông giám cÅ©ng chép: “Trưng Trắc… đóng đô ở Mê Linhâ€). Cho nên đặt huyện Mê Linh Ä‘á»i Hán ở vá» tả ngạn sông Hồng mà phần đất chá»§ yếu là huyện Yên Lãng (tức nay là huyện Mê Linh) vá»›i trung tâm là là ng Hạ Lôi – được coi là gốc quê cá»§a Hai Bà Trưng – chá»§ trương đó có nhiá»u Ä‘iểm chưa ổn đáng. Từ năm 1972, căn cứ và o sá»± khảo sát và phân tÃch địa hình, địa mạo, ông Äinh Văn Nháºt – má»™t nhà nghiên cứu địa lý lịch sỠ– thấy rằng là ng Hạ Lôi đó và cả dải đất ven sông Hồng từ VÄ©nh Tưá»ng đến Yên Lãng và o thá»i đầu Công nguyên – khi chưa có đê – là má»™t khu vá»±c mùa mưa thưá»ng bị ngáºp nước. Từ đó ông có nháºn xét vùng Yên Lãng (trong đó có Hạ Lôi) dù là má»™t Ä‘iểm dân cư cổ cÅ©ng không thể là nÆ¡i sinh cÆ¡ láºp nghiệp cá»§a má»™t dòng há» lạc tướng bao Ä‘á»i thế táºp, cà ng không thể là má»™t trung tâm kinh tế, chÃnh trị cá»§a má»™t quáºn lá»›n là quáºn Giao Chỉ (tương đương vá»›i Bắc bá»™ Việt Nam) và hÆ¡n thế cá»§a cả bá»™ Giao Chỉ (gồm các tỉnh Quảng Äông, Quảng Tây, đảo Hải Nam cá»§a Trung Quốc và miá»n Bắc Việt Nam)!
Mặt khác, qua khảo cứu thư tịch, Äinh Văn Nháºt có má»™t nháºn xét là đất Ä‘ai huyện Mê Linh Ä‘á»i Hán không ăn sang đất VÄ©nh Yên – Phúc Yên cÅ© bên tả ngạn sông Hồng, vì đó là địa hạt huyện Tây Vu và từ năm 43 là địa hạt huyện Phong Khê.
Trên cÆ¡ sở những nháºn xét như váºy, tác giả Ä‘i tìm huyện Mê Linh Ä‘á»i Hán và trị sở cá»§a nó ở vùng đất mà Dư địa chà đã chỉ dẫn.
Äó chÃnh là chá»§ trương thứ hai nhằm lý giải vá» vị trà cá»§a là ng Hạ Lôi tương truyá»n là quê cá»§a Hai Bà Trưng và vị trà cá»§a huyện Mê Linh Ä‘á»i Hán.
LÀNG HẠLÔI Ở HUYỆN THẠCH THẤT
Vá»›i những luáºn văn nghiên cứu công phu, công bố trên tạp chà Nghiên cứu Lịch sá» các số 148, 149, 172, 190, 191 [52], Äinh Văn Nháºt lần lượt chứng minh rằng huyện Mê Linh Ä‘á»i Hán so vá»›i ngà y nay là khu vá»±c bao gồm tỉnh Phú Thá» và phÃa tây cá»§a Hà Tây.
Từ chá»— xác định huyện Mê Linh như váºy, tác giả đưa ra má»™t chá»§ trương má»›i vá» quê hương Hai Bà : vùng Hạ Lôi mà phần đất chá»§ yếu nay là xã Hạ Bằng, huyện Thạch Thất gần như nằm ở trung tâm huyện Mê Linh Ä‘á»i Hán má»›i là quê cá»§a Hai Bà Trưng. Trị sở cá»§a huyện Mê Linh ấy cÅ©ng như cá»§a quáºn Giao Chỉ tất cÅ©ng ở khu vá»±c đó. Những kiến giải cá»§a ông có thể tóm tắt như sau:
1. Vùng Hạ Lôi ấy có tên Nôm là Kẻ Lói. Từ tên Nôm đó mà thà nh ra tên Hán – Việt là Cổ Lôi [53], tên gá»i cá»§a là ng Hạ Lôi nà y đồng thá»i cÅ©ng là trùng vá»›i tên cÅ© cá»§a là ng Hạ Lôi bên Yên Lãng.
Ngà y trước, đây là má»™t vùng trù phú nên tục ngữ có câu “Äói thì và o Lói mà ăn†[54]. Thá»±c ra Kẻ Lói không chỉ là má»™t là ng Hạ Lôi ngà y nay mà bao gồm cả khu vá»±c nay là các là ng ở gần nhau, tên gá»i có cùng má»™t từ gốc là Lôi: Văn Lôi, Vân Lôi, Trạch Lôi v.v… Äây là má»™t vùng báºc thá»m ổn định – gá»i theo tên địa lý há»c là báºc thá»m Ba Vì – mà tháºp niên 70, 80 cá»§a thế ká»· trước, ngà nh khảo cổ đã tìm thấy trong lòng đất những hiện váºt thuá»™c giai Ä‘oạn văn hóa Äông SÆ¡n tức thá»i gian dăm bảy thế ká»· sát mốc Công nguyên. Năm 1975, ở xã Lại Thượng cÅ©ng thuá»™c huyện Thạch Thất có đà o được 14 chiếc rìu đồng và má»™t ngá»n giáo đồng. Äiá»u nà y nói lên rằng Kẻ Lói và lân cáºn là những trung tâm cư dân thá»i đầu Công nguyên tức thá»i kỳ Hai Bà Trưng.
2. Dá»± Ä‘oán nà y được truyá»n thuyết á»§ng há»™: ở đây có những lá»i kể vá» những dấu tÃch thuá»™c vá» Hai Bà như xóm Ná»™i Nhà được kể là nÆ¡i Hai Bà cất tiếng chà o Ä‘á»i, tức cÅ©ng là nÆ¡i có dinh cÆ¡ cá»§a lạc tướng Mê Linh, hoặc dải đất sau lưng chùa Cao được kể là nÆ¡i Hai Bà tổ chức khao quân. Lại còn những địa Ä‘iểm được coi là dinh xưa, là tà u voi, là chiến trưá»ng v.v…
3. Ngoà i ra nhìn dưới góc độ quân sá»± sẽ thấy vị trà trá»ng yếu cá»§a vùng được giả định là trung tâm huyện Mê Linh nà y vá» mặt chiến lược: ba mặt tây, bắc và đông được và o vệ bằng ba dải sông lá»›n là sông Äà , sông Hồng và sông Äáy, còn mặt nam thì có núi rừng Hòa Bình che chở. Từ trung tâm nà y có thể “tiến khả dÄ© công†tá»a ra vùng đồng bằng, mà “thoái khả dÄ© thủ†rút vá» giữ vùng núi rừng hiểm trở. Hoặc gặp khó khăn hÆ¡n thì sẵn có con đưá»ng hà nh lang Miếu Môn – Chi Nê – Nho Quan len lá»i giữa hai bên triá»n núi đá vôi mà rút và o Cá»u Chân (như năm 43, sau khi thất thá»§ Cấm Khê thì tướng cá»§a Hai Bà là Äô ÄÆ°Æ¡ng – Chu Bá đã theo đưá»ng nà y mà và o láºp căn cứ kháng chiến ở các huyện Vô Công, Dư Phát trong quáºn Cá»u Chân).
4. Äể hoà n chỉnh chá»§ trương trên (huyện Mê Linh Ä‘á»i Hán ở bên hữu ngạn sông Hồng và quê cá»§a Hai Bà là Hạ Lôi thuá»™c Thạch Thất), Äinh Văn Nháºt còn lý giải vấn đỠtại sao lại có là ng Hạ Lôi bên Yên Lãng vá»›i những dấu vết được cả má»™t hệ thống truyá»n thuyết minh há»a.
Ông cho rằng sau khi Mã Viện hoà n thà nh cuá»™c xâm lược hắn đã san bằng vùng Kẻ Lói – Cổ Lôi trù phú để trả thù dòng há» lạc tướng và nhân dân ở đây (cÅ©ng như đã san bằng đất Chu Diên cá»§a Thi Sách). Äể xóa bá» táºn cùng má»i dấu vết, hắn còn dá»i dân những vùng nà y đến nhiá»u nÆ¡i khác nhau trong đó có vùng bãi sông Hồng và vùng mép báºc thá»m Tam Äảo. Những ngưá»i Kẻ Lói – Cổ Lôi cÅ©ng như những ngưá»i dân Chu Diên đã mang theo cả tên là ng tên đất cÅ© sang đặt cho vùng quê má»›i. Cho nên bên Yên Lãng quê má»›i cÅ©ng có những địa Ä‘iểm, địa danh Cổ Lôi, Văn Lôi, Chu Diên, Äồng Vỡ, xóm Ná»™i Nhà v.v…
â—Š â—Š â—Š
Gần đây tiến hà nh khảo sát vùng nà y má»™t cách chi tiết hÆ¡n, chúng tôi thấy thêm nhiá»u “dữ kiệnâ€:
1. VỀ CẤU TRÚC LÀNG XÃ
Là ng Hạ Lôi – Kẻ Lói nằm bên bá» phải sông TÃch, cách trung tâm ná»™i thà nh 25km đưá»ng chim bay vá» phÃa chÃnh tây. Ngà y nay là ng Hạ Lôi hợp vá»›i là ng Bằng Trù thà nh xã Hạ Bằng. Trước đây cả hai là ng có 12 xóm: 1. xóm Khoang Mè, 2. xóm Cầu, 3. xóm Äầm, 4. xóm Quán, 5. xóm Cốc, 6. xóm Mương á»c, 7. xóm Vá»±c Giang, 8. xóm TrÅ©ng Nu, 9. xóm Gò Máºn, 10. xóm Cổ Chá»m, 11. xóm Chằm Má»n, 12. xóm Khu Ba.
Từ năm 1956, hai xóm Khu Ba và Chằm Món cắt vá» xã Äồng Trúc. Hai xóm Gò Máºn và Cổ Chá»m cÅ©ng hợp là m má»™t. Như váºy, hiện xã Hạ Bằng còn có 9 xóm.
Sơ đồ HẠLÔI (BẰNG TRÙ)
Má»™t Ä‘iá»u đặc biệt là tuy trên danh nghÄ©a có hai là ng (Hạ Lôi và Bằng Trù) nhưng thá»±c thế chỉ là má»™t. Có lẽ ở tỉnh Hà Tây hiếm có nÆ¡i nà o giống như ở đây. Vá» mặt địa lý hà nh chÃnh thì đó là hai là ng riêng biệt. Ngà y trước, trong thá»i phong kiến cÅ©ng như thá»i Pháp thuá»™c, má»—i là ng có lý trưởng riêng, có triện đồng riêng nhưng không có địa pháºn riêng. Tá»± những thá»i xa xưa, khi mà Hạ Lôi còn có tên là Cổ Lôi và Bằng Trù là Minh Trù thì cÅ©ng đã thế nà y, dân hai là ng ở xen kẽ vá»›i nhau, hai là ng chung xóm, chung đồng, chưng cả đình miếu. NghÄ©a là cÅ©ng trong má»™t xóm nhưng nhà nà y là cá»§a ngưá»i Hạ Lôi thì đó là đất là ng Hạ Lôi, nhà bên cạnh là cá»§a ngưá»i Bằng Trù thì đó lại là đất là ng Bằng Trù và ngôi nhà tiếp theo nếu chá»§ là ngưá»i Hạ Lôi thì đó lại là đất cá»§a là ng Hạ Lôi v.v… Äồng ruá»™ng cÅ©ng váºy, há»… má»™t thá»a ruá»™ng vá» ngưá»i là ng nà o thì thá»a ruá»™ng đó thuá»™c vỠđất cá»§a là ng ấy. Cho nên hai là ng Hạ Lôi và Bằng Trù không có ranh giá»›i phân chia riêng biệt, tình trạng đó gá»i là há»—n cư há»—n canh.
Sở dÄ© có tình trạng như váºy là do má»™t nguyên nhân lịch sá». Ngưá»i ở đây kể rằng xưa kia là ng Minh Trù ở phÃa thấp và là ng Cổ Lôi ở phÃa cao. Tá»›i má»™t thá»i – chẳng nhá»› là thá»i nà o – dân Cổ Lôi có mắc mÃu gì đó vá»›i quan trên nên có lệnh triệt hạ là ng, dân bị Ä‘uổi Ä‘i nÆ¡i khác còn đất Ä‘ai thì giao cho là ng Minh Trù. Mãi sau, má»™t số ngưá»i Cổ Lôi tìm vá» quê cÅ©, được ngưá»i Minh Trù nhưá»ng đất, nhưá»ng đồng cho, do đó mà hình thà nh cái thế há»—n cư há»—n canh cho tá»›i táºn ngà y nay.
Vá»›i hoà n cảnh ăn ở và là m lụng xen kẽ như váºy nên hai là ng chỉ xây chung má»™t ngôi đình. Khi có việc là ng thì dân Hạ Lôi ngồi bên trái và dân Bằng Trù ngồi bên phải, má»i việc tế lá»…, bổ bán Ä‘á»u là m chung cả.
Liệu ký ức vá» má»™t là ng Cổ Lôi bị triệt hạ đó có thể chÃnh là ký ức đã phai nhạt vá» má»™t sá»± thá»±c quá xa xưa là Mã Viện đã san bằng Cổ Lôi trang được không?
2. VỀ ÄÃŒNH MIẾU
Hai là ng chung nhau má»™t ngôi đình. Äình vốn ở xóm Quán, đã bị phá. Trên ná»n đình nay là trụ sở Ủy ban nhân dân xã. Ngà y trước tại đình nà y thá» ba thà nh hoà ng là Cao Hưng, Tuấn TÄ©nh và Trung Liệt. Lá»i truyá»n miệng ở đây kể rằng đó là ba ngưá»i con cá»§a Lạc Long Quân và Âu CÆ¡. Khi ông bà chia con thì ba vị đó đến ở vùng nà y, dạy dân cà y cấy, láºp thà nh là ng mạc. Dân cảm Æ¡n công đức ấy, láºp miếu thá». Äến thá»i Hai Bà Trưng phất cá» khởi nghÄ©a, Hai Bà có kỳ đảo ở miếu, rồi nằm má»™ng thấy ba ông lão đầu râu tóc bạc tá»± xưng là Cao Hưng, Tuấn TÄ©nh, Trung Liệt tá»›i xin âm phù trợ giúp. Sau khi đánh Ä‘uổi được giặc Hán, Hai Bà cho dân Minh Trù dá»±ng đình miếu nguy nga thá» ba vị đó là m thà nh hoà ng.
Ngoà i ngôi đình ấy, ở Hạ Lôi – Bằng Trù còn có má»™t ngôi Ä‘á»n thá» Hai Bà Trưng tương truyá»n là dá»±ng trên chÃnh nÆ¡i Hai Bà táºp hợp đại quân. Ở vùng nà y các là ng thưá»ng gá»i Ä‘á»n thá» thần là quán, và quán thá» Hai Bà ở trên má»™t gò cao, bên dưới là ao sen nên quán đó có tên là quán Ao Sen – (ở Chương năm sẽ trở lại ngôi quán nà y).
Vá» chùa thì có hai ngôi: chùa Cao (Báo Ân tá»±) là chùa cá»§a Hạ Lôi và chùa Thấp (Thiên Trúc tá»±) cá»§a Bằng Trù. Chùa Cao thuá»™c xóm Cốc, ở phÃa sau chợ má»›i. Chùa Thấp thuá»™c xóm Äầm chá»— có trại chăn nuôi. Tại chùa Cao có má»™t tấm bia khắc năm Minh Mạng thứ hai nhưng không liên quan gì tá»›i Hai Bà Trưng.
3. VỀ TRUYỀN THUYẾT
Ở vùng Kẻ Lói nà y có lưu truyá»n những chuyện kể vá» Hai Bà Trưng mà gần đây có ngưá»i – dưá»ng như má»™t ông đồ hoặc ông hương sư – đã ghi lại thà nh văn bản. Nhưng văn bản nà y có lắm nhầm lẫn, nhất là lại thêm thắt nhiá»u chi tiết phi lịch sá», hiện đại hóa [55]. Dưới đây chỉ trình bà y lại phần cốt lõi:
“Sau khi Thi Sách bị Tô Äịnh hại, bà Trưng Trắc trở vá» quê cha là Kẻ Lói, ở tại xóm Ná»™i Nhà [56]. Rồi bà và o vùng núi má»™ quân, luyện táºp. Sau ba năm tÃch thảo dồn lương, bà dá»±ng cá» khởi binh. Nay ở khu vá»±c Khoang Lá»ng có cái giếng Cá»™t tương truyá»n là nÆ¡i dá»±ng cá»™t cá» cá»§a nghÄ©a quân. Hai Bà còn láºp má»™t số đồn trại ở quanh Kẻ Lói: phÃa Bắc có má»™t đồn quân ở là ng Cố Thá»§ (còn gá»i là Hương Trung), phÃa nam có má»™t đồn tượng binh đóng ở là ng Trúc Voi v.v… Giữa cánh đồng có Äồng Kho vốn là nÆ¡i tÃch lương thá»±c, vÅ© khÃ. Bà Trưng Nhị đóng ở bên bá» trái sông TÃch, chá»— Bến Nghệ nhìn sang, nÆ¡i đó nay còn má»™t tên gá»i là xóm Nhà Bà .
Và o má»™t ngà y mùng 6 tháng Mưá»i Má»™t, Hai Bà khao quân ở Ao Sen (nÆ¡i đó, sau dân láºp quán thá» Hai Bà ). Quân đông không đủ nồi nấu cá»—, phải là m cá»— thịt lá»™t, tức là trâu lá»™t xong da thì đặt thịt lên trên da mà nấu. Do đó cho tá»›i trước Cách mạng tháng Tám, hà ng năm và o ngà y 6 tháng Mưá»i Má»™t là ng và o đám vẫn có lệ là m tiệc trâu lá»™tâ€.
Bấy nhiêu lá»i kể có từ xa xưa hẳn không phải là hoà n toà n bịa đặt, chắc chắn là má»™t cÆ¡ sở thá»±c tế. Khắp đồng bằng sông Hồng không có là ng nà o tá»± nháºn là quê hương cá»§a Hai Bà Trưng, trừ là ng Hạ Lôi – Kẻ Lói nà y và Hạ Lôi bên Yên Lãng. Váºy mà Hạ Lôi – Kẻ Lói Ä‘Ãch thá»±c thuá»™c huyện Mê Linh, theo sá» sách là huyện quê cá»§a Hai Bà .
Cho nên chá»§ trương cá»§a Äinh Văn Nháºt (coi Hạ Lôi – Kẻ Lói là quê gốc cá»§a Hai Bà ) có má»™t giá trị nhất định. (Thá»±c ra Äinh Văn Nháºt không hoà n toà n phá»§ định Hạ Lôi bên Yên Lãng mà ông cho rằng Hạ Lôi đó là “háºu thân†cá»§a Hạ Lôi – Kẻ Lói tức là cÅ©ng đã có tá»›i non hai nghìn năm lịch sá»).
4. VỀ ÄỊA DANH
Ở Hạ Lôi – Kẻ Lói có những địa Ä‘iểm tương truyá»n là dấu vết cá»§a cuá»™c đấu tranh chống giặc Hán mà tên gá»i gắn vá»›i sá»± tÃch chiến đấu. Như xóm Mương á»c được coi là nÆ¡i có hà o sâu, có vá»ng gác, má»—i khi giặc kéo đến thì thổi ốc, thổi tù và là m hiệu. Hoặc có khu đất mang tên Ao Xâu, tương truyá»n là nÆ¡i giặc xâu tay ngưá»i lại rồi lấy mã tấu dóc má»™t loạt thá»§ cấp. Lại có chá»— gá»i là Äấu Äống tức nÆ¡i mà giặc giết dân là ng rồi vun thà nh má»™t đống đầu chôn chung và o má»™t hố. Sá»± việc nà y xảy ra ngà y mùng 1 tháng Tư nên trước đây, hà ng năm là ng có lệ là m cá»— chay và o ngà y đó để cúng cô hồn.
Nếu nói ra khá»i địa giá»›i Hạ Bằng thì chỉ và i trăm mét vá» phÃa đông thì có xóm Trúc Voi tương truyá»n là nÆ¡i nuôi voi cá»§a nghÄ©a quân Hai Bà , có xóm Äồng Kho tương truyá»n là kho lương thảo và vÅ© khÃ, có xóm Äồng Táng là nÆ¡i an táng nghÄ©a quân tá» tráºn. Cả ba xóm nà y nay thuá»™c xã Äồng Trúc, xã láng giá»ng cá»§a Hạ Bằng, cÅ©ng thuá»™c vá» huyện Thạch Thất.
Vá» xã láng giá»ng phÃa tây là xã Tân Xã (cÅ©ng thuá»™c huyện Thạch Thất) có thôn Rá»™c Vừa (Mục Uyên) ở sát ngà y địa giá»›i Hạ Lôi, thá» Lý Minh theo thần tÃch là má»™t tướng cá»§a Hai Bà Trưng.
Ở cạnh bá» sông TÃch nay thuá»™c Tân Xã có khu đất gá»i là Quán nhà vươn (vương?) tương truyá»n có dấu vết thà nh lÅ©y cổ, hiện còn những mô đá được coi là móng thà nh.
Xa hÆ¡n má»™t chút, cách địa giá»›i Hạ Lôi khoảng 3km vá» phÃa đông nam, ở xã Phú Mãn thuá»™c huyện Quốc Oai, Hà Tây, có khu vá»±c tên là Äồng Vỡ, tương truyá»n là nÆ¡i quân Hán bị quân Hai Bà đánh tan vỡ, lại có xóm Thắng Äầu tương truyá»n là nÆ¡i nghÄ©a quân Hai Bà đánh thắng quân Hán tráºn đầu.
Thá»±c ra, cÅ©ng như ở bên Hạ Lôi – Yên Lãng, các địa danh, địa Ä‘iểm được gắn và o các sá»± kiện lịch sá» cÅ©ng chỉ là những chứng tÃch huyá»n kỳ, chưa phải trưá»ng hợp nà o cÅ©ng là cứ liệu chắc chắn. Chưa có hoà n cảnh và phương tiện để giám định tư liệu nà y, chúng tôi ghi lại ở đây chỉ vá»›i mục Ä‘Ãch bảo tồn tư liệu.
5. VỀ NHỮNG DI VẬT CỔ
Tháng 6 năm 1979, ở xã Hạ Bằng phát hiện má»™t số váºt cổ bằng đồng thau. NÆ¡i phát hiện là má»™t gò đất cao ở giữa cánh đồng vá» phÃa tây khu dân cư. Gò ấy tên là gò Giếng Sãi. Äây là sá»± phát hiện tình cá», nhân đà o đất có ngưá»i nháºn ra các hiện váºt nà y ở sưá»n gò. Tất cả gồm má»™t ngá»n giáo và 44 rìu to nhá» khác nhau. Hầu hết là rìu lưỡi xéo, được xếp đặt theo má»™t thứ tá»± nhất định, cán quay lên trên cùng vá» má»™t phÃa, rìu lá»›n và ngá»n giáo được xếp ở giữa tất cả như được bó gá»n trước khi chôn.
Theo nháºn xét sÆ¡ bá»™ cá»§a giá»›i khảo cổ thì các công cụ sản xuất kiểu vÅ© khà nà y thuá»™c vá» thá»i kỳ đồng thau, muá»™n nhất cÅ©ng là tương đương thá»i kỳ Hai Bà Trưng [57].
Hiện nay ở khu Dồi De cạnh bá» sông TÃch trong má»™t hố sâu có hai con voi đá đục dở (chưa có chân). Theo lá»i kể truyá»n miệng thì đây là đôi voi mà dân là ng Hạ Lôi – Kẻ Lói định Ä‘em sang là m quà cho huyện Chu Diên, nÆ¡i quê cÅ© cá»§a ông Thi Sách. Nhưng tạc chưa xong thì Hai Bà thất tráºn nên má»i việc ngừng lại. Kể ra bằng chất liệu đá ong mà tồn tại hai nghìn năm thì e cÅ©ng khó, cho nên trong khi chưa xác định được niên đại cụ thể thì chỉ có thể coi đôi voi nà y là má»™t chứng tÃch huyá»n thoại.
Nói rá»™ng sang vùng lân cáºn thì năm 1977, tại xã Äồng Trúc láng giá»ng cá»§a xã Hạ Bằng, có đà o được má»™t trống đồng, trống để ngá»a, bên trong có má»™t thanh kiếm sắt (đã rỉ và gầy). NÆ¡i đà o trống cách địa giá»›i Hạ Bằng khoảng 1000 mét. Theo nháºn xét sÆ¡ bá»™ cá»§a giá»›i khảo cổ thì đây là trống đồng dạng trung gian giữa loại II và loại IV HêgÆ¡, tức là sản phẩm đầu Công nguyên [58].
Ngoà i ra, ông Nguyá»…n Danh Phiệt trong luáºn văn Khôi phục và nghiên cứu lịch sá» chân thá»±c cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng (lưu tại Ban SỠ– Viện Thông tin khoa há»c xã há»™i) cho biết rằng ở xã Tuyết NghÄ©a nay thuá»™c huyện Quốc Oai (Hà Tây), cách Hạ Bằng không quá 2km đưá»ng chim bay, nÆ¡i đây có phát hiện nhiá»u má»™ Hán trên các gò gá»i là Tam Tinh, Thất Tinh… cùng vá»›i nhiá»u mÅ©i tên đồng, giáo mác và cả gương đồng nữa. Tại đồi Giáp, xã Äồng Yên còn có ngôi Ä‘á»n thá» bà Mai Thị Trang tương truyá»n là tướng cá»§a Hai Bà . Cạnh Ä‘á»n vẫn còn ngôi má»™ bà Trang. Cách má»™ má»™t Ä‘oạn là nÆ¡i chôn yên cương cá»§a con ngá»±a chiến cá»§a bà . Cách đây gần má»™t thế ká»· có ngưá»i đà o được ở chá»— nà y má»™t thanh kiếm sắt và khoảng bảy chục cái lục lạc bằng đồng.
Như váºy thì bằng và o tư liệu khảo cổ há»c, vùng Kẻ Lói và lân cáºn và o đầu Công nguyên là những khu vá»±c dân cư có cả ngưá»i Việt và ngưá»i Hán cư trú. Äiá»u nà y có thể gợi ý vá» má»™t đô úy trị hoặc trị sở cá»§a má»™t huyện hay má»™t quáºn thá»i đó.
Tóm lại, chá»§ trương cá»§a Äinh Văn Nháºt đặt huyện Mê Linh Ä‘á»i Hán ở bá» phải sông Hồng – từ các huyện Hạ Hòa, Cẩm Khê cá»§a tỉnh Phú Thá», qua các huyện phÃa tây cá»§a Hà Ná»™i, tá»›i Chương Mỹ, Hoà i Äức – là dá»±a trên các thư tịch xưa cá»§a những tác giả có uy tÃn. Äóng góp má»›i cá»§a Äinh Văn Nháºt chÃnh là sá»± chỉ định trung tâm cá»§a huyện Mê Linh ấy là vùng Kẻ Lói vá»›i má»™t loạt các là ng Hạ Lôi, Vân Lôi, Trạch Lôi.. nÆ¡i giáp ranh các huyện Thạch Thất, Quốc Oai, Lương SÆ¡n. NÆ¡i đó đồng thá»i cÅ©ng là quê hương cá»§a Hai Bà Trưng. Sá»± chỉ định nà y, chá»§ yếu là bằng phương pháp địa lý há»c lịch sá» có kết hợp phương pháp sá» há»c, ngay từ khi má»›i phát biểu (năm 1972) đã được giá»›i nghiên cứu chú ý. Äà nh rằng việc kiểm nghiệm tÃnh chÃnh xác cá»§a má»™t phát hiện hoà n toà n má»›i mẻ vá» cổ sỠđòi há»i má»™t thá»i gian đáng kể và tuy trong chá»§ trương trên cÅ©ng có má»™t và i sÆ¡ xuất, rõ nhất là việc tác giả quá nệ và o các địa danh Hán – Việt nên ở đôi chá»— láºp luáºn có giảm tÃnh thuyết phục [59], nhưng nói chung, cho đến nay những kết quả khảo sát thá»±c địa, những truyá»n thuyết, ngá»c phả má»›i được tìm ra những di váºt khảo cổ, những dấu vết váºt chất v.v… ở vùng nà y đã bổ sung, há»— trợ không Ãt cho chá»§ trương đó, khiến nó trở nên má»™t giả thuyết khoa há»c có nhiá»u khả năng tiếp cáºn vá»›i chân lý lịch sá».
Chương Ba
CUỘC KHỞI NGHĨA
NGUYÊN NHÂN
Giải thÃch vá» nguyên nhân cuá»™c khởi nghÄ©a, má»™t số sá» sách cho rằng do Tô Äịnh giết Thi Sách mà Hai Bà dấy binh, như Äại Việt sá» Kà tiá»n biên (q.3) chép: “Chồng bà Trắc bị (Tô Äịnh) giết, bà Trắc sinh thùâ€, hoặc như Cương mục chép: “Thái thú Tô Äịnh là ngưá»i tham bạo, giết chồng bà (Trưng Trắc), bà cùng em là Nhị cá» binh đánh châu trịâ€.
Thá»±c ra, không thể cắt nghÄ©a nguyên nhân cá»§a má»™t cuá»™c khởi nghÄ©a có quy mô lá»›n như cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng bằng việc thù háºn cá nhân. Äà nh rằng ở đây việc Tô Äịnh giết Thi Sách còn có nghÄ©a là đánh và o giai cấp quý tá»™c bản địa, vá»›i âm mưu tiêu diệt các lạc tướng là hình tượng tiêu biểu cho sá»± tồn tại cá»§a ý thức tá»± láºp dân tá»™c Việt nhưng nếu không phải là sá»± vươn mình cá»§a cả má»™t dân tá»™c nhằm giải quyết mối mâu thuẫn cÆ¡ bản giữa dân tá»™c mình và chÃnh quyá»n đô há»™ đã đến độ chÃn thì cuá»™c khởi nghÄ©a khó mà thà nh công. Vả cÅ©ng có những sách ghi là bà Trưng Trắc đã cùng chồng mưu việc lá»›n. Như Thá»§y kinh chú (q.37) còn chép: “Trắc cùng Thi (Sách) khởi nghÄ©aâ€. Hoặc như Thiên Nam ngữ lục có kể rằng Trưng Trắc khi ấy còn ở nhà đã căm giáºn “Tô Äịnh gian manhâ€, tá»›i lúc lấy Thi Sách thì cả hai vợ chồng “toan đưá»ng mở nước dá»±ng nên nghiệp nhà â€, do đó Tô Äịnh cất binh đà n áp. Như váºy lại là bà Trưng Trắc trù tÃnh việc khởi binh khi Thi Sách còn sống.
Cho nên việc Thi Sách bị giết hại, nếu đúng, chỉ là cái cớ, cải nguyên nhân trực tiếp. Cuộc khởi nghĩa còn có những nguyên nhân sâu xa hơn.
Má»™t số sá» sách có đưa ra những cách lý giải khác. Như Toà n thư ghi: “Vua (bà Trưng Trắc) khổ vì Tô Äịnh dùng pháp luáºt trói buá»™c (nguyên văn: thằng dÄ© pháp), lại thù Äịnh giết chồng, bèn cùng em là bà Nhị khởi binh†[60].
Linh Nam chÃch quái cÅ©ng chép tương tá»±: “Bấy giá» thứ sá» Giao Châu (thá»±c ra là thái thú Giao Chỉ) là Tô Äịnh, tham lam tà n bạo, ngưá»i trong châu quáºn khổ vì hắn. Bà chị giáºn, rá»§ em cất quân đánh hãm Giao Châu†[61].
Sá» Trung Quốc cổ cÅ©ng ghi như váºy. Háºu Hán thư (q. 86) ghi: “Trưng Trắc là con gái lạc tướng Mê Linh, gả là m vợ Thi Sách, ngưá»i huyện Chu Diên, rất hùng dÅ©ng. Thái thú Giao Chỉ Tô Äịnh dùng pháp luáºt trói buá»™c (dÄ© pháp thằng chi). Bà oán giáºn nên là m phảnâ€.
Tư trị thông giám (q.43): “Thái thú Giao Chỉ là Tô Äịnh dùng pháp luáºt trói buá»™c. Trưng Trắc oán giáºnâ€.
Việt kiệu thư (q.3): “Thái thú Tô Äịnh tham lam độc ác dùng pháp luáºt trói buá»™c, Trưng Trắc giáºn, cùng em là Nhị là m phảnâ€.
An Nam chà (q.2): “Äịnh tham bạo đến ná»—i ngưá»i con gái Giao Chỉ là Trưng Trắc, Trưng Nhị là m phảnâ€.
Theo các tà i liệu trên thì nguyên nhân cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng là do Tô Äịnh tham lam bạo ngược, dùng pháp luáºt (cá»§a chÃnh quyá»n ngoại tá»™c Äông Hán) trói buá»™c dân Giao Chỉ, có ý nghÄ©a là đánh và o truyá»n thống cá»§a dân Việt.
Tuy nhiên nguyên nhân chá»§ yếu cá»§a cuá»™c khởi nghÄ©a nà y, như đã sÆ¡ bá»™ đỠcáºp tá»›i ở Chương má»™t chÃnh là chÃnh sách áp bức bóc lá»™t và đồng hóa cá»§a nhà Äông Hán tá»›i những năm đầu Công nguyên đã trở nên quá tà n tệ, thâm độc, đẩy nhân dân Giao Chỉ đến chá»— khốn cùng. Thảm há»a bị diệt vong, diệt chá»§ng là điá»u má»i ngưá»i Ä‘á»u cảm nháºn thấy và không thể cam chịu mà phải vùng lên tá»± cứu! Äó chÃnh là đáp số mà ngưá»i Giao Chỉ đã tìm ra qua thá»±c tế cuá»™c sống. Cho nên những hà nh vi bạo ngược cá»§a Tô Äịnh chỉ là mồi lá»a là m bùng cháy cái bể dầu Ä‘ang âm ỉ sôi.
Tháºt ra thì Tô Äịnh là má»™t gã khét tiếng tham lam. Ngay Mã Viện cÅ©ng có nháºn xét “Tô Äịnh giương mắt mà trông tiá»nâ€. Câu nói hình ảnh đó đã khái quát tÃnh cách cá»§a Tô Äịnh. Äã “giương mắt trông tiá»n†thì còn từ má»™t thá»§ Ä‘oạn nà o mà chẳng dùng để bóp nặn, đục khoét cướp Ä‘oạt tà i sản cá»§a dân, trấn áp dân.
Việc mà sá» cÅ© gá»i là “dùng pháp luáºt trói buá»™c†ngưá»i dân thì hẳn là chỉ việc Tô Äịnh áp dụng luáºt Hán để trị ngưá»i Việt. Thá»±c tế đương thá»i là luáºt Hán khác luáºt Việt. Mã Viện sau đó từng “tâu hÆ¡n mưá»i việc vá» luáºt ngưá»i Việt khác vá»›i luáºt ngưá»i Hánâ€. Rõ rà ng là giữa hai hệ thống luáºt pháp cá»§a hai nước có khác nhau [62]. Bất chấp phong tục, táºp quán và truyá»n thống cá»§a ngưá»i Việt, Tô Äịnh đã sá» dụng luáºt Hán là m công cụ trấn áp, khá»§ng bố và trên hết là nhằm phá»§ định sá»± tồn tại cá»§a ngưá»i Việt. Như váºy không chỉ là “trói buá»™c†ngưá»i dân Việt mà cả tầng lá»›p quý tá»™c bản địa (lạc hầu, lạc tướng) cÅ©ng bị đụng chạm, quyá»n hà nh cá»§a há» bị hạn chế lại.
Tuy nhiên, Tô Äịnh dù tham bạo, hà khắc như thế thì cÅ©ng chỉ góp phần đẩy sá»± bất mãn thêm mâu thuẫn giữa nhân dân và chÃnh quyá»n đô há»™ vốn nảy sinh từ lâu và trở thà nh nghiêm trá»ng Ãt ra là từ thá»i TÃch Quang.
Như đã nêu ở Chương má»™t, TÃch Quang là m thái thú Giao Chỉ từ Ä‘á»i Hán Bình đế (1 đến 5 s.c.n) và ở tá»›i năm 34. Theo ghi chép cá»§a sá» Trung Quốc thì TÃch Quang đã đón nháºn các quý tá»™c sÄ© phu Hán tá»™c ồ ạt lánh nạn Vương Mãng (8 đến 23 s.c.n) và tìm cách cướp ruá»™ng đất cá»§a các là ng xóm Lạc Việt, Âu Việt để cấp cho bá»n đó láºp trang trại riêng. Theo sau sá»± việc nà y là má»™t loạt ngưá»i dân bản địa bị biến thà nh nông nô, nô tì cà y ruá»™ng và hầu hạ các “chá»§ nhân†Hán tá»™c.
Như váºy, ngưá»i lao động ở Giao Chỉ bị mất đất, bị nô lệ hóa mà các lạc tướng cÅ©ng thấy phạm vi quyá»n hà nh cá»§a mình bị thu hẹp. TÃch Quang còn phối hợp vá»›i các sÄ© phu Hán tá»™c mở trưá»ng dạy há»c, truyá»n bá lá»… giáo phong kiến Nho gia, hình thà nh má»™t hệ tư tưởng hoà n toà n xa lạ đối vá»›i ngưá»i Việt và là m nảy sinh má»™t tầng lá»›p Nho sÄ© bản xứ trá»±c tiếp giao thiệp, phục vụ chÃnh quyá»n đô há»™. Äiá»u nà y cÅ©ng khiến các lạc tướng bất bình vì má»™t bá»™ pháºn dân chúng tuá»™t ra khá»i vòng kiểm soát cá»§a há». Có tà i liệu còn nói trước đó số quân lÃnh đồn trú tại các thà nh huyện, thà nh quáºn và và i chốt khác toà n là ngưá»i Hán thì bấy giá» TÃch Quang tuyển thêm cả ngưá»i bản địa và o. Äiá»u nà y có thể tin được vì năm 30, nhà Hán bãi bá» chức đô úy và đô úy thừa (là hai chức trưởng và phó chỉ huy quân đội, coi việc canh phòng trị an), cho thái thú kiêm giữ cả. ÄÆ°á»£c toà n quyá»n, lại có chá»§ trương “dÄ© Man trị Man†TÃch Quang rất có thể tạo ra má»™t cÆ¡ cấu lÃnh ngụy tay sai để tiếp tay đà n áp dân Việt có hiệu quả hÆ¡n [63].
Như thế, ách trá»±c trị dưới thá»i TÃch Quang đã thêm xiết chặt, cuá»™c sống nhân dân Giao Chỉ cà ng bị bóp nghẹt mà quý tá»™c bản địa cÅ©ng thêm nhiá»u bất mãn. Ngoà i ra, như đã nêu ở trên, đây là thá»i Ä‘iểm mà Hán Quang VÅ© rất muốn đồng hóa nước Âu Lạc để bước đưá»ng bà nh trướng xuống phương nam đỡ bị trở ngại.
Cho nên, đến thá»i Tô Äịnh, vá»›i chá»§ tâm thá»±c hiện ý đồ cuồng vá»ng cá»§a “hoà ng đếâ€, vá»›i tÃnh cách tham bạo, độc ác tên thái thú nà y chỉ là kẻ cuối cùng Ä‘em lá»a đến cho dầu. Bằng quyá»n lá»±c và pháp luáºt hà khắc, hắn thẳng tay vÆ¡ vét, đà n áp nhân dân, đồng thá»i chèn ép, rà ng buá»™c các lạc tướng huyện lệnh. Những ai có ý chống đối Ä‘á»u bị hắn trừng trị hoặc thá»§ tiêu. ChÃnh sá» chỉ ghi có vụ Tô Äịnh sát hại Thi Sách. Nhưng ở nguồn thần tÃch ngá»c phả cá»§a Hà Tây và VÄ©nh Phúc thì khá nhiá»u bản ghi tá»™i trạng nà y cá»§a Tô Äịnh như thần tÃch là ng NghÄ©a Lá»™ (xã Yên NghÄ©a, huyện Hoà i Äức) kể rằng Tô Äịnh đã giết Nguyá»…n Viên là trưởng doanh Cổ Châu (vùng Thanh Oai), vì ông nà y không chịu phục tùng. Thần tÃch là ng Cổ Ngõa (xã Phương Äinh, huyện Äan Phượng) cho biết Tô Äịnh đã giết Nguyá»…n Anh là quan doãn ở Äan Phượng vì ông không chịu ná»™p thuế cho thái thú. Rồi nà o là Äinh Äạm là trưởng bá»™ há»™ VÅ© Ninh (theo thần tÃch là ng Bạch Trữ, xã Tiến Thắng, huyện Mê Linh), Hùng Linh lạc tướng ở Hạ Trì (theo thần tÃch là ng Hạ Trì, xã Liên Hà , huyện Äan Phượng), Cao Cá»± là lại viên ở Thiên Trưá»ng (theo thần tÃch là ng Tháp Thượng, xã Äồng Tháp, huyện Äan Phượng) v.v… Ä‘á»u là những nạn nhân cá»§a chÃnh sách khá»§ng bố cá»§a Tô Äịnh.
Nhưng trong thá»±c tế, sá»± xiết chặt ách thống trị đã không thể là m cho ngưá»i Việt sợ hãi mà chỉ là m cho mâu thuẫn giữa ngưá»i Việt và chÃnh quyá»n Hán thêm sâu sắc. Cuối cùng, sá»± căm phẫn chứa chất cá»§a quần chúng đã trà o dâng tạo thà nh nhiá»u cuá»™c nổi dáºy lá»›n nhỠở nhiá»u địa phương để rồi quy tụ lại ở cuá»™c khởi nghÄ©a do Hai Bà Trưng lãnh đạo.
NHá»®NG CUỘC Ná»”I DẬY Ở CÃC ÄỊA PHÆ¯Æ NG
Tá»›i thá»i Tô Äịnh cầm quyá»n, ngưá»i dân Việt do cống nạp, lao dịch, thuế má… quá nặng ná» nên rất má»±c cÆ¡ cá»±c. Ãch cai trị cá»§a chÃnh quyá»n đô há»™ thêm trá»±c tiếp và xiết chặt hÆ¡n trước khiến các lạc tướng và quý tá»™c địa phương cÅ©ng bị chèn ép hÆ¡n. Thá»±c tế đó đã là m nổ ra nhiá»u cuá»™c đấu tranh cá»§a nhân dân ở nhiá»u vùng khác nhau. Sá» Trung Quốc không ghi các trưá»ng hợp nà y nhưng nếu như ở thá»i Tây Hán, nhân dân ta đã từng nổi dáºy chống bá»n đô há»™ – Ä‘iá»u nà y sá» Trung Quốc có ghi [64] – thì tá»›i thá»i TÃch Quang, Tô Äịnh tất không bao giá» chịu bó tay.
Sá» Việt Nam thì bá»™ ra Ä‘á»i sá»›m nhất cÅ©ng là sau Công nguyên mưá»i bốn thế ká»· nên không ghi được gì vá» những cuá»™c nổi dáºy tất phải có nà y (Ngay cuá»™c khởi nghÄ©a cá»§a Hai Bà mà cÅ©ng còn chép rất sÆ¡ lược). Chỉ có truyá»n thuyết dân gian, kho bảo lưu những ký ức vá» lịch sá» cá»§a ngưá»i Ä‘á»i xưa là còn giữ được má»™t và i hình ảnh cá»§a thá»i kỳ ấy: thần phả, thần tÃch (má»™t hình thức văn bản hóa cá»§a truyá»n thuyết) cá»§a má»™t số là ng vùng trung châu còn ghi lại sá»± tÃch đánh giặc Hán trước khi Hai Bà Trưng dấy nghÄ©a cá»§a má»™t số thá»§ lÄ©nh nghÄ©a quân. Äà nh rằng thần tÃch, ngá»c phả có nhiá»u chi tiết hoang đưá»ng, hư cấu nhưng vẫn chứa má»™t cốt lõi lịch sá», vẫn có má»™t nguyên mẫu trong thá»±c tế. Có Ä‘iá»u là tách lá»c được cái cốt lõi, cái nguyên mẫu ra khá»i má»› há»—n độn cá»§a những sá»± việc do Ä‘á»i sau bịa đặt, gán ghép thì lại không phải đơn giản mà là má»™t công phu giám định nghiêm túc phối hợp những phương pháp khảo sát khác nhau cá»§a nhiá»u bá»™ môn khoa há»c. Ở đây chưa là m được việc đó nhưng để khá»i mai má»™t nguồn tư liệu đáng quan tâm nên những trang dưới đây sẽ là phần tóm tắt sá»± tÃch má»™t số nhân váºt truyá»n thuyết đứng đầu trong những phong trà o nổi dáºy cá»§a quần chúng ở châu thổ sông Hồng trước khi Hai Bà Trưng khởi nghÄ©a.
CHÀNG Há»I
Là ng Thịnh Ká»· ở huyện Yên Lãng nay thuá»™c xã Tiá»n Châu, huyện Mê Linh, tỉnh VÄ©nh Phúc có chuyện kể vá» Äông Hối đại vương. Sá»± tÃch như sau:
Ở động BÃch Uyển thuá»™c huyện Äông Triá»u, phá»§ Kinh Môn, bá»™ Hải Dương có ông Nguyá»…n Huyên từng là m quan ở Ãi Châu. Bị giặc Hán đè nén, ông bá» chức vỠẩn ở động BÃch Nham mưu việc cứu nước. Nhưng ý nguyện chưa đạt thì ông bị bệnh qua Ä‘á»i. Con trai ông tên là Hối nguyện nối chà cha. Hối tìm kết bạn vá»›i những ngưá»i cùng chà hướng.
Chà ng láºp được má»™t đội quân gồm năm trăm ngưá»i. Sau má»™t thá»i gian luyện táºp, há» tiến đánh đồn giặc. Nhưng có tá»›i hà ng chục tráºn mà không thắng. Chà ng Hối thấy cần phải có má»™t kế sách khác. Chà ng bà n vá»›i nghÄ©a quân tạm ngừng hoạt động để chà ng Ä‘i tìm má»™t phương lược má»›i.
Hối lên đưá»ng, đến vá»›i cáºu ruá»™t là ông Phạm Côn Huyá»n ở trang Ký Hợp (Trang nà y sau đổi ra là là ng Yên Lãng – tên là ng nà y được mượn để đặt cho huyện Yên Lãng – nhưng rồi là ng Yên Lãng lại đổi ra là Lý Hải và cắt vá» huyện Bình Xuyên, tỉnh VÄ©nh Phúc ngà y nay).
Lúc nà y ông Huyá»n cÅ©ng Ä‘ang mưu việc cứu nước, đã chiêu má»™ được má»™t nghìn nghÄ©a sÄ©. Nhưng Hối bà n rằng cần mở rá»™ng căn cứ, quân số cÅ©ng cần đông hÆ¡n. Thế là hai cáºu cháu chia nhau Ä‘i cổ động nhân dân quanh vùng. Hối đến trang Ngá»c Ká»· (nay là là ng Thịnh Ká»·), thấy thế đất có thể dụng võ, liá»n cùng nhân dân ở đây bà n cách đắp đồn trại chống giặc Hán.
Trai gái quanh vùng được tin, rá»§ nhau tá»›i gia nháºp nghÄ©a quân. Các nghÄ©a sÄ© bên Äông Triá»u cÅ©ng kéo sang tu há»™i. Ông Huyá»n cÅ©ng thuyết phục được bà con vùng khe động ở chân núi Tam Äảo láºp đồn chống lại quân Hán. Thế là từ đó hình thà nh má»™t căn cứ kéo dà i từ sông Cà Lồ đến giáp Tam Äảo mà hai đại đồn là Ngá»c Ká»· và Ký Hợp.
Biết tình hình đó, thái thú Hồ Äiển (?) tá»›i đánh nhưng không sao phá nổi. Sau nhiá»u phen hao lÃnh tổn quân. Hồ Äiển bị cách chức. Tô Äịnh sang thay. Tên nà y cÅ©ng có đôi ba lần tá»›i đánh Ký Hợp và Ngá»c Ká»· nhưng không thắng. Hắn phải thu quân chá» má»™t cÆ¡ há»™i…
Chà ng Hối vá» Äông Triá»u trù liệu láºp lại căn cứ ở quê nhà . Lợi dụng thá»i cÆ¡ nà y, Tô Äịnh thúc quân đánh Ký Hợp và Ngá»c Ká»·. Ở Ký Hợp, ông Huyá»n chết trong chiến đấu. Nhưng ở Ngá»c Ká»· thì tuy vắng chá»§ tướng song do đã có phòng bị nên Tô Äịnh không hạ nổi. Khi Hối trở lại, đồn trại vẫn vững và ng.
Cho tá»›i khoảng má»™t năm sau, được tin Hai Bà Trưng khởi binh, chà ng Hối liá»n đưa hai nghìn quân bản bá»™ tá»›i Hát Môn tụ nghÄ©a. Chà ng được giao chỉ huy tiến quân Ä‘i đánh quáºn thà nh… Thà nh công rồi, theo lá»i tâu trình cá»§a Hối, Trưng Vương định đô tại Ký Hợp.
Khi Mã Viện sang xâm lược, chà ng Hối láºp công ở Nam Hải môn cá»± chiến. Quân Hán đánh ba tráºn thua cả ba. Mã Viện gá»i biểu tấu vá» vua Hán xin viện binh. Vua Hán ra lệnh phải dùng mưu. Mã Viện là m ra vẻ sẽ chuyển sang đánh chÃnh ở thượng đạo qua các đất Côn Lôn, Tụ Long, Bảo Lạc… Trưng Vương Ä‘iá»u chà ng Hối lên trấn thá»§ mạn Bắc. Thế là Mã Viện lá»t được và o trung châu, đánh Lãng Bạc rồi tá»›i Cấm Khê. Hai Bà tá» tráºn. Chà ng Hối rút và o Cá»u Chân. Giặc Hán chiếm nÆ¡i nà y. Hối lại trở ra Ngá»c Ká»·. Lúc nà y chà ng chỉ còn có hai trăm thá»§ túc. Chà ng vẫn quyết tiếp tục chiến đấu. Nhưng chỉ Ãt ngà y sau đó, quân giặc áºp tá»›i. Không kịp trở tay, Hối chỉ đủ má»™t ngá»±a má»™t gươm lao và o quân giặc. Cuối cùng bị thương nặng, Hối thúc ngá»±a Ä‘i xuống sông Cà Lồ mà hóa. Äó là ngà y mùng 10 tháng ChÃn.
Qua sá»± tÃch trên, có thể lá»c ra má»™t cốt lõi là trước khi Hai Bà Trưng truyá»n hịch, đã có má»™t cánh nghÄ©a quân hoạt động ở khư vá»±c từ sông Cà Lồ đến chân núi Tam Äảo.
THIÊN BẢO – TRẦN NANG
Là ng Thái Lai tên Nôm là Kẻ Sải nay thuá»™c xã Tiến Thắng, huyện Mê Linh, tỉnh VÄ©nh Phúc. Là ng Phú Mỹ xưa là trang Toà n Liệt, tên Nôm là Kẻ Sặt nay thuá»™c xã Tá»± Láºp cùng huyện. Ở hai là ng nà y có câu chuyện vá» vợ chồng Hùng Thiên Bảo và Trần Nang. Trần Nang theo mặt chữ trong thần tÃch thì là Trần Nương nhưng dân là ng gá»i kiêng là Trần Nang. Cô là con gái ông Trần Háºu ngưá»i là ng Thái Lai. Khi đó có má»™t hà o trưởng ở địa phương tên là Äinh Công DÅ©ng tá»›i há»i Trần Nang là m vợ. Thấy DÅ©ng là ngưá»i tham bạo nên ông Trần Háºu không gả. Từ đấy DÅ©ng sinh thù. Ãt lâu sau, có ông Hùng Trá»ng, ngưá»i trang Toà n Liệt, là m bá»™ chá»§ ở Hải Dương, nhân vá» thăm quê thấy Trần Nang đẹp ngưá»i đẹp nết liá»n dạm há»i cho con trai là Thiên Bảo. Và sau đó Ãt lâu đám cưới được tổ chức. Nhưng giữa lúc đón dâu thì Äinh Công DÅ©ng Ä‘em thá»§ hạ tá»›i đốt phá trang ấp. Thiên Bảo liá»n xuất tráºn, chém chết DÅ©ng.
Bá»n thá»§ hạ cá»§a DÅ©ng sau đấy theo quân Hán. Chúng ton hót tâu nạp, dẫn bá»n nà y vá» tà n phá Thái Lai và Toà n Liệt, giết ông Trần Háºu.
Thế là thù riêng hòa với thù chung, Hùng Thiên Bảo – Trần Nang cùng nhân dân hai là ng Toà n Liệt, Thái Lai dựng cỠkhởi nghĩa chống giặc Hán.
Trần Nang láºp đồn ở Kẻ Sải. Thiên Bảo đóng ở Kẻ Sặt. Hai bên là m thế á»· dốc cho nhau. Dân chúng các nÆ¡i cÅ©ng kéo tá»›i há»™i tụ. Bên Toà n Liệt có tám trăm tráng sÄ©. Bên Thái Lai có hai trăm năm chục nữ binh. HỠđánh đồn quân Hán, là m lÅ© giặc nhiá»u phen khốn đốn.
Khi biết tin Hai Bà Trưng khởi nghÄ©a, Thiên Bảo và Trần Nang đưa nghÄ©a sÄ© tá»›i Hát Môn há»™i quân… Sau khi đánh Ä‘uổi Tô Äịnh, Hai Bà ủy cho há» vỠđóng quân tại trang ấp quê hương. Tá»›i lúc Mã Viện xâm lược, Trưng Vương cho triệu há» ra chống giặc. Sau ba tháng chiến đấu Trần Nang bị tá» thương trong má»™t tráºn ác chiến. Thiên Bảo rút và o Cá»u Chân giúp Äô Dương chống giặc. Cá»u Chân thất thá»§, ông trở vá» quê nhà Kẻ Sặt và mất tại đó. Nhân dân hai là ng Thái Lai, Toà n Liệt láºp Ä‘á»n thá» vợ chồng ông để tưởng nhá»› những ngưá»i anh hùng cá»§a quê hương.
à LAN – CHÀNG TUẤN
Ở ÄÆ°á»ng Lâm nay thuá»™c huyện Ba Vì, tỉnh Hà Tây có ông Lê Tuân là má»™t thầy thuốc tốt. Trong há» ngoà i là ng ai cÅ©ng mến trá»ng. Vợ là bà Äặng Thị chuyên việc đám tang. Há» sinh được má»™t gái má»™t trai, đặt tên là Ả Lan và Lê Tuấn. Hai chị em được há»c cả văn lẫn võ, bút nghiên và cung kiếm Ä‘á»u thạo.
Năm đó trá»i hạn hán, mất mùa. Váºy mà quan lại nhà Hán vẫn thẳng tay vÆ¡ vét, thuế phú và cống phẩm lại còn nặng hÆ¡n những năm trước. Ông Lê Tuân rá»§ dân là ng chống lại. LÃnh Hán đã bắt và đánh Ä‘áºp ông rất man rợ, chỉ Ãt ngà y sau ông thổ huyết, qua Ä‘á»i.
Ả Lan năm ấy tuổi khoảng mưá»i tám, đã có trà lá»±c và rất sáng việc. Nhân ngà y là m tang, bà con là ng xóm tá»›i đông. Cô liá»n bà y tá» ná»—i khổ nhục cá»§a tất cả má»i nhà và kêu gá»i bà con đồng lòng đứng dáºy chống bá»n đô há»™. Và thế là sau đó Ãt lâu, ở ÄÆ°á»ng Lâm có má»™t căn cứ cá»§a nghÄ©a quân do Ả Lan và Chà ng Tuấn chỉ huy. HỠđã xuất quân đánh giặc Hán má»™t và i lần.
ÄÆ°á»£c tin Hai Bà Trưng dấy binh, hai chị em há» Lê cùng các nghÄ©a sÄ© nam nữ cùng vá» Hát Môn há»™i quân. Ả Lan được giao đưa Ä‘oà n quân bản bá»™ ngược sông lên dẹp các trại giặc ở Thao Giang. NghÄ©a quân Ä‘i tá»›i đâu, giặc tan tá»›i đấy. Cuối cùng hai chị em đóng quân lại ở trang Văn Lang (nay là xã Văn Lang, huyện Hạ Hòa, tỉnh Phú Thá»). Doanh trại ở cạnh núi Ao Trá»i. Chá»— khao quân là bến Cát Lá»›n.
Tưởng nhá»› công lao chị em ngưá»i anh hùng, nhân dân Văn Lang đã láºp Ä‘á»n thá», trước đây có lệ cúng tế và o ngà y 13 tháng Giêng (tương truyá»n là ngà y nghÄ©a quân tá»›i đóng ở Văn Lang) và ngà y 25 tháng Tám là ngà y hóa cá»§a hai chị em cô. Äiá»u đáng chú ý là ở đây có hèm mổ trâu Ä‘en, lấy da căng là m nồi nấu thịt để nhắc lại tiệc thịt trâu lá»™t hôm khao quân ngà y trước.
â—Š â—Š â—Š
Bên trên là má»™t và i dẫn chứng chi tiết – bằng và o thần tÃch, truyá»n thuyết – vá» những cuá»™c nổi dáºy cá»§a quần chúng trước ngà y Hai Bà khởi nghÄ©a. Dưới đây sẽ nêu vắn tắt những cuá»™c nổi dáºy khác ở vùng châu thổ sông Hồng (vẫn bằng và o thần tÃch). Như vá» tỉnh Phú Thá» có thể nêu những cuá»™c nổi dáºy cá»§a các nhân váºt sau: nà ng VÄ©nh Hoa cùng nhân dân trang Tiên Nha (nay thuá»™c xã Nguyện Äức, huyện Yên Lạc), nà ng Xuân Nương cùng nhân dân các trang Hương Ná»™n, Hương Nha (nay là hai xã cùng tên thuá»™c huyện Tam Nông), ba anh em Nguyá»…n Tuấn, Nguyá»…n TrÄ©, Nguyá»…n LÄ©nh cùng bà con các động vùng núi Tùy SÆ¡n (nay thuá»™c xã Hợp Lý, huyện Láºp Thạch), hai chị em Ả Chà ng, Ả Chạ (tức Ngá»c Thanh và Ngá»c Trinh) cùng bà con các trang LÅ©ng Ngòi, Äà m Luân (nay là xã LÅ©ng Hòa, huyện VÄ©nh Tưá»ng) v.v…
Vá» tỉnh Bắc Ninh có thể nêu các phong trà o ở vùng Ngá»c Lâm và Ký Hợp (huyện Yên DÅ©ng) vá»›i Thánh Thiên và ngưá»i cáºu ruá»™t, phong trà o ở Äông Cứu, Lãng Ngâm (huyện Gia Lương); vá»›i vợ chồng Doãn Công và Äà o Nương, phong trà o ở Du Trà ng (huyện Gia Bình); vá»›i Ả Lã, Rồng Nhị v.v…
Ở tỉnh Hà Tây có bà Ngá»c Ba và năm ngưá»i con trai khởi nghÄ©a ở vùng Chương Mỹ mà căn cứ trung tâm là Kim Cốc nay thuá»™c xã Hoà ng Diệu. Có bà VÄ©nh Hoa tá»± nghÄ©a ở Lá»— SÆ¡n nay thuá»™c xã Äồng Lạc, huyện Chương Mỹ. Có bà Chu Tước xây thà nh ở Miếu Môn thuá»™c xã Trần Phú, cÅ©ng huyện Chương Mỹ. Có anh em Chiêu Trưng, Äá»— Lý cùng đà o hà o đắp lÅ©y chống quân Hán ở hai thôn Yên Trưá»ng và Trung Thịnh nay thuá»™c xã Trưá»ng Thịnh huyện Ứng Hòa. Có ba chị em Chiêu Nương, Nguyá»…n Hồng, Nguyá»…n Tuyá»n láºp trại ở Xà Cầu nay thuá»™c xã Quảng Phú Cầu huyện Ứng Hòa. Có hai chị em Phạm Thông, Phạm Nhu xây dá»±ng hai dinh trại ở Äình Xuyên, xã Hòa Nam cÅ©ng thuá»™c vá» huyện Ứng Hòa v.v…
Ở tỉnh Hải Dương có những cuá»™c nổi dáºy chống quân Hán ở các địa phương như Mi Thữ (huyện Bình Giang) vá»›i hai chị em Nguyệt Thai, Nguyệt Äá»™; ở Tống Long (huyện Kinh Môn) vá»›i Tống Phả Công; ở tỉnh Hưng Yên, tại Dương Liệt (huyện Văn Giang) vá»›i Hùng Tướng Công v.v…
Vùng biển Hải Phòng có phong trà o đấu tranh do bà Lê Chân phát động. Vùng biển Thái Bình có cuá»™c nổi dáºy cá»§a bà Bát Nạn từ Phong Châu lánh nạn vá» vùng Tiên La, huyện Duyên Hà v.v…
Ở tỉnh Hà Nam có cuá»™c nổi dáºy cá»§a Quế Hoa và Nữ Hoa ở Tượng LÄ©nh (huyện Kim Bảng…).
Tất cả các nhân váºt kể trên – vẫn theo truyá»n thuyết – cuối cùng Ä‘á»u tụ há»™i ở Hát Môn, đưa cánh quân bản bá»™ cá»§a mình nháºp và o nghÄ©a quân Hai Bà Trưng để rồi trở nên má»™t lá»±c lượng hùng háºu “đi tá»›i đâu như lướt gió tá»›i đấy†(lá»i Cương mục).
CÄ‚N CỨ PHONG CHÂU VÀ HỘI QUÂN HÃT MÔN
Vá» diá»…n biến cá»§a cuá»™c khởi nghÄ©a, sá» cÅ© chép rất sÆ¡ lược. Bá»™ sá» cổ nhất cá»§a ta – là Việt sá» lược – chỉ ghi: “Tô Äịnh lấy pháp luáºt trói buá»™c. Trắc giáºn bèn cùng em gái là Nhị Ä‘em binh Phong Châu đánh hãm các quáºn huyện. Cá»u Chân, Nháºt Nam Ä‘á»u hưởng ứng. Bà lược định 65 thà nh, tá»± láºp là m vuaâ€.
Toà n thư thêm được và i chi tiết: “Bà khổ vì Tô Äịnh lấy luáºt pháp trói buá»™c, lại thù Äịnh đã giết chồng mình, cùng em là Nhị nổi binh đánh lấy trị sở cá»§a châu. Äịnh chạy vá» Nam Hải. Cá»u Chân, Nháºt Nam, Hợp Phố Ä‘á»u hưởng ứng, lấy được 65 thà nh, tá»± láºp là m vuaâ€.
Như váºy tư liệu chÃnh sá» tháºt là Ãt á»i. Nhưng ở các thần tÃch thì có thêm ra nhiá»u chi tiết. Má»™t chi tiết phù hợp giữa chÃnh sá» và thần tÃch là sá»± việc mà chÃnh sá» chép là Hai Bà “đem binh Phong Châu đánh hãm các quáºn huyệnâ€. Thần tÃch hai là ng Hạ Lôi (Yên Lãng) và Hát Môn chép: “Trưng Vương khởi binh được má»™t năm, tướng sÄ© nam nữ có tá»›i ba vạn ngưá»i, há»™i tại thà nh Phong Châu… Cá» binh đến cá»a sông Hát, đại há»™i ở bãi Trưá»ng Saâ€.
Thần tÃch là ng Tuấn Xuyên (thá» Phùng Thị ChÃnh) chép: “Trưng Vương từ Phong Châu kéo vá» Hát Mônâ€.
Thần tÃch là ng Thịnh Ká»· (thá» Chà ng Hối), là ng Äông Cao (thỠẢ Lá»±), là ng Cư An (thá» Trưng Nhị) Ä‘á»u chép giống nhau: “Trưng Vương khởi binh ở thà nh Phong Châuâ€.
Như váºy có thể nghÄ© rằng trong quá trình chuẩn bị khởi nghÄ©a, việc đầu tiên Hai Bà phải là m là xây dá»±ng má»™t khu căn cứ để bước đầu có nÆ¡i chốn táºp hợp lá»±c lượng. Khu căn cứ ấy là thà nh Phong Châu.
Thá»±c ra thì ngà y ấy chưa có địa danh Phong Châu. Äó chỉ là tên má»™t châu má»›i đặt từ Ä‘á»i Tùy, năm 598. Châu nà y là má»™t phần cá»§a huyện Mê Linh Ä‘á»i Hán nên các sá» sách cữ dùng tên Phong Châu để chỉ khu vá»±c Mê Linh cÅ©. Do váºy, có thể khẳng định rằng Hai Bà Trưng đã từng xây dá»±ng má»™t căn cứ địa ở phần đất huyện quê hương mình (huyện Mê Linh). Căn cứ địa ấy vá» sau được sá» sách và thần tÃch gá»i là Phong Châu thà nh. Có Ä‘iá»u là “thà nh†ấy cụ thể ở và o nÆ¡i nà o thì chưa thể biết, có thể đó là kinh đô cÅ© cá»§a các vua Hùng mà cÅ©ng có thể đó là là ng quê Hạ Lôi cá»§a Hai Bà .
â—Š â—Š â—Š
CÅ©ng có thần tÃch có chép là từ Phong Châu, Hai Bà ban bố lá»i hiệu triệu hà o kiệt bốn phương cùng đứng lên đánh Ä‘uổi giặc Hán rồi Ä‘em binh vá» há»™i ở Hát Môn.
ChÃnh sá» thì không nhắc gì tá»›i địa Ä‘iểm há»™i quân nà y. Äà nh rằng Toà n thư cÅ©ng như Việt Ä‘iện u linh và LÄ©nh Nam chÃch quái có nhắc tá»›i Hát Môn nhưng vá»›i tư cách là má»™t nÆ¡i mà sau nà y “thổ nhân láºp miếu thá» Hai Bà †chứ không phải là địa Ä‘iểm mà đương thá»i nghÄ©a quân táºp kết.
Nhưng theo sá»± ghi chép cá»§a nhiá»u thần tÃch và cả theo truyá»n thuyết dân gian thì Hát Môn là địa Ä‘iểm đại há»™i quân sÄ©, anh hùng hà o kiệt bốn phương quy tụ vỠđây đứng dưới lá cá» cá»§a Trưng Vương trước khi xuất phát đánh quáºn thà nh Giao Chỉ. Tại đây Hai Bà láºp đà n tế cáo trá»i đất rồi đưa đại quân Ä‘i đánh Tô thà nh (thà nh Tô Äịnh, tức trị sở quáºn Giao Chỉ).
Thiên Nam ngữ lục còn chép cụ thể hÆ¡n: Hai Bà theo lá»i bà n cá»§a Thi Sách rá»i Chu Diên vá» Hát Môn láºp đồn trại. Song Thi Sách đã bá» mình trong khi giao chiến vá»›i Tô Äịnh ở Chu Diên thà nh. (Như váºy là thêm má»™t dị bản vá» cái chết cá»§a Thi Sách). Thế là :
Chị em truyá»n hịch xa gần
Là m trai ai chà vị dân giúp Ä‘á»i…
Cùng nhau há»p tại Hát Môn
Cắt tay lấy máu lên đà n thỠnhau.
Và chÃnh ở là ng Hát Môn, trước đây hà ng năm có hai ngà y là m lá»… Hai Bà Trưng đó là ngà y mồng 4 tháng ChÃn được coi là ngà y Hai Bà tế cáo thiên địa và ngà y mùng 6 tháng Ba được coi là ngà y Hai Bà tuẫn tiết.
Như váºy là từ nhiá»u nguồn truyá»n thuyết dân gian khác nhau, má»™t Ä‘iá»u có thể tin được là quả có cuá»™c há»™i quân ở Hát Môn.
Hát Môn, cứ theo tên gá»i thì là “cá»a sông Hátâ€. Nhưng thá»±c tế ngà y nay thì không là như váºy. Từ đấy tá»›i cá»a sông Hát (chá»— sông Hát tách từ sông Hồng ra) còn cách cả má»™t xã Vân Nam. Song xã nà y, cÅ©ng như xã Vân Phúc láng giá»ng chỉ má»›i có từ Ä‘á»i Lê. Vì theo lá»i truyá»n khẩu từ xưa – được ghi lại trong khoán ước – thì khu vá»±c hai xã nà y chÃnh là má»™t cụm gồm sáu là ng VÄ©nh Phúc, VÄ©nh Thá», VÄ©nh Khang, VÄ©nh Ninh, VÄ©nh Thuáºn và VÄ©nh Lá»™c. Sáu là ng nà y nguyên là trang Vân Thá»§y ở bên tả ngạn sông Hồng thuá»™c đất huyện Yên Lạc. Äá»i Lê, do đất bị lở nên cả trang rá»i sang sinh sống bên hữu ngạn, cư trú trên vùng bãi má»›i bồi và biệt láºp thà nh sáu là ng có gốc VÄ©nh như hiện nay.
Như thế, trước Ä‘á»i Lê, chá»— các xã Vân Nam, Vân Phúc còn là lòng sông. Váºy Hát Môn phải ở ngay cạnh sông Hồng và là chá»— sông Hát tách từ sông mẹ ra. Con sông Hát ấy, nay là má»™t lạch nhá», chỉ từ cầu Phùng đổ xuôi má»›i ra dáng má»™t con sông và từ đấy có thêm má»™t tên gá»i khác là sông Äáy. Nhưng theo lá»i kể cá»§a nhân dân các là ng ven sông thì thá»i xưa cá»a sông Hát rất rá»™ng. Thuở ấy ở chá»— Ä‘á»n thá» Hai Bà trên là đê mà dưới đã là dòng sông. Và có má»™t thá»i, dá»c bên hữu ngạn, dòng sông Hát dâng sát lên tá»›i táºn đê Hương Tảo, Ngá»c Tảo. Vết tÃch nay còn lại là vạt đầm hồ có tên là sông Cùng, bến Chúa. Sông bến nà y đã Ä‘i và o ca dao:
Tiễn nhau bến Chúa ven sông
Nên vợ nên chồng tỠrõ khúc nhôi
â—Š â—Š â—Š
Hát Môn và o thá»i đầu Công nguyên tất phải là cá»a sông. Thần tÃch cá»§a những là ng thá» Hai Bà và các tướng lÄ©nh, dù ở Gia Lâm hay Phúc Thá», ở Thanh Trì hay Hoà i Äức, ở Yên Lãng, ở Kim Anh hay Äa Phúc v.v… Ä‘á»u kể là có cuá»™c há»™i quân lá»›n tại đây.
Hai Bà thì từ thà nh Phong Châu tá»›i, Ä‘em ba vạn quân. Anh hùng hà o kiệt bốn phương cÅ©ng tấp náºp kéo đến. Có ngưá»i dẫn theo quân bản bá»™ đông tá»›i hà ng nghìn, như cô VÄ©nh Gia ở bãi Quân Thần Châu (nay là các là ng Thượng Cát – Äại Cát, huyện Từ Liêm) vá»›i hai nghìn nghÄ©a sÄ©, như hai chị em Ả Nương, Ả Nang ở Yên Mạc (nay là xã Liên Mạc, huyện Mê Linh) vá»›i má»™t nghìn quân, như Lý Minh ở Mục Uyên (nay thuá»™c xã Tân Xã, huyện Thạch Thất) cÅ©ng đưa tá»›i má»™t nghìn trai tráng…
Có ngưá»i lại chỉ cùng vá»›i và i chục bạn hữu tá»›i tụ há»™i như ba anh em Cả, Hai, Ba ở là ng Trung Háºu (nay thuá»™c xã Tiá»n Phong, huyện Mê Linh) đến vá»›i ba chục bạn trẻ, như Xa Lai ở Cao Quang (nay là xã Cao Minh, huyện Mê Linh) Ä‘em theo ba mươi lăm ngưá»i thá»§ túc, như ba cô Ả Tú, Ả Huyá»n, Ả Cát ở trang Vân Thá»§y (nay là các xã Vân Nam, Vân Phúc, huyện Phúc Thá») đến vá»›i năm mươi hai bạn gái…
CÅ©ng có ngưá»i tay trắng tá»›i đầu quân và sau đã trở thà nh tướng lÄ©nh như LÅ© LÅ©y ở trang Văn Lôi (nay thuá»™c xã Tam Äồng, huyện Mê Linh), Nguyá»…n An ở Cao Xá (nay thuá»™c xã Äức Giang, huyện Hoà i Äức), Lôi Chấn ở Tháp Thượng (nay là xã Äồng Tháp, huyện Äan Phượng) v.v…
Tuy nhiên, do chá»— thần tÃch có nhiá»u hư cấu, thêm thắt nên con số vá» lá»±c lượng nghÄ©a quân nêu ở trên có thể tin được mà cÅ©ng có thể không. Có thể nêu nghi vấn: đương thá»i dù quáºn Giao Chỉ sản xuất phát triển nhiá»u hÆ¡n các quáºn khác nhưng liệu đã đủ Ä‘iá»u kiện để thà nh hình má»™t đạo quân đông tá»›i bốn năm vạn ngưá»i? (Riêng quân cá»§a Hai Bà là ba vạn).
Kể ra cÅ©ng khó giải đáp vì không có má»™t tà i liệu thư tịch nà o để là m chá»— dá»±a chắc chắn. Có Ä‘iá»u là nếu quan niệm rằng các cánh quân tham gia khởi nghÄ©a không phải hoà n toà n là chÃnh quy thì quân số đó có thể chấp nháºn được. Có thể coi nghÄ©a quân là những nông nô, nô tì vừa trốn khá»i các trang ấp dinh cÆ¡ cá»§a quan lại Hán tá»™c, là những ngưá»i dân khổ vá» thuế má và không muốn chết mòn chết má»i dưới đáy biển hoặc trong rừng sâu, là những nạn nhân cá»§a má»™t chế độ cai trị tà n bạo đã gieo bao tai há»a xuống từng là ng xóm, tháºm chà xuống từng mái nhà Giao Chỉ, những tầng lá»›p ngưá»i ấy khi nghe tin có má»™t dòng há» danh vá»ng – là lạc tướng Mê Linh – nổi lên chống lại nhà Hán thì tất cả đã tìm đến vá»›i hy vá»ng và niá»m tin đánh Ä‘uổi được giặc thù. Há» tá»± nguyện và có thể là phần nà o tá»± túc tham gia chiến đấu, chẳng nà i gì quân trang, quân dụng. Các thá»§ lÄ©nh, chỉ huy hẳn cÅ©ng không phải báºn lòng nhiá»u vá» háºu cần. Và sá»± căm há»n cá»™ng vá»›i ý chà diệt thù đã khiến cho đạo quân má»›i táºp hợp từ nhiá»u phương lại và có nhiá»u thiếu thốn đó trở thà nh có sức mạnh chiến đấu hÆ¡n hẳn quân cướp nước.
Ngoà i ra, so vá»›i dân số quáºn Giao Chỉ thá»i ấy là trên 74 vạn nhân khẩu thì con số bốn, năm vạn ngưá»i vÅ© trang nổi dáºy cÅ©ng không phải là quá đáng.
Äó là vá» lá»±c lượng nghÄ©a quân.
Vá» các chỉ huy thì có ngưá»i – vẫn theo thần tÃch và truyá»n thuyết – trước đây đã từng nổi dáºy chống quân Hán như Chà ng Hối, Thiên Bảo, Thánh Thiên… Có ngưá»i vì mang nặng thù nhà như Hải Diệu, Sa Lương, Ả Lã Nà ng Äê… [65]. CÅ©ng có ngưá»i – và đây là số đông chỉ vì nợ nước, thấy ná»—i khổ nhục cá»§a bà con là ng xóm mà đứng lên chống giặc.
Äiá»u đáng lưu ý là các chỉ huy ấy cùng quân sÄ© cá»§a há» tá»›i đây từ nhiá»u miá»n đất khác nhau. Kể những ngưá»i ở xa nhất thì vá» phÃa bắc có Nguyệt Äiện ở Tây Cốc, Trần Tuấn và Vương Äạo ở Phương Trung đến thuá»™c huyện Äoan Hùng, tỉnh Phú Thá». Vá» phÃa tây có Ả Nà ng ở Kim Phượng nay thuá»™c Thanh SÆ¡n cùng tỉnh Phú Thá». Vá» phÃa đông có bà Lê Chân ở An Biên nay là thà nh phố Hải Phòng, bà Thánh Thiên ở Ngá»c Lâm nay thuá»™c huyện Yên DÅ©ng tỉnh Bắc Giang, bà Thánh Háºu ở Hạ Phán nay thuá»™c huyện Quỳnh Côi tỉnh Thái Bình. Vá» phÃa nam có bà Chu Tước ở Miếu Môn, huyện Chương Mỹ, bà Trinh Thục ở Ngá» Xá huyện Mỹ Äức, ba chị em Chiêu Nương ở Xà Cầu huyện Ứng Hòa v.v… tất cả thuá»™c tỉnh Hà Tây.
Những nhân váºt nà y nếu không hoà n toà n là thá»±c thì chắc cÅ©ng có những nguyên mẫu trong thá»±c tế và như váºy, vá»›i nguồn tư liệu truyá»n thuyết, có thể kết luáºn rằng đúng là bốn phương hà o kiệt đã tụ há»™i tại Hát Môn để thống nhất lá»±c lượng mưu việc cứu nước cứu nhà .
â—Š â—Š â—Š
Theo truyá»n thuyết cá»§a là ng Hát Môn thì ngà y mùng 4 tháng ChÃn là ngà y đại há»™i binh mã. Quân sÄ© bạt ngà n, đứng kÃn cả cánh bãi dà i mênh mang Trưá»ng Sa châu. Thuyá»n chiến cÅ©ng thà nh hà ng thà nh dãy kÃn cả cá»a Hát. Äà n tế dá»±ng giữa trung quân.
Rất nhiá»u thần tÃch, ngá»c phả chép rằng tại đà n nà y bà Trưng Trắc đã Ä‘á»c má»™t bà i văn tế cáo trá»i đất. Nguyên văn như sau:
“Thiên sinh nhất nhân vi thiên địa vạn váºt chi tông chá»§. Sinh linh sở hệ, thảo má»™c sở quan. Lịch lịch triá»u đại đế vương thiên tá» thánh minh, triá»u đình hữu đạo, ái dân ưu quốc, đức hóa hoằng phu, thiên hạ thanh bình, quốc gia vô sá»±.
Kim hữu dị tá»™c nhân Tô Äịnh, khuyển dương thưá»ng thái, tứ lá»™ng xướng cuồng, ngược chÃnh tà n dân, thiên địa thần nhân công phẫn.
Thiếp thiểm dÄ© tiá»n Hùng dư diệt, nhất cá nữ nhân thuyết đáo sinh linh hoà ng thiên hữu lệ. Kim nháºt thống tâm thương xÃch trượng nghÄ©a, trừ tà n, nguyện bách vị chư tôn thần linh há»™i đà n giám thệ lá»±c há»™ thiếp Trung nữ đỠbinh thảo tặc, há»™ quốc, an dân, trà sinh linh vu nhẫm tịch chi thượng, xuất sinh linh vu thá»§y há»a chi trung, thứ vô phụ hoà ng thiên chi ý, an tiên hoà ng miếu tá»± chi linh, á»§y tổ phụ cá»u tuyá»n chi hạ [66].â€
Tạm dịch:
“Trá»i sinh con ngưá»i là tông chá»§ cá»§a muôn loà i, sinh linh cây cá» thảy Ä‘á»u quan hệ. Các Ä‘á»i đế vương trước, vua sáng tôi hiá»n, yêu dân lo nước, đức hóa rá»™ng khắp, thiên hạ thanh bình, nước nhà vô sá»±.
Nay có ngưá»i khác giống là Tô Äịnh, thá»±c loà i dê chó bạo ngược hại dân, trá»i đất thánh thần và con ngưá»i ta Ä‘á»u giáºn.
Thiếp tôi là má»™t ngưá»i con gái dòng dõi vua Hùng, nghe nói tá»›i sinh linh, trá»i xanh cÅ©ng rÆ¡i lệ. Nay nghÄ© tá»›i dân mà lòng Ä‘au, dấy nghÄ©a trừ kẻ bạo tà n, nguyện các vị tôn thần vá» há»™i đà n chứng giám lá»i thá», giúp cho thiếp tôi Ä‘em quân đánh giặc, giúp nước yên dân, đặt sinh linh lên trên nÆ¡i chiếu đệm, đưa má»i ngưá»i ra khá»i cÆ¡n nước lá»a, để khá»i phụ ý cá»§a trá»i, giữ yên miếu mạo vua xưa, an á»§i ông cha nÆ¡i chÃn suối!â€.
Nếu đúng là lá»i văn từ Ä‘á»i Hai Bà truyá»n lại thì tháºt sá»± đáng quý. Nhưng chưa hẳn! Vì ngay sá»± tình chiến đấu lở đất long trá»i – cuá»™c khởi nghÄ©a và cuá»™c kháng chiến ngà y ấy – đương thá»i ai cÅ©ng biết mà truyá»n lại cÅ©ng chẳng được là bao, huống chi má»™t bà i văn là m sao có thể bảo lưu trá»n vẹn như váºy được? Nhất là ở thá»i Hai Bà đã có trong tư duy ngưá»i Giao Chỉ những khái niệm lịch đại đế vương, thiên tá», cá»u tuyá»n… ?
Äây chỉ là sáng tác cá»§a ngưá»i biên soạn thần tÃch. Äáng kể chăng là tác giả đã nhìn thấy ý nghÄ©a xã há»™i cá»§a cuá»™c khởi nghÄ©a do Hai Bà lãnh đạo là vì dân, vì nước, vì sá»± tồn tại cá»§a dân tá»™c chứ không phải đơn thuần chỉ vì thù chồng.
Ngoà i bà i văn tế cáo thiên địa nà y liên quan tá»›i những ngà y đầu cá»§a cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà còn có má»™t áng văn khác. Äó là má»™t bà i hịch có nhan đỠlà “Thảo Tô Äịnh hịch vănâ€. Bà i nà y được chép trong ngá»c phả cá»§a hai là ng Hạ Lôi (Yên Lãng) và Hát Môn. Dưới đây là phiên âm theo bản Hạ Lôi:
“Nguyên ác đại đỗi cá»u tà ng lang dã chi tâm. Äôn đức nhân nhân dung đại nghiệt trừ chi cá». Tinh trì thốn giản, lôi động tam quân.
“Quyến ngôn: Ngã Việt khai cÆ¡, thá»±c tá»± Hùng Vương phá»§ trụ. Quan an dân lạc nhân Ä‘a túc hạ sinh mao, vÅ© thuáºn phong Ä‘iá»u, mạch táºn nhất hà nh lưỡng tuệ. Bốc thế tuần tuần hiệu tháºp, lịch niên vÄ©nh vÄ©nh kế thiên. Viên cáºp An Dương, duáºt canh Triệu VÅ©, tương truyá»n chÃnh thống. Thánh hiá»n chi quân diệt tác hưng, kế trị bảo an dân sá»± chà tâm hà m ái đới. Tá»± thá»i quyết háºu, thá»i váºn tương phùng. Hi Tái, Chu Chương, Ngụy Lãng chi đồ, canh tương thú quáºn. Äặng Nhượng, TÃch Quang, Äá»— Mục chi bối, kế tác mục châu. Cố tuy hữu tham liêm bất đồng, nhiên vị hữu hà ngược chà tháºm. Nại tư Tô nghiệt vá»ng tứ tham tà n. Tiện thương sinh nhi quy tượng tê. Khinh hiá»n sÄ© nhi trá»ng khuyển mã. Khai kim trưá»ng tắc hà n xâm nhân cốt, dịch sắc triết bì. Thái minh châu tắc mô trÃch ly đầu, bách hà nh nhất phản. Háºu liá»…m nhi úng khuynh thương tảo. Phiên binh nhi ốc tà hương liên, dân bất liệu sinh, váºt giai thất sở.
Dư dÄ© Thiên hoà ng dư phái, Hùng tướng háºu côn. Mẫn xÃch tá» chi hãm há»a khanh, bất năng an chẫm. Hiệp dân vá»ng nhi hưng nghÄ©a lữ, chÃnh thiết trừ hung.
NhÄ© đẳng quân đắc tÃnh linh, hệ xuất tị tổ. Quốc thù đương phục, phấn tà trương phồn nhược chi cung; dị chá»§ng tất trừ, tẩy qua vãn thiên hà chi thá»§y. Hồng nghiệp dÄ© chà tái tạo. Nhạn trạch dÄ© chi tức ngao. Vệ xã tắc, chấp can qua, duy kỳ trưá»ng dã. Láºp công danh, thùy trúc bạch, cố bất vÄ© tai.
Thảng hoặc thượng chấp hồ nghi, dãn sinh do dự, khởi đặc thất sự cơ chi hội, ức diệc nghiêm hình phạt chi tru. Hịch trà như phương, nhĩ đương tự miễn!
Tạm dịch:
“Kẻ đầu sá» tá»™i lá»›n lòng lang chứa chất từ lâu. Ngưá»i nhân đức cao dà y công lá»›n dấy lên trừ bạo. Lá»i truyá»n như sao băng, ba quân sấm động.
NghÄ© rằng nước Việt mở cõi, thá»±c từ Ä‘á»i Hùng Vương chăn dắt. Quan yên, dân vui, ngưá»i ngưá»i nhà n hạ, gió hòa mưa thuáºn lúa má»™t dé hai bông. Nối tiếp kế Ä‘á»i hà ng chục. Dà i lâu tÃnh năm mấy nghìn. Kịp đến An Dương, lại qua Triệu VÅ©, truyá»n ná»n chÃnh thống. Vua thánh thay nhau, nối trị giữ an, lòng dân Ä‘á»u quý trá»ng. Từ đó vá» sau, thá»i váºn cùng gặp, Hi Tái (?), Chu Chương, Ngụy Lãng nối nhau là m thái thú. Äặng Nhượng, TÃch Quang, Äá»— Mục kế tiếp là m châu mục. Tham liêm tuy có khác song bạo ngược chưa thái quá. Äến nay, giặc Tô rất má»±c tham tà n. Rẻ dân Ä‘en mà quý voi tê. Khinh hiá»n sÄ© mà trá»ng chó ngá»±a. Ngưá»i tìm và ng rét buốt thấu xương, nứt da, đổi sắc. Kẻ mò ngá»c va chạm thuồng luồng, Ä‘i trăm vá» má»™t. Thuế má nặng ná», bồ lẫm sạch trÆ¡n. Hình phạt khốc liệt, xóm là ng xÆ¡ xác. Dân chẳng được yên mà súc váºt cÅ©ng Ä‘á»u mất chốn dung thân.
Ta vốn dòng dõi thần thiêng, cháu con Hùng tướng. Thương con đỠbị hãm dưới hầm sâu ăn nằm không yên. Hợp lòng dân dấy cá» khởi nghÄ©a, chÃnh lo trừ bạo.
Các ngưá»i Ä‘á»u có tÃnh thiêng, cùng má»™t tổ tiên. Thù nước báo xong, thẳng tay giương cung ứng. Trừ giặc ngoà i rồi, kéo nước Ngân Hà rá»a ngá»n giáo.
Nghiệp lá»›n đã tái tạo, dân khá»i kêu than. Giữ non sông, cầm giáo gáºy cốt được dà i lâu. Láºp công danh tên ghi sá» sách há chẳng quý sao? Nếu như còn hồ nghi sinh ra do dá»±, đã bá» mất thá»i cÆ¡, lại chuốc lấy hình phạt nặng.
Lá»i hịch truyá»n đến, hãy Ä‘á»u cố gắng [67].
â—Š â—Š â—Š
Dù rằng Hai Bà Trưng rất có thể sá» dụng thà nh thạo chữ Hán, vì tá»›i thá»i Hai Bà , ná»n đô há»™ cá»§a ngưá»i Hán đã trên 100 năm (nếu tÃnh từ thá»i Triệu Äà thì là 200 năm). Việc dạy và há»c chữ Hán đã phổ biến, nhất là các gia đình lạc hầu lạc tướng thì tất phải biết chữ Hán để giao dịch. Song cÅ©ng như trưá»ng hợp bà i văn tế cáo trá»i đất đã dẫn bên trên, bà i hịch nà y có tư duy thuá»™c phạm trù trung thế ká»· chứ không thể là cổ đại. Thể văn biá»n ngẫu chỉ má»›i phát sinh từ Ä‘á»i ÄÆ°á»ng (thế ká»· thứ IX). Má»™t và i Ä‘iển tÃch dùng trong bà i rõ rà ng không thể là cá»§a Ä‘á»i Hán, như câu “Tẩy qua vãn thiên hà chi thá»§y†nghÄ©a là : “lấy nước sông trá»i – Ngân Hà – để rá»a giáo†là rút từ thÆ¡ Äá»— Phá»§: An đắc tráng sÄ© vãn thiên hà . TÄ©nh tẩy giáp binh trưá»ng bất dụng (Ước gì được ngưá»i tráng sÄ© kéo sông Ngân xuống. Rá»a sạch binh khÃ, mãi mãi không dùng nữa).
Hoặc và o thá»i Hai Bà Trưng, không thể có loại tư duy đặc phong kiến: láºp công danh, tên ghi sá» sách. Ngoà i ra, Chu Chương không phải là thú quáºn và TÃch Quang không phải là châu mục. Ngược lại má»›i đúng. Vì thú quáºn tức là thái thú, coi má»™t quáºn. Còn châu mục coi má»™t bá»™ tức má»™t châu, chức nà y còn gá»i là thứ sá». Ngưá»i Ä‘á»i sau có thể lầm chứ đương thá»i Hai Bà Trưng thì không thể lầm lẫn như váºy được. Nhất là Ngụy Lãng là m đô úy quáºn Cá»u Chân và o Ä‘á»i Hoà n Äế, (147-167) tức là sống sau Hai Bà Trưng hÆ¡n má»™t thế ká»·!
Cho nên bà i “Thảo Tô Äịnh hịch văn†nà y cÅ©ng chỉ là má»™t sản phẩm cá»§a Ä‘á»i sau1.
Tuy nhiên, sá»± có mặt cá»§a nó cÅ©ng có má»™t giá trị là góp phần chứng minh má»™t quy luáºt cá»§a sáng tác văn há»c dân gian là : cùng vá»›i thá»i gian, nhân dân thưá»ng sáng tác thêm những giai thoại, những tình tiết để cho hoà n chỉnh hÆ¡n pho truyá»n thuyết vá» những ngưá»i anh hùng mà mình hằng yêu dấu.
â—Š â—Š â—Š
Truyá»n thuyết vá» cuá»™c há»™i quân và lá»… ăn thá» Hát Môn còn có má»™t dị bản lược ghi trong Thiên Nam ngữ lục:
Nà ng bản bước thẳng lên đà n
Vái chưng thiên địa, giang san, quỉ thần
Tôi là con gái phụ nhân
Thá»i loạn Æ¡n chúng, láºp thân giúp Ä‘á»i.
Do thằng Tô Äịnh rẻ ngưá»i
Trước khoa (?) các vạc, sau sôi lá»a lò
Má»™t xin rá»a sạch nước thù
Hai xin đem lại nghiệp xưa hỠHùng
Ba kẻo oan ức lòng chồng
Bốn xin vẻn vẹn sở công lênh nà y.
Thế là theo Thiên Nam ngữ lục, ở đà n thá» Hát Môn, bà Trưng Trắc có bốn lá»i thá» vá»›i trá»i đất và ba quân: thứ nhất là rá»a sạch mối thù mất nước, thứ hai là khôi phục cÆ¡ nghiệp vua Hùng, thứ ba là trả thù cho chồng và thứ tư là quyết già nh thắng lợi.
Như váºy là ở các truyá»n thuyết trên có những chi tiết khác nhau nhưng cÆ¡ bản thống nhất ở má»™t số Ä‘iểm chÃnh: có cuá»™c táºp kết quân sÄ© ở Hát Môn, lúc nà y Thi Sách không còn, tại đây bà Trưng Trắc vá»›i tư cách là thá»§ lÄ©nh tối cao đã tuyên bố mục Ä‘Ãch cuá»™c khởi nghÄ©a là đuổi giặc Hán đô há»™ và nêu quyết tâm thá»±c hiện bằng được mục Ä‘Ãch trên. Äó là và o khoảng cuối năm (tháng ChÃn âm lịch), theo sá» thì là năm Ká»· Hợi tức năm 39.
Sau đó, đại quân thao luyện trong khoảng và i ba tháng2 rồi tiến “đánh hãm các quáºn huyện†và “đánh lấy trị sở cá»§a châuâ€. Theo sỠđấy là và o “năm Canh Tý (40), tháng Hai, mùa xuân, ngưá»i con gái Giao Chỉ là Trưng Trắc khởi binh đánh Ä‘uổi thái thú Tô Äịnh tá»± láºp là m vuaâ€. (Cương mục)
GIẢI PHÓNG ÄẤT NUỚC
Mùa xuân năm Canh Tý, Hai Bà đưa đại quân Ä‘i đánh các quáºn huyện. Sá» cÅ© cá»§a ta như Toà n thư và Cương mục chỉ ghi là lược định được 65 thà nh chứ không ghi cụ thể là những thà nh nà o [70]. Vá» diá»…n biến cá»§a chiến dịch thì lại không có lấy má»™t dòng!
Chỉ có thể Ä‘oán định rằng trước tiên, nghÄ©a quân tiến công các đồn trại quân Hán cÅ©ng là các thà nh huyện thuá»™c quáºn Giao Chỉ. Tin tức vá» chiến cuá»™c nà y truyá»n Ä‘i bốn phương và nhân dân ba quáºn láng giá»ng là Hợp Phố, Cá»u Chân và Nháºt Nam cÅ©ng nắm thá»i cÆ¡ mà nổi dáºy. Háºu Hán thư có ghi: “Ngưá»i Man, ngưá»i Lý ở Cá»u Chân, Nháºt Nam, Hợp Phố Ä‘á»u hưởng ứng theo†[71]. Cứ như câu văn nà y thì có lẽ đại quân cá»§a Hai Bà Trưng không tiến đến ba quáºn trên. Tại các nÆ¡i đó, cÆ¡ bản là quần chúng hưởng ứng, tá»± động nổi dáºy đánh bá»n quan lại nhà Hán.
Tất nhiên không loại trừ khả năng là trước đó có những phái viên cá»§a Hai Bà đã tá»›i những nÆ¡i nà y tổ chức nhân dân, liên kết các lạc tướng… Và khi cuá»™c khởi nghÄ©a được triển khai ở Giao Chỉ thì có thể có má»™t và i cánh quân được Ä‘iá»u từ đây tá»›i các quáºn láng giá»ng để phối hợp. Như truyá»n thuyết vá» bà Man Thiện có kể là bà đã Ä‘i nhiá»u nÆ¡i, từ vùng núi tá»›i vùng biển để liên kết các lạc hầu, lạc tướng, huyện lệnh, hà o trưởng… Hoặc thần tÃch là ng Cổ Ngõa (xã Liên Minh, huyện Äan Phượng) có chép Hải Diệu, má»™t tướng cá»§a Hai Bà quê ở là ng nà y, ngay sau há»™i thá» Hát Môn đã lên đưá»ng và o Cá»u Chân.
Nhưng nói chung là đại quân dưới quyá»n chỉ huy trá»±c tiếp cá»§a Hai Bà chỉ táºp trung đánh lỵ sở các huyện ở Giao Chỉ (như thế, phạm vi chiến đấu cÅ©ng đã là rất rá»™ng) và mÅ©i chá»§ công là nhằm tiêu diệt đô úy trị Mê Linh cùng quáºn trị Liên Lâu. Rất có thể ngay ở quáºn Giao Chỉ, nghÄ©a quân chá»§ lá»±c cÅ©ng không Ä‘i khắp mưá»i huyện mà ở má»™t số nÆ¡i quần chúng cùng các huyện lệnh cÅ©ng nổi dáºy láºt đổ chÃnh quyá»n nhà Hán. Thần tÃch, ngá»c phả nhiá»u là ng còn ghi sá»± tÃch các nhân váºt đã tổ chức và lãnh đạo những cuá»™c nổi dáºy ở nhiá»u địa phương trên lưu vá»±c sông Hồng. Như ba chị em há» Äà o (thỠở đình là ng Thổ Quan, quáºn Äống Äa) đã táºp hợp bà con đứng lên đánh bá»n đô há»™ ngay ở vùng đất nay là ná»™i thà nh Hà Ná»™i. Hay như Khá»a Ba SÆ¡n (thỠở là ng Xuân Äá»— Hạ, xã Cá»± Khối, huyện Gia Lâm) đã Ä‘em hai trăm tráng Ä‘inh đánh đồn quân Hán tại chÃnh là ng nà y. Rồi bà Chu Tước ở Miếu Môn (huyện Chương Mỹ, Hà Tây), bà chúa Bầu ở Äạo Trù (huyện Láºp Thạch, Phú Thá»), vợ chồng Äà o Nương – Doãn Công ở Äông Cứu (huyện Gia Bình, Bắc Ninh) v.v… Ä‘á»u chá»§ động khởi binh đánh bá»n xâm lược tại đất bản bá»™.
Như váºy, theo sá»± bảo lưu trong truyá»n thuyết thì tinh thần chỉ đạo cuá»™c chiến tranh giải phóng ngà y ấy là kết hợp sá»± tiến công cá»§a quân chá»§ lá»±c vá»›i sá»± nổi dáºy cá»§a nhân dân ở các địa phương.
â—Š â—Š â—Š
Vá» các hướng tiến công cá»§a nghÄ©a quân thì chÃnh sá» chẳng có ghi chép gì, chỉ truyá»n thuyết là có ghi chút Ãt. Ngá»c phả hai là ng Hát Môn và Hạ Lôi (Yên Lãng) cho hay là nghÄ©a quân từ Hát Môn tiến vá» Cổ Lôi trang rồi sau đó đánh “Tô Äịnh thà nhâ€. CÅ©ng ở hai ngá»c phả nà y có chép là quân Hai Bà đánh tan quân Hán ở Cổ Lôi, chém trên má»™t nghìn đầu giặc khiến “máu thà nh sông có thể Ä‘i thuyá»n, xương cốt chất cao như như núiâ€. (Huyết khả hà nh thuyá»n, cốt hà i sÆ¡n tÃch) [72].
Thá»±c ra ở hai ngá»c phả trên có nhiá»u chi tiết lá»™n xá»™n rối ren. Nhưng việc xảy ra chiến sá»± ở Cổ Lôi thì có thể tin là đúng. Vì và o thá»i gian nà y quáºn trị huyện (trụ sở hà nh chÃnh) quáºn Giao Chỉ đã chuyển từ huyện Mê Linh (mà trung tâm là Cổ Lôi) vá» huyện Liên Lâu nhưng Mê Linh vẫn là đô úy trị (trụ sở quân đội) cá»§a quáºn Giao Chỉ. Viên đô úy – chỉ huy lá»±c lượng vÅ© trang chiếm đóng – vẫn đóng tại đây. Äà nh rằng theo Háºu Hán thư, từ năm Kiến VÅ© thứ 6 (30 sau c.n.) đã bá» chức đô úy, cho thái thú kiêm nhưng cÅ©ng Háºu Hán thư còn ghi thêm là : “Há»… quáºn nà o có biến loạn thì lâm thá»i đặt lại chức ấyâ€. Có thể ở Giao Chỉ trong những năm Tô Äịnh cầm quyá»n, sá»± phẫn ná»™ cá»§a quần chúng lên cao tá»›i mức đô úy được đặt lại và đóng ở quáºn trị cÅ© tức trị sở cá»§a huyện Mê Linh mà theo chá»§ trương cá»§a ông Äinh Văn Nháºt thì là vùng Cổ Lôi – Kẻ Lói nay thuá»™c khu vá»±c giáp ranh các huyện Thạch Thất, Quốc Oai, tỉnh Hà Tây, còn theo quan niệm phổ biến thì đó là là ng Hạ Lôi, huyện Yên Lãng nay gá»i là Mê Linh, tỉnh VÄ©nh Phúc.
Và điá»u nà y đã nói lên sá»± chuẩn bị chu đáo cá»§a nghÄ©a quân vì dám đánh ngay và o đô úy trị, tức lỵ sở vá» quân sá»±, rõ rà ng lá»±c lượng phải khá mạnh. Còn vá» lỵ sở huyện Liên Lâu thì tất cả các thần tÃch, ngá»c phả, truyá»n thuyết Ä‘á»u không há» chỉ định cụ thể địa Ä‘iểm nà y. Nếu như mấy năm gần đây, trên các sách báo kể vá» truyá»n thuyết Hai Bà cÅ©ng như những tướng lÄ©nh cá»§a Hai Bà có chỉ định cụ thể đó là thà nh Liên Lâu (hay Luy Lâu) thì chÃnh là đã tham khảo các sách sỠđể lắp cái tên lịch sỠấy và o truyá»n thuyết. Ngoà i ra, có má»™t thá»i gian dà i, rất nhiá»u ngưá»i cho rằng Tô Äịnh đóng ở Long Biên và Hai Bà đã đưa đại quân tá»›i đánh thà nh nà y. Như Quốc sá» diá»…n ca cá»§a Lê Ngô Cát – Phạm Äình Toái có viết:
Ngà n tây nổi áng phong trần
Ầm ầm binh mã xuống gần Long Biên
Hồng quần nhẹ bước chinh yên
Äuổi ngay Tô Äịnh dẹp yên Biên thà nh
Äó là má»™t sá»± lầm lẫn. Vì mãi tá»›i năm VÄ©nh Hòa thứ nhất (136) trị sở quáºn Giao Chỉ má»›i dá»i từ Liên Lâu vá» Long Biên. Trước đó, từ cuối Ä‘á»i Tây Hán, trị sở ấy là vùng LÅ©ng Khê nay thuá»™c xã Hạnh Phúc, huyện Thuáºn Thà nh tỉnh Hà Bắc. Thá»±c ra gá»i là Liên Lâu cÅ©ng là gá»i tạm. Vì các nhà nghiên cứu Ä‘á»i trước (cả ở Trung Quốc và Việt Nam) từng gá»i là La LÅ©, Liên Thụ, Liên Lâu, Luy Lâu. Rất có thể đó là những cách ngưá»i Hán đã dùng để phiên âm má»™t từ Việt cổ hoặc là phiên âm chÃnh cái tên gá»i nôm na hiện vẫn phổ biến ở địa phương nà y: là ng Dâu.
Äây là má»™t là ng châu thổ mà u mỡ, có sông Dâu chảy qua. Sông nà y nay đã cạn nhưng thá»i xưa là má»™t sông khá lá»›n thông vá»›i sông Äuống. Thuyá»n bè các nÆ¡i vẫn qua lại bến nà y. Ca dao cổ ở đây còn nhắc:
Lênh đênh ba bốn thuyá»n ká»
Thuyá»n ra Kẻ ChÆ¡, thuyá»n vá» sông Dâu.
Tại đây còn vết tÃch má»™t thà nh lÅ©y cổ. Cương mục có ghi chú: “Liên Thụ là tên huyện thuá»™c quáºn Giao Chỉ, nay ở xã LÅ©ng Khê, huyện Siêu Loại, tỉnh Bắc Ninh, còn có vết cÅ© thà nh xưaâ€. Huyện Siêu Loại nay là huyện Thuáºn Thà nh. Vết cÅ© thà nh xưa đó ở ngay bên bá» trái sông Dâu. Cứ theo dấu vết thì thà nh được đắp theo hình chữ nháºt, chiá»u dà i khoảng 300 mét, chiá»u rá»™ng hÆ¡n 100 mét. Những mảnh thà nh còn sót vẫn cao tá»›i 4-5 mét. Hẳn là các Ä‘á»i sau có bồi đắp thêm (vì như và o thế ká»· thứ X, má»™t sứ quân là Lý Lãng Công đã đóng ở đây) thì vết tÃch má»›i lưu lại được như váºy. Chứ từ Ä‘á»i Hán tá»›i nay đã hai chục thế ká»·, thà nh lÅ©y đất là m sao mà chống chá»i được vá»›i gió mưa!
â—Š â—Š â—Š
Mùa xuân năm Canh Tý (40), nghÄ©a quân Hai Bà Trưng Ä‘i đánh Liên Lâu. Dưá»ng như Ä‘i cùng vá»›i đại quân (có tá»›i ba bốn vạn ngưá»i) là má»™t khối lượng khá đông đảo các tướng lÄ©nh, chỉ huy, già có trẻ có mà đa số là trẻ và nữ. Vẫn theo thần tÃch, Phùng Thị ChÃnh (thỠở Tuấn Xuyên, xã Vạn Thắng, huyện Ba Vì) là m nhiệm vụ trinh sát, Sa Lương (thỠở Hạ Trì, xã Liên Hà , huyện Äan Phượng) chỉ huy thá»§y binh, Ả Lã Nà ng Äê (thỠở Yên Lá»™ – NghÄ©a Lá»™, xã Yên NghÄ©a, huyện Hoà i Äức) chỉ huy tả quân v.v… Rồi nà o là VÄ©nh Hoa, VÄ©nh Gia, Chà ng Hối, Lôi Chấn, Äà o Khang, Nguyá»…n Nga, Ngá»c Trinh… Ä‘á»u là đang độ tuổi hai mươi. Äặc biệt trong đại quân Ä‘i đánh quáºn trị có má»™t đội nam binh cải trang thà nh lÃnh nữ do Vương Cai chỉ huy (ông nà y cÅ©ng cải trang thà nh nữ tướng) [73]. Tháºt là sá»± kiện có má»™t không hai trong lịch sá». Ở các nước khác, để được tham gia chiến đấu, nữ phải cải trang thà nh nam giá»›i – như Má»™c Lan ở Trung Quốc Ä‘á»i Nam Bắc triá»u chẳng hạn. Äằng nà y thì ngược lại, nam cải trang thà nh nữ. Phải chăng sá»± kiện nà y là ảnh xạ cá»§a má»™t thá»i đại mà vai trò ngưá»i phụ nữ trong xã há»™i còn đặc biệt quan trá»ng, uy tÃn cá»§a há» còn khá cao.
Má»™t Ä‘iá»u đặc biệt nữa là trong đại quân cá»§a Hai Bà có cả ngưá»i Hán: Thần tÃch Ä‘á»n Cà n ở xã Kê SÆ¡n, huyện Lạng Giang, tỉnh Hà Bắc có kể rằng “Äô Thiên và Minh Giang là hai quan chức ngưá»i Hán. Vì căm giáºn triá»u đình nên chạy sang Giao Chỉ, chống lại nhà Hán. Khi Hai Bà Trưng dấy binh, hai ông mang quân theoâ€. Thì ra không đợi đến nhà Tống má»›i có Từ Bá Tưá»ng và đá»i Minh má»›i có Thái Phúc là những quan lại Trung Quốc nhìn ra lẽ phải, đã đứng vá» phÃa nhân dân Việt Nam chống lại bá»n cầm quyá»n nước há» mà từ Ä‘á»i Hán đã có những ngưá»i Hán đứng vá» phÃa ngưá»i Việt chống lại vua Hán hung bạo [74].
â—Š â—Š â—Š
NghÄ©a quân Ä‘iệp Ä‘iệp trùng trùng kéo tá»›i bao vây Tô thà nh. Có lẽ chỉ má»›i trông thấy cảnh tượng nà y thái thú Tô Äịnh đã hết hổn! Tá»›i khi nghÄ©a quân tấn công bốn phÃa thì đúng là Tô Äịnh chỉ còn biết tìm đưá»ng mà chạy trốn.
Truyá»n thuyết kể rằng Tô Äịnh phải cắt râu, vứt bá» cả ấn tÃn mà chạy. Cương mục chép là “Tô Äịnh chạy vá» quáºn Nam Hảiâ€. An Nam chà lược và Thiên Nam ngữ lục thì chép Tô Äịnh tá» tráºn. Dù sao thì thà nh Liên Lâu đã được giải phóng. Hang ổ cá»§a bá»n quan cai trị đại Hán đầu sỠở Giao Chỉ bị Ä‘áºp tan. Trên đà ấy nhân dân các quáºn láng giá»ng là Cá»u Chân, Nháºt Nam và Hợp Phố cÅ©ng hưởng ứng mà vùng lên đánh Ä‘uổi các thái thú cùng bè lÅ© quan lại Hán tá»™c. Háºu Hán thư (q.86) có ghi: Thứ sá» Giao Chỉ và các thái thú chỉ còn giữ được mình mà thôiâ€. Äúng là “quân Ä‘i đến đâu như gió lướt đến đấy†(Cương mục).
Thế là ở các quáºn Giao Chỉ, Cá»u Chân, Nháºt Nam và cả Hợp Phố nữa, chÃnh quyá»n đô há»™ cá»§a ngưá»i Hán đã bị láºt đổ. Sau má»™t thá»i gian không dà i, cùng nổi dáºy chiến đấu liên tục tiến công kẻ thù, nhân dân Bách Việt nói chung, Âu Việt, Lạc Việt nói riêng, dưới sá»± lãnh đạo cá»§a Hai Bà Trưng đã già nh lại tá»± do. Nước Âu Lạc sau hai trăm năm bị đô há»™ nay trở lại độc láºp. ChÃnh vì váºy mà nhân dân các tá»™c Việt ai ai cÅ©ng mang Æ¡n Hai Bà , không chỉ ngưá»i Lạc Việt (sau là ngưá»i Kinh và ngưá»i Mưá»ng) mà ngưá»i Âu Việt (sau là ngưá»i Tà y, ngưá»i Nùng) cÅ©ng coi Trưng Vương là lãnh tụ cá»§a mình, nhất là do đặc biệt tôn quý nên ai cÅ©ng muốn coi Trưng Vương là ngưá»i thuá»™c dân tá»™c mình.
Viết đến trang sá» khởi nghÄ©a oanh liệt nà y, sá» gia Lê Văn Hưu đã có những dòng đầy tá»± hà o: “Trưng Trắc, Trưng Nhị là đà n bà , hô má»™t tiếng mà các quáºn Cá»u Chân, Nháºt Nam, Hợp Phố và 65 thà nh ở LÄ©nh Ngoại Ä‘á»u hưởng ứng. Việc dá»±ng nước xưng vương dá»… như trở bà n tay, đủ biết tình thế đất Việt ta có thể dá»±ng được nghiệp bá vươngâ€.
Bá»™ Lịch sá» việt Nam – Táºp I cá»§a á»§y ban Khoa há»c xã há»™i Việt Nam (1971) – khi phân tÃch ý nghÄ©a cá»§a cuá»™c khởi nghÄ©a nà y đã có nháºn xét: “Cuá»™c khởi nghÄ©a cá»§a Hai Bà là kết tinh cá»§a cả má»™t quá trình đấu tranh, khi âm thầm, khi công khai cá»§a nhân dân Việt Nam. Äây là má»™t phong trà o nổi dáºy cá»§a toà n dân vừa quy tụ và o cuá»™c khởi nghÄ©a ở Hát Môn do Hai Bà Trưng đỠxướng, vừa tá»a rá»™ng trên toà n miá»n Âu Lạc cÅ©. Khởi nghÄ©a đã thắng lợi vì đó là má»™t phong trà o có tÃnh chất quần chúng rá»™ng rãi chứ không phải là má»™t hà nh động tá»± phát cá»§a má»™t tù trưởng, má»™t bá»™ lạc riêng lẻâ€.
â—Š â—Š â—Š
Cuá»™c khởi nghÄ©a mùa xuân năm 40 do Hai Bà Trưng lãnh đạo quả là bằng chứng hùng hồn cá»§a tinh thần yêu nước, yêu tá»± do cÅ©ng như khà phách “tấn công cả trá»i†cá»§a tổ tiên ta thá»i đó, đồng thá»i nó lại còn định ra má»™t loại hình chiến tranh trước đấy chưa há» có và sau đấy dân tá»™c ta thưá»ng phải sá» dá»±ng: chiến tranh giải phóng dân tá»™c.
Khi ấy cả nước Ä‘ang ở dưới ách thống trị cá»§a giặc Hán. Từng huyện Ä‘á»u có quân thù, mà là quân thù Ä‘ang trong thế cưá»ng thịnh. Nổi dáºy chống lại cả má»™t lá»±c lượng ngoại tá»™c đô há»™ có dư hai trăm năm kinh nghiệm cai trị là má»™t việc là m tháºt sá»± phi thưá»ng. Lại không chỉ dám nổi dáºy mà còn đánh thắng, quét sạch chúng ra ngoà i bá» cõi thì quả là vÄ© đại.
Là m được như váºy tất phải là phong trà o cá»§a quần chúng, cá»§a toà n dân. Nhân dân Âu Lạc ngà y ấy đã ý thức được quyá»n là m chá»§, thiết tha vá»›i tá»± do và độc láºp, đã vươn mình đứng lên đấu tranh vá»›i má»™t ý chà kiên cưá»ng, dám hy sinh xả thân. Có thế má»›i đủ sức quáºt ngã kẻ thù hung bạo.
Mặt khác, cÅ©ng dá»… nháºn ra ngay là táºp hợp và tổ chức được nhân dân lại thà nh má»™t lá»±c lượng để mà chiến đấu và chiến thắng kẻ thù thì đó chÃnh là tà i năng và công lao cá»§a những ngưá»i lãnh đạo phong trà o, đứng đầu là Hai Bà Trưng. Suốt hai nghìn năm trở lại đây là những ngưá»i phụ nữ mà lãnh đạo nhân dân khởi nghÄ©a thà nh công thì không chỉ ở nước ta mà ngay cả trên thế giá»›i cÅ©ng không có ai. Tiếc rằng rất thiếu tà i liệu nên chưa thể tìm hiểu vá» thiên tà i quân sá»± cá»§a Hai Bà . Chỉ có thể khẳng định má»™t sá»± thá»±c là chÃnh Hai Bà Trưng đã định ra má»™t phương thức tiến hà nh chiến tranh giải phóng dân tá»™c chưa từng có trong lịch sá»: cùng nổi dáºy ở má»i nÆ¡i. Bên cạnh những mÅ©i tiến công cá»§a nghÄ©a quân chá»§ lá»±c, Hai Bà đã váºn động nhân dân và lạc tướng ở các địa phương đồng loạt khởi nghÄ©a. Cùng trong má»™t thá»i gian, tất cả nổi dáºy tiến công những cứ Ä‘iểm cá»§a quân thù. Như thế, kẻ địch ở chá»— nà o cÅ©ng bị đánh và quân khởi nghÄ©a không chỉ còn là và i ba vạn ngưá»i mà là toà n dân: má»i ngưá»i dân Âu Lạc Ä‘á»u trở thà nh nghÄ©a sÄ©.
Äịnh ra được loại hình chiến tranh ấy và đÃch thân tổ chức nên chiến thắng, đó chÃnh là nghệ thuáºt quân sá»± tuyệt diệu, đầy sáng tạo cá»§a Hai Bà .
â—Š â—Š â—Š
Nếu nhìn rá»™ng ra xung quanh thì ý nghÄ©a cá»§a cuá»™c khởi nghÄ©a nà y còn có má»™t tầm vóc khác. Thá»i đó không phải ngưá»i Hán chỉ đô há»™ có má»™t nước Âu Lạc. Vá» phÃa bắc, há» chiếm Triá»u Tiên, cÅ©ng chia ra thà nh quáºn huyện. PhÃa tây há» thần phục các bá»™ tá»™c ở Tây Vá»±c (Tân Cương, Tây Tạng…). PhÃa tây – nam há» thôn tÃnh các nước Dã Lang (Quý Châu), Äiá»n (Vân Nam), Cùng Äô (Tứ Xuyên) v.v… PhÃa đông – nam há» hoà n thà nh công cuá»™c chinh phạt các tá»™c Mân Việt, U Việt, Äông Việt, Nam Việt… (vùng các tỉnh Triết Giang, Phúc Kiến, Lưỡng Quảng).
Nhưng rõ rà ng là chỉ có ngưá»i Lạc Việt và Âu Việt tức nhân dân ta ngà y ấy, nhân dân Âu Lạc, đã dám đứng lên đánh lại chÃnh quyá»n đô há»™ nhà Hán và đánh thắng.
Nếu lại đặt ở bình diện nhân loại thì và o thá»i kỳ đầu Công nguyên, trên thế giá»›i chỉ má»›i xảy ra ba cuá»™c khởi nghÄ©a cá»§a nhân dân bản địa chống chÃnh quyá»n ngoại tá»™c đô há»™. Äó là cuá»™c khởi nghÄ©a cá»§a nhân dân xứ GôlÆ¡ (nước Pháp thá»i cổ) do Vécxanhgiêtôric lãnh đạo nổ ra năm 52 tr.c.n chống chÃnh quyá»n đô há»™ La Mã cá»§a Xêda, cuá»™c khởi nghÄ©a cá»§a dân Do Thái ở Giêrudalem năm 66 s.c.n chống chÃnh quyá»n đô há»™ La Mã cá»§a Tituýt và cuá»™c khởi nghÄ©a cá»§a dân CáctagiÆ¡ (Bắc phi Châu) do GoócÄ‘iên lãnh đạo năm 68 s.c.n cÅ©ng chống chÃnh quyá»n Tituýt. Nhưng cả ba phong trà o đấu tranh giải phóng đó Ä‘á»u thất bại!
Cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng đúng là niá»m tá»± hà o chÃnh đáng cá»§a dân tá»™c Việt Nam ta.
PHỤ CHÚ – VỠnhững việc là m của nghĩa quân Hai Bà sau khi giải phóng Liên Lâu, sách Thiên Nam ngữ lục chép:
Trưng binh và o đến Tô dinh
Chiêu an sĩ tốt, dỗ dà nh quan quân
Ai đâu ở đấy yên thân
Äợi chá» xá si, dá»i chân vá» nhÃ
Ta thá»i giữ ở nước ta
Ngưá»i Ngô cho nó vá» nhà nước Ngô
Bao nhiêu sĩ tốt ngà y xưa
Phải Tô Äịnh hiếp bay giỠđược yên
Truyá»n ra đứng cá»a viên môn
Ai nguyá»n phu phụ, ai nguyá»n lại quê
Dầu ai hết súc trợ thì
Tòng quân ra chà nam nhi mặc mình
Cá»§a Tô Äịnh tÃch để dà nh
Phân chia thảy thảy, má»™t manh chẳng há».
Như váºy là đối vá»›i ngụy quân ai muốn vá» nhà , cho vá»; ai muốn theo nghÄ©a quân, cho theo. Äối vá»›i quân Hán thì tha cho vá» nước. Còn cá»§a cải cá»§a Tô Äịnh thì chia Ä‘á»u cho má»i ngưá»i.
Chưa chắc đấy đã là việc là m thá»±c sá»± cá»§a Hai Bà nhưng rõ rà ng ý đồ cá»§a tác giả là muốn nói lên tÃnh chất chÃnh nghÄ©a và tinh thần nhân đạo cá»§a cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng.
NHá»®NG NÄ‚M ÄỘC LẬP
ChÃnh sá» Ä‘á»u ghi là sau khi đánh Ä‘uổi Tô Äịnh, bà Trưng Trắc “tá»± láºp là m vua, đóng đô ở Mê Linhâ€. Như váºy, hạ được quáºn trị Liên Lâu nhưng bà Trưng không đóng tại đó, cÅ©ng không đóng ở quê chồng là huyện Chu Diên mà trở vỠđịnh đô tại quê cha, tại đất bản bá»™ cá»§a lạc tướng Mê Linh, dòng dõi cá»§a các vua Hùng.
Có Ä‘iá»u là huyện Mê Linh thì rất rá»™ng (đã nêu ở Chương hai), không rõ kinh đô ngà y ấy đặt ở nÆ¡i nà o. Lâu nay do chá»— coi là ng Hạ Lôi ở Yên Lãng là là ng quê cá»§a Hai Bà mà rất nhiá»u ngưá»i – nếu không nói là tất cả coi nÆ¡i ấy là đất huyện Mê Linh, từ đó suy ra kinh đô trong thá»i gian Bà Trưng cầm quyá»n cÅ©ng là ở đấy [75].
Nhưng như đã nêu ở Chương hai, theo những luáºn văn cá»§a ông Äinh Văn Nháºt lần lượt công bố từ năm 1972 đến 1978 thì quê cá»§a Hai Bà lại là vùng Hạ Lôi – Kẻ Lói ở huyện Thạch Thất, nÆ¡i đó là kinh đô trong ba năm Bà Trưng ở ngôi vua. Nay huyện Thạch Thất thuá»™c vá» tỉnh Hà Tây.
Thần tÃch là ng Hát Môn còn cho biết là sau khi lên ngôi vua, Trưng Vương đặt quốc hiệu là Triệu. “Dư địa chÆcá»§a Nguyá»…n Trãi, Ä‘iá»u thứ IX lại chép: “Bà Trưng gá»i nước là Hùng Lạcâ€. Nhưng ông Hà Văn Tấn trong lá»i chú giải sách nà y cho biết là “không có sách nà o ghi như thếâ€. Váºy, có lẽ Trưng Vương chưa đặt quốc hiệu. Danh xưng Triệu cÅ©ng như Hùng Lạc chỉ là sản phẩm cá»§a các Ä‘á»i sau.
Trưng Vương ở ngôi ba năm. “Ba năm gánh vác sÆ¡n hà . Má»™t là báo phục, hai là bá vương†(Quốc sá» diá»…n ca). Nhưng tư liệu vá» những năm tháng độc láºp nà y thì quá Ãt. Cho tá»›i nay, chỉ tìm thấy má»™t dòng trong Thá»§y kinh chú (dẫn Giao Châu ngoại vá»±c ký): “Trưng Trắc vi vương, trị Mê Linh huyện, đắc Giao Chỉ, Cá»u Chân nhị quáºn dân nhị tuế Ä‘iệu phú†(q.37) nghÄ©a là : “Trưng Trắc là m vua, đóng ở huyện Mê Linh, thu được hai năm thuế cá»§a dân hai quáºn Giao Chỉ, Cá»u Chânâ€. Nhưng má»™t bản in Thá»§y kinh chú khác (do Äái Chấn là m hiệu Ä‘Ãnh) thì ở chá»— chữ đắc (nghÄ©a là thu được) lại là chữ phục vá»›i nghÄ©a là tha. Tất nhiên thu thuế và tha thuế nghÄ©a khác hẳn nhau nhưng dù là chữ nà o thì cÅ©ng Ä‘á»u nói lên rằng chá»§ quyá»n đất nước đã thuá»™c vá» Trưng Vương. Nếu là tha thuế thì hợp nhân tâm hÆ¡n. Äó là việc thưá»ng thấy sau má»—i lần thay đổi triá»u đại, nhất là sau má»—i cuá»™c khởi nghÄ©a thà nh công. Tha thuế là đáp ứng nguyện vá»ng cá»§a quần chúng bao năm khốn đốn vì tai há»a thuế khóa nặng ná».
Nhưng má»™t vấn đỠcăn bản là : váºy thuế nói ở đây là loại thuế gì? Có thể hiểu đây là thuế ruá»™ng đất đánh và o các công xã mà cÅ©ng có thể là thuế đánh và o đầu ngưá»i. Vì nguyên văn ở Giao Châu ngoại vá»±c ký chép là “điệu phúâ€. ÄÆ°Æ¡ng thá»i (thá»i Hán Quang VÅ©) ở Trung Quốc ngưá»i dân cÅ©ng đã phải gánh chịu nhiá»u thứ thuế phú như toán phú, canh phú, khẩu phú v.v…
Nguyên phú là tên gá»i má»™t loại thuế có từ Ä‘á»i Lá»— Ai Công (thế ká»· thứ V tr.c.ri) đánh và o hoa lợi ruá»™ng đất và thu bằng tiá»n. Äến Ä‘á»i Hán Quang VÅ© thì phú là thuế đánh và o đầu ngưá»i. Thá»i ấy má»—i ngưá»i dân từ 15 tuổi đến 56 tuổi má»—i năm phải ná»™p thuế 120 đồng tiá»n gá»i là toán phú. Trẻ em từ 7 tuổi đến 14 tuổi hà ng năm phải ná»™p 23 đồng tiá»n gá»i là khẩu phú. Ngoà i ra, má»—i ngưá»i dân từ 23 tuổi trở lên, má»—i năm phải luân phiên phục dịch việc binh má»™t tháng, muốn được miá»…n thì phải ná»™p 3000 đồng tiá»n gá»i là canh phú. Lại còn há»™ phú đánh và o từng há»™ gia đình, quân phú (thuế cung cấp cho binh lÃnh), tạp thuế, diêu dịch thuế v.v… [76].
Như váºy bản thân ngưá»i dân Trung Quốc thá»i đó cÅ©ng phải chịu bao thứ thuế đánh và o đầu ngưá»i! Có lẽ ngưá»i dân Âu Lạc cÅ©ng phải gánh chịu không kém! Nhất là quan lại nhà Hán đã Ä‘iá»u tra dân số – dù con số không lấy gì là m chÃnh xác lắm – thì sá»± thống kê tá»›i táºn từng nhân khẩu, từng nhà cÅ©ng cho phép suy Ä‘oán là rất có thể đã có thuế phú đánh và o đầu ngưá»i.
Còn thuế Ä‘iệu thì là thuế đánh và o các thổ sản tÆ¡ lụa, vải vóc, Ä‘ay gai v.v… Tuy nhiên tà i liệu nói là tá»›i Ä‘á»i ÄÆ°á»ng (thế ká»· thứ VII) má»›i có thuế Ä‘iệu. Nhưng câu văn trên nằm ở sách Giao Châu ngoại vá»±c ký là sách soạn hồi thế ká»· IV hoặc thứ V. Váºy có thể Ä‘iệu đã có từ trước, đến Ä‘á»i ÄÆ°á»ng má»›i sá»a đổi lại và điển chế hóa.
Dù sao thì nhân dân Âu Lạc dưới ách thống trị cá»§a nhà Äông Hán đã phải đóng nhiá»u thứ thuế, Ãt nhất cÅ©ng nặng ná» không kém ngưá»i dân Trung Quốc.
â—Š â—Š â—Š
Vá» tổ chức nhà nước thá»i Trưng Vương có vấn đỠpháp luáºt cÅ©ng đáng lưu ý. Háºu Hán thư, Mã Viện truyện có kể rằng sau khi bình định Âu Lạc, Mã Viện có tâu vá» vua Hán rằng: “Luáºt Việt khác luáºt Hán hÆ¡n mưá»i Ä‘iá»uâ€. Như váºy là ở thá»i Trưng Vương (và có lẽ là cả trước đó) nước ta đã có pháp chế. Có thể đó là má»™t thứ luáºt táºp quán lưu hà nh từ thá»i các vua Hùng. Gá»i là luáºt táºp quán vì đây chưa phải là má»™t hệ thống luáºt pháp như ngà y nay quan niệm mà là má»™t hệ thống những tục lệ, những quy định cá»§a cá»™ng đồng vá» tổ chức và vá» các quan hệ giữa má»i thà nh viên trong cá»™ng đồng. Luáºt ấy thưá»ng là truyá»n miệng. Hiện nay ở khu vá»±c Tây Nguyên, má»™t số dân tá»™c vẫn bảo lưu những pho luáºt táºp quán được đặt thà nh vần vè, luáºt ấy ở ngưá»i Ê-đê gá»i là Biduê, ở ngưá»i Srê gá»i là Nri v.v… [77]. Luáºt táºp quán cá»§a ngưá»i Việt ngà y ấy hẳn mang tinh thần dân chá»§ khác vá»›i luáºt Hán là luáºt cá»§a chÃnh quyá»n phong kiến chuyên chế.
Ngoà i việc pháp luáºt nà y và việc thu (hoặc tha) thuế nói ở trên – là những việc thuá»™c vá» công tác chÃnh quyá»n thá»i Trưng Vương – thì sá» sách không cho biết gì hÆ¡n nữa. Cho nên không thể biết được tổ chức nhà nước bấy giá» ra sao, hoạt động cá»§a nó như thế nà o, do đó cÅ©ng không có Ä‘iá»u kiện để xác định tÃnh chất cá»§a nhà nước ấy. Nhưng nếu căn cứ và o các ngá»c phả, thần tÃch thì dù đất nước đã được giải phóng, bà Trưng Trắc vẫn rất chú trá»ng vá» quân sá»±, rất quan tâm tá»›i việc phòng thá»§, bảo vệ lãnh thổ. Bà đã phân phong các tướng lÄ©nh Ä‘i trấn các miá»n đất khác nhau. Nếu hệ thống hóa lại sẽ thấy mạng lưới bố phòng được hình thà nh như sau:
Ở biên giá»›i phÃa bắc có bà Thánh Thiên quản lÄ©nh mưá»i sáu châu, đồn trại chÃnh là ở là ng Ngá»c Lâm (nay thuá»™c huyện Yên DÅ©ng, Bắc Giang).
Ở mạn tây, các cô Ả Nương, Ả Nang và các tướng Cả Lợi, Hai Lợi, đặc trách tuần du “tây bắc nhị lá»™â€.
Ở vùng biển, bà Lê Chân đóng ở An Biên (nội thà nh Hải Phòng ngà y nay), bà Bát Nà n đóng ở Tiên La (nay thuộc huyện Duyên Hà , tỉnh Thái Bình).
Ven sông Lô có Trần Tuấn đóng ở Phương Trung, có Hùng DÅ©ng đóng ở Quế Lâm, có Mạnh Äạo và Nguyệt Diện đóng ở Tây Cốc, tất cả Ä‘á»u thuá»™c đất huyện Äoan Hùng ngà y nay (tỉnh Phú Thá»).
Ven sông Hồng có Ả Lan đóng ở Văn Lang (huyện Hạ Hòa, Phú Thá»), có Xuân Nương ở Hương Nha – Hương Ná»™n, có Thiá»u Hoa ở Hiá»n Quan, Ä‘á»u thuá»™c huyện Tam Nông tỉnh nà y. Có Ngá»c Trinh ở Lùng Hòa, có Äổng Vịnh ở Thượng Láºp, Ä‘á»u thuá»™c huyện VÄ©nh Tưá»ng tỉnh VÄ©nh Phúc. Có Hồ ÄỠở Tráng Việt, có VÄ©nh Gia ở Chu Phan, Ä‘á»u thuá»™c huyện Yên Lãng nay đổi là Mê Linh, VÄ©nh Phúc. Riêng bà Pháºt Nguyệt ở Phương LÄ©nh (huyện Thanh Ba, Phú Thá») được cỠ“quản lÄ©nh thượng Thao Giang†(chắc là vùng Là o Cai, Yên Bái).
Xuống phÃa hạ lưu sông Hồng, có Khá»a Ba SÆ¡n đóng ở Xuân Äá»— Hạ (huyện Gia Lâm – Hà Ná»™i), có Hùng Công ở Dương Liệt (huyện Văn Giang – Hưng Yên), có Phạm Thị Hồng ở Tức Mặc (ngoại thà nh Nam Äịnh) v.v…
Äặc biệt ở vùng ven sông Äáy các đồn trại cá»§a nghÄ©a quân khá là dà y. Bên tả ngạn có Hải Diệu ở Ngõa Thượng và Lôi Chấn ở Tháp Miếu (Ä‘á»u thuá»™c huyện Äan Phượng), có Ả Lã Nà ng Äê ở Yên Lá»™ – NghÄ©a Lá»™ (huyện Hoà i Äức) có Vương Cai ở Thượng Thanh (huyện Thanh Oai), Chiêu Trung ở Yên Trưá»ng (huyện Ứng Hòa). Bên hữu ngạn có Hoà ng Äạo ở Hạ Hiệp (huyện Phúc Thá»), Ngá»c Ba ở Kim Cốc (huyện Chương Mỹ), Nguyá»…n Lai ở Tuy Lai (huyện Mỹ Äức), Cao Thị Lá»— ở Thạch Tổ (huyện Thanh Liêm, Hà Nam)…
Còn ven sông Äuống cÅ©ng có đồn trại cá»§a các tướng lÄ©nh như ông Äống, ông Há»±u ở Kim Hồ (huyện Gia Lâm – Hà Ná»™i), Ả Tắc, Ả Dị ở Văn Quan (huyện Thuáºn Thà nh – Bắc Ninh), A Lã – Rồng Nhị ở Du Trà ng và TÄ©nh Trai ở Lai Hạ (Ä‘á»u thuá»™c huyện Gia Lương – Bắc Ninh).
Ngoà i ra, cÅ©ng các thần tÃch ngá»c phả cho biết là bà Man Thiện, mẹ cá»§a Hai Bà , có láºp má»™t đồn riêng ở Nam Nguyên, vừa là quê bà , vừa là ngưỡng cá»a Ä‘i và o Hạ Lôi – Kẻ Lói. Bà Trưng Nhị thì tá»›i Cá»± Triá»n (huyện Yên Lãng, nay là huyện Mê Linh, VÄ©nh Phúc) xây đắp thà nh lÅ©y [78]. Thầy dạy cá»§a Hai Bà là ông Äá»— Năng Tế và o đóng táºn Cư Phong (Thanh Hóa). Cùng Ä‘i và o hướng nà y có cả Äô Dương, má»™t võ tướng thân tÃn cá»§a Hai Bà v.v…
Nếu những ghi chép trên cá»§a các thần tÃch là đúng thì quả là chÃnh quyá»n Trưng Vương rất quan tâm đến việc bảo đảm an ninh và quốc phòng. Âu đó cÅ©ng là má»™t tổng kết rút ra từ thá»±c tế đấu tranh suốt hai trăm năm chống bá»n bà nh trướng phương Bắc đô há»™.
Chương Bốn
CUỘC KHÃNG CHIẾN
QUÂN HÃN MỞ ÄÆ¯á»œNG XÂM LƯỢC
Cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng là m rung động đế chế Hán. Vì đất Âu Lạc, căn cứ để nhà Hán dùng là m bà n đạp thá»±c hiện âm mưu bà nh trướng xuống phương nam, đã bị tách ra khá»i đế chế nà y. Äó là điá»u là m cho Hán Quang VÅ© rất không yên tâm. Cho nên dù Ä‘ang phải lo đối phó vá»›i những cuá»™c khởi nghÄ©a cá»§a nhân dân nhiá»u nÆ¡i trên đất Trung Quốc [79], Quang VÅ© vẫn tÃch cá»±c thá»±c hiện dã tâm xâm lược trở lại Âu Lạc. Háºu Hán Ká»· (q.7) có chép rằng năm Kiến VÅ© thứ 17 (tức năm 41), má»™t năm sau thắng lợi cá»§a cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng, Quang VÅ© đã ra lệnh cho các quáºn từ Trưá»ng Sa trở xuống sắm sá»a xe cá»™, thuyá»n bè, sá»a sang cầu đưá»ng, khÆ¡i thông khe lạch, trữ lương thá»±c để chuẩn bị đánh Giao Chỉ.
Như váºy là vua Hán đã huy động cả khu vá»±c đông nam Trung Quốc và o công việc chuẩn bị chiến tranh. Tá»›i tháng Chạp cùng năm ấy (tức tháng 1 năm 42), hắn xuống chiếu cho Mã Viện là m Phục Ba tướng quân. Äoà n Chà là m Lâu Thuyá»n tướng quân cùng nhau Ä‘em quân bá»™ và quân thá»§y ở bốn quáºn Trưá»ng Sa, Quế Dương, Linh Lăng, Thương Ngô Ä‘i đánh Giao Chỉ. Thá»§y kinh chú có ghi lá»i tấu cá»§a Mã Viện gá»i lên Quang VÅ© khi hắn đã hoà n thà nh việc xâm lược: “Kẻ hạ thần đã cùng má»™t vạn hai nghìn tinh binh hợp vá»›i đại binh thà nh hai vạn ngưá»i và thuyá»n xe lá»›n nhá» hai nghìn cá»—, tá»± và o đất Giao Chỉ, đến nay đã thà nh côngâ€.
Má»™t vạn hai nghìn tinh binh mà Mã Viện nói tá»›i có lẽ là quân lÃnh lấy ở bốn quáºn trên. Còn đại binh – là phần còn lại gồm tám nghìn tên – có thể là quân lÃnh từ lâu được đặt dưới quyá»n chỉ huy trá»±c tiếp cá»§a Mã Viện. Dù sao thì quân chá»§ lá»±c dùng và o cuá»™c xâm lược, theo như lá»i thú nháºn trên đây cá»§a giặc, là hai vạn tên. Ngoà i ra, để phục dịch cho hai nghìn cá»— xe tráºn và thuyá»n chiến hắn phải có thêm dăm bảy nghìn dân binh. Äiá»u đáng lưu ý là tất cả lÅ© lÃnh tráng nà y, thá»§y cÅ©ng như bá»™, Ä‘á»u là ngưá»i Hoa Nam, dá»… thÃch ứng vá»›i thá»§y thổ Giao Chỉ. Bá»n chỉ huy thì Ä‘á»u là tướng gian ác. Mã Viện khi ấy 56 tuổi [80], là má»™t tướng có nhiá»u kinh nghiệm trong việc đà n áp các cuá»™c khởi nghÄ©a cá»§a nhân dân Trung Quốc cÅ©ng như các dân tá»™c bị đô há»™. ChÃnh hắn vừa dẹp xong cuá»™c nổi dáºy cá»§a nông dân Hoãn Thà nh thì được phong ngay là m Phục Ba tướng quân lãnh trách nhiệm Ä‘i đánh Giao Chỉ. Phó tướng là Lưu Long vốn là thái thú Nam Quáºn (tỉnh Hồ Bắc) nhưng đã bị cách chức vì gian dối trong việc Ä‘o đạc ruá»™ng đất, nay được gá»i ra cho là m phụ tá Mã Viện để láºp công chuá»™c tá»™i. Phụ trách thá»§y quân là Äoà n Chà cÅ©ng vừa má»›i tham gia đà n áp nông dân Hoãn Thà nh cùng vá»›i Mã Viện.
Quân tướng ấy nháºn được lệnh xuất quân đánh Giao Chỉ và o tháng Chạp năm Kiến VÅ© 17 (tháng 1 năm 42). Äịa Ä‘iểm táºp kết cá»§a hai đạo quân nà y là Hợp Phố (nay thuá»™c tỉnh Quảng Tây). Nhưng vừa đến đây thì Äoà n Chà bị bệnh chết. Quang VÅ© lệnh cho Mã Viện kiêm lÄ©nh cả thá»§y quân. Trong Háºu Hán thư (q.24) có má»™t Ä‘oạn ngắn tóm tắt quá trình hà nh quân cá»§a tên tướng giặc nà y: “Quân đến Hợp Phố thì Chà ốm chết, vua xuống chiếu cho Viện kiêm lÄ©nh cả quân cá»§a ChÃ. Bèn ven theo biển mà tiến, dá»±a núi, mở đưá»ng hÆ¡n ngà n dặm. Mùa xuân năm 18 (tức năm 42), quân đến trên Lãng Bạc, đánh vá»›i giặc, phá được, chém mấy nghìn đầu, kẻ xin hà ng hÆ¡n vạn. Viện Ä‘uổi bá»n Trưng Trắc đến Cấm Khê, đánh bại há» mấy lần. Tháng Giêng năm sau (tức năm 43) chém Trắc và Nhị, đệ đầu vá» Lạc Dươngâ€.
Căn cứ và o ghi chép đó, có thể đoán định hướng tiến quân ban đầu của Mã Viện như sau:
Sau khi nắm toà n quyá»n chỉ huy, Mã Viện tất là cho thuyá»n chiến Ä‘i nương theo ven biển, qua vịnh Hạ Long để và o sông Bạch Äằng. Còn quân bá»™ thì cÅ©ng “ven biển mà tiến†tức là phải từ Hợp Phố qua Khâm Châu, Phòng Thà nh, vượt qua biên giá»›i ở Äông Hưng, Móng Cái rồi qua Tiên Yên, Hoà nh Bồ, Hòn Gai mà cùng tá»›i sông Bạch Äằng. Sau đó, tất cả thá»§y bá»™ kéo tá»›i tụ há»™i ở Lục Äầu Giang – Phả Lại. So vá»›i đưá»ng sá ngà y nay thì đại để tuyến hà nh quân đó gần trùng vá»›i Ä‘oạn khởi đầu đưá»ng số 4 (Móng Cái – Tiên Yên) và hầu hết đưá»ng số 18 (Tiên Yên – Phả Lại). Dặm đưá»ng ấy cách đây 2000 năm hẳn là còn hiểm trở nhiá»u, phải vượt qua lắm rừng, lắm núi nên quân giặc dù “ven theo biển mà đến†nhưng vẫn phải “dá»±a núi, mở đưá»ng hÆ¡n ngà n dặm†[81].
Thần tÃch má»™t số tướng lÄ©nh cá»§a Hai Bà Trưng như thần tÃch bà Thánh Thiên, thần tÃch Chà ng Hối đại vương… có kể là Hai Bà cá» Thánh Thiên Ä‘em quân lên chặn Mã Viện ở biên ải. Trưng Vương lịch sá» cá»§a Hoà ng Thúc Há»™i chép cụ thể là bà Thánh Thiên chặn Mã Viện ở Quỉ Môn quan. Do quan niệm rằng Quỉ Môn quan là Chi Lăng (huyện Ôn Châu, tỉnh Lạng SÆ¡n) và coi Mã Viện tiến theo đưá»ng Bằng Tưá»ng – Äồng Äăng – Chi Lăng nên có ngưá»i cho rằng chi tiết đó là hoang đưá»ng. Äà nh rằng rất có thể Thánh Thiên không đón đánh Mã Viện ở Quỉ Môn quan nhưng trong thá»±c tế Mã Viện không hà nh quân theo đưá»ng qua Chi Lăng. Tà i liệu thư tịch dẫn ở trên đã nói lên Ä‘iá»u đó (Mã Viện tiến theo đưá»ng ven biển). Vả theo lý mà suy ra thì cÅ©ng là như váºy: Mã Viện má»™t mình thống lÄ©nh cả thá»§y bá»™, không thể đưa quân bá»™ Ä‘i tách ra xa, cách quân thá»§y hà ng mấy trăm dặm vá»›i bao núi rừng cách trở, không tiện liên lạc má»™t bá» nà o cả. Nhất là từ Hợp Phố sang Giao Chỉ thì chỉ có con đưá»ng qua Äông Hưng – Tiên Yên là gần nhất. Nếu muốn và o Giao Chỉ bằng nẻo Bằng Tưá»ng – Äồng Äăng thì từ Hợp Phố phải Ä‘i ngược lên Nam Ninh (vì vướng dãy Tháºp vạn đại sÆ¡n), tá»›i đây má»›i có đưá»ng Ä‘i xuống Bằng Tưá»ng. Như váºy đưá»ng sẽ dà i ra gấp đôi, thêm lên hà ng nghìn dặm nữa, lại bị cách biệt hoà n toà n vá»›i đạo quân thá»§y. Hẳn không có má»™t viên tướng nà o lại chá»n má»™t con đưá»ng hà nh quân vòng vèo tốn nhiá»u công sức và không tiện cho việc chỉ huy cá»§a mình. Vả lại, và o thá»i ấy con đưá»ng Bằng Tưá»ng – Äồng Äăng – Chi Lăng, cá»a ngõ mở ra để và o Giao Chỉ vá» mặt đưá»ng núi thì chưa được mở. Thá»i ấy chỉ má»›i có đưá»ng sông Bạch Äằng và đưá»ng bá»™ Ä‘i ven biển là cá»a ngõ ra và o Giao Chỉ thuáºn tiện hÆ¡n cả.
Ngoà i ra, theo Lê Quý Äôn thì có má»™t Quỉ Môn quan ở mạn Tiên Yên và Mã Viện đã hà nh quân qua đó. Sách Vân đà i loại ngữ cá»§a nhà bác há»c nà y có viết: “Sách Hoà n vÅ© ký chép rằng Quỉ Môn quan ở phÃa nam huyện Bắc Lưu, cách huyện 30 dặm, có hai tảng đá đối nhau. Äá»i Hán, Mã Viện Ä‘i đánh Lâm Ấp có láºp bia tại đóâ€. Lại chép rằng: “Äá»i Tấn, ai sang Giao Chỉ Ä‘á»u phải Ä‘i qua Quỉ Môn quan, ở vá» phÃa nam cá»a quan ấy lại cà ng nhiá»u chướng lệ. Nay xét huyện Bắc Lưu ở gần châu Tân Yên (nay là Tiên Yên). Quỉ Môn quan nói ở trên có lẽ là nÆ¡i đấy. Nay tục truyá»n bảo Quỉ Môn quan ở là ng Quang Lang thuá»™c Ôn Châu, Lạng SÆ¡n thì không phải. Sách sá» chép Phục Ba Mã Viện tiến quân Ä‘i ven biển, gặp núi thì đẵn cây là m đưá»ng Ä‘i, hÆ¡n ngà n dặm mà dấu chân chưa thấy đến Lạng SÆ¡n†[82].
Váºy nếu Mã Viện có Ä‘i qua Quỉ Môn quan thì là Quỉ Môn quan nà y.
Dá»±a theo các thần tÃch mà đoán định thì chưa vượt quá biên giá»›i bao xa, Mã Viện đã đụng độ vá»›i nghÄ©a quân Hai Bà (do Thánh Thiên chỉ huy?). Cuá»™c đụng độ nà y là m cháºm lại bước tiến cá»§a hắn. Và có lẽ không chỉ má»™t tráºn ở Quỉ Môn quan mà quân Hán còn phải chống chá»i vá»›i những cánh nghÄ©a quân từ trước đã đóng ở dá»c hà nh lang Tiên Yên – Phả Lại hoặc cả những đội quân vừa má»›i táºp hợp khi đất nước lâm nguy.
Có má»™t và i tà i liệu lại nói rằng Thánh Thiên đưa quân tá»›i táºn Hợp Phố (Trung Quốc) táºp kÃch Mã Viện. Nói váºy e không đúng: vì Thánh Thiên – theo thần tÃch đóng căn cứ ở khu vá»±c nà y là là ng Ngá»c Lâm thuá»™c xã Tân Mỹ, huyện Yên DÅ©ng, tỉnh Bắc Giang. Sau khi đánh Ä‘uổi Tô Äịnh, bà được Trưng Vương phái vỠđóng tại căn cứ đó và quản lÄ©nh công việc tuần phòng biên giá»›i. Thá»±c ra cÅ©ng không rõ đưá»ng biên giá»›i ngà y ấy như thế nà o. Quáºn Giao Chỉ tiếp giáp vá»›i quáºn Thương Ngô hay quáºn Hợp Phố? Nhiá»u tà i liệu lịch sá» cÅ© nói Hợp Phố thuá»™c tỉnh Quảng Äông, nhưng đến thá»i Cá»™ng hòa nhân dân Trung Hoa thì Hợp Phố lại thuá»™c tỉnh Quảng Tây. Nếu từ Ngá»c Lâm mà sang Hợp Phố thì Thánh Thiên phải đưa quân vượt má»™t Ä‘oạn đưá»ng dà i tá»›i năm trăm km, mà lại rất khó Ä‘i. Cụ thể là quân lÃnh cá»§a Mã Viện đã phải vừa hà nh quân vừa phát cây, đánh đá, mở lấy đưá»ng mà đi. Cho nên khó có chuyện Thánh Thiên đánh tá»›i Hợp Phố. Vả Hợp Phố lúc đó là nÆ¡i bè lÅ© Mã Viện táºp trung hai vạn quân thá»§y và bá»™, nếu bị tấn công thì sá» Trung Quốc đã ghi.
Sá»± nhầm nhặt nà y có lẽ là trong thần tÃch có nói tá»›i má»™t địa Ä‘iểm căn cứ cá»§a ngưá»i cáºu bà Thánh Thiên mà khi thì gá»i là Ký Hợp, khi lại gá»i là Hợp Phố. Nhưng Ký Hợp (tức Hợp Phố) nà y thuá»™c địa pháºn huyện Yên DÅ©ng (tỉnh Bắc Giang) chứ không phải ở Trung Quốc. Bà i “Thánh Thiên công chúa†cá»§a Nháºt Nham in trên tạp chà Tri Tân số 38 (tháng 3-1942) viết theo thần tÃch cá»§a xã Ngá»c Lâm có ghi cụ thể là Hợp Phố ở huyện Yên DÅ©ng và sau khi ngưá»i cáºu bị Tô Äịnh giết, Thánh Thiên coi sóc cả hai doanh Ngá»c Lâm và Hợp Phố.
Như váºy Thánh Thiên không đánh tá»›i quáºn Hợp Phố bên tỉnh Quảng Tây, Trung Quốc. Nhưng nói thế không có nghÄ©a là nhân dân Hợp Phố (Trung Quốc) không chống lại quân Hán. Vì má»›i hai năm trước đó nhân dân quáºn Hợp Phố đã hưởng ứng cuá»™c khởi nghÄ©a cá»§a Hai Bà Trưng, nổi dáºy đánh Ä‘uổi thái thú (đã nêu ở Chương ba). Do váºy lúc nà y Hợp Phố có thể cÅ©ng là đối tượng đà n áp trả thù cá»§a Mã Viện và để khá»i bị tiêu diệt thì nhân dân ở đây tất phải chống lại quân Hán.
TRẬN TÂY VU
Tráºn nà y không được chép trá»±c tiếp trong thư tịch. Sá» Việt Nam ghi vắn tắt nên đã đà nh là không có, nhưng sá» Trung Quốc ghi có chi tiết hÆ¡n mà cÅ©ng không có. Vì tráºn nà y quân Hán thua.
Như đã nêu ở trên, quân bá»™ và quân thá»§y cá»§a giặc tụ há»p lại ở Lục Äầu Giang – Phả Lại rồi sau đấy má»›i tá»a Ä‘i đánh các nÆ¡i. Riêng Mã Viện thì trước khi đến Lãng Bạc, y đã tá»›i tấn công huyện Tây Vu mà khi đó trung tâm là Cổ Loa, kinh đô cÅ© cá»§a nước Âu Lạc. Vì Thá»§y kinh chú (q.37) có má»™t câu cho phép suy luáºn, Ä‘oán định như váºy: “Mã Viện thấy miá»n Lãng Bạc đất cao, bèn từ Tây Lý (Vu) kéo quân đến đóng đồn ở đóâ€. Rõ rà ng trước khi tá»›i Lãng Bạc thì Mã Viện đã đóng ở Tây Vu. Äó là sá»± thá»±c, vì Háºu Hán thư (q.86) có ghi má»™t câu cá»§a Mã Viện nói vá»›i thuá»™c hạ: “Lúc ta Ä‘ang ở giữa miá»n Lãng Bạc và Tây Lý (Vu), quân giặc chưa dẹp được, dưới thì nước lụt, trên thì mây mù, khà độc bốc lên ngùn ngụt, trông lên thấy diá»u hâu Ä‘ang bay bá»—ng sa xuống nước chết…â€.
Như váºy là Mã Viện từng ở Tây Vu, hẳn là chỉ huy cuá»™c tấn công thà nh huyện Tây Vu tức thà nh Cổ Loa. Nhưng y đã thất bại, vì “quân giặc chưa dẹp đượcâ€. Ông Äà o Duy Anh có phán Ä‘oán: “Có lẽ Mã Viện nhằm thẳng tá»›i Mê Linh kinh đô cá»§a ta bấy giá» nhưng có thể đến Tây Vu là căn cứ cá»§a An Dương Vương xưa kia và bấy giá» hẳn cÅ©ng là má»™t căn cứ dụng binh quan trá»ng cá»§a nghÄ©a quân, Mã Viện bắt đầu gặp sá»± kháng cá»± kịch liệt nên phải lui quân vá» Lãng Bạc†[83].
Có thể như váºy lắm. Vì như đã nêu ở trên, sau khi đánh Ä‘uổi Tô Äịnh, Hai Bà Trưng vẫn quan tâm đến việc đỠphòng giặc Hán trở lại xâm lược, đã phân phong các tướng lÄ©nh Ä‘i trấn giữ các địa bà n xung yếu. Cổ Loa, kinh đô cá»§a nước Âu Lạc, đất thánh cá»§a những chá»§ nhân ngà nh sản xuất “ná» thần†và mÅ©i tên đồng lợi hại, má»™t căn cứ thá»§y bá»™ kết hợp kiên cố, kiểm soát cả má»™t vùng trÅ©ng Lãng Bạc nên chắc chắn là phải được xây dá»±ng thà nh má»™t chốt chá»§ yếu cá»§a phòng tuyến bảo vệ Mê Linh từ phÃa tả ngạn sông Hồng – sông Äuống.
DÄ© nhiên chÃnh sá» không ghi cụ thể như váºy nhưng theo truyá»n thuyết và thần tÃch thì chiến cuá»™c có diá»…n ra ở vùng Cổ Loa. Như truyá»n thuyết ở là ng Gia Lá»™c, má»™t là ng ở phÃa đông bắc thà nh Cổ Loa (nay thuá»™c xã Việt Hùng, huyện Äông Anh, ngoại thà nh Hà Ná»™i) có kể rằng tại Gia Lá»™c nà y có má»™t đồn nghÄ©a quân Hai Bà và là đồn ngoại vi cá»§a Cổ Loa. Tướng chỉ huy là ông Äông Bảng. Ông nà y đã hy sinh ngay từ thá»i kỳ đầu khi quân Mã Viện má»›i tá»›i. Ngà y hóa là mùng 10 tháng Hai. Nếu ngà y hóa là chÃnh xác thì đó chÃnh là khoảng trung tuần tháng 3 năm 42, ứng vá»›i thá»i gian Mã Viện đánh thà nh Cổ Loa.
Hoặc như thần tÃch Äức Bà ở là ng Dâu (tức là ng Cổ Châu nay thuá»™c xã Vân Hà , huyện Äông Anh, cÅ©ng ở phÃa đông – bắc Cổ Loa) có kể rằng Äức Bà tên là VÄ©nh Huy cÅ©ng đã hy sinh ngay trên đất là ng nà y trong má»™t tráºn chiến đấu chống quân Mã Viện.
Cho nên rất có thể có tráºn quân Mã Viện đánh thà nh huyện Tây Vu (thà nh Cổ Loa) và đó là tráºn mở mà n cho cuá»™c chiến mùa xuân năm 42. Ở tráºn nà y, Mã Viện chịu bó tay nên sau gần (hoặc hÆ¡n) má»™t tháng đánh phá, hắn phải chuyển sang Lãng Bạc. Äó là và o tháng 4 năm 42.
TRẬN LÃNG BẠC
Các nhà viết sá» thá»i xưa coi Lãng Bạc là ná»™i thà nh Hà Ná»™i. Như Toà n thư thì chú rằng Lãng Bạc ở phÃa tây Tây Nhai cá»§a La Thà nh. Cương mục thì gá»i Ä‘Ãch danh Lãng Bạc là Hồ Tây. Quốc sá» diá»…n ca cÅ©ng nói như váºy:
Uy danh động đến Bắc phương
Hán sai Mã Viện lên đưá»ng tiến công
Hồ Tây đua sức vẫy vùng…
Sang thế kỷ XX, một số nhà nghiên cứu đã đặt lại vị trà Lãng Bạc.
H.Maxpêrô, năm 1918, trong bà i “Cuộc viễn chinh của Mã Viện†[84] đã chỉ định Lãng Bạc là vùng đồi núi huyện Tiên Du (nay thuộc huyện Tiên Sơn, tỉnh Bắc Ninh).
Ông Äà o Duy Anh, năm 1957, trong Cổ đại Việt Nam Táºp IV – cÅ©ng tán thà nh kiến giải đó. Tá»›i năm 1964, trong Äất nước Việt Nam qua các Ä‘á»i, ông bổ sung thêm: “Lãng Bạc hẳn là miá»n đồng sâu ở xung quanh huyện Từ SÆ¡n ngà y nay, xưa kia có lẽ còn sâu như hồ nên tên gá»i là như thế. Ở phÃa nam huyện lỵ Từ SÆ¡n có nhiá»u đồi là miá»n cao ráo nhất trong cả vùng ấy, có lẽ Mã Viện đóng quân ở vùng đóâ€. (Huyện Từ SÆ¡n nay thuá»™c tỉnh Bắc Ninh).
Ông Äinh Văn Nháºt, năm 1974, trong bà i “Vùng Lãng Bạc thá»i Hai Bà Trưng†in trên tạp chà Nghiên cứu Lịch sá» hai số 154, 155 đã phân biệt rõ Lãng Bạc “ở và o vùng hai bên bá» sông Cầu, ngay cạnh thị xã Bắc Ninh ngà y nay†và “chiến trưá»ng Lãng Bạc gồm ba khu vá»±c: má»™t là vùng đồi thấp và bãi sông mà sau nà y gá»i là vùng Tiên Du, hai là vùng đồi thấp trên báºc thá»m có tên là Lãng SÆ¡n nằm giữa ngã ba sông Thương – sông Lục Nam, ba là báºc thá»m Cổ Loa. Tráºn đánh có tÃnh chất quyết định có lẽ đã xảy ra ở vùng Tiên Duâ€.
Như váºy, cho tá»›i nay các nhà nghiên cứu đã nhất trà vá»›i nhau là nÆ¡i diá»…n ra tráºn chiến lá»›n giữa nghÄ©a quân Hai Bà và quân Hán mà bấy lâu quen gá»i là tráºn Lãng Bạc chÃnh là vùng đồi núi xen lẫn đồng trÅ©ng thuá»™c huyện Tiên Du, nay thuá»™c tỉnh Bắc Ninh.
Ngà y ấy, Tiên Du tháºt là má»™t vùng chiến lược. Äiá»u dá»… nháºn thấy ngay là vùng nà y nằm trên trục giao thông đưá»ng bá»™ chÃnh cá»§a thá»i bấy giá», nối hà nh lang Móng Cái – Tiên Yên – Phả Lại vá»›i cố đô Cổ Loa. Trục nà y lại được tả phù hữu báºt bằng hai con sông Ä‘i kèm hai bên và cÅ©ng Ä‘á»u dẫn tá»›i Cổ Loa là sông Thiếp ở phÃa bắc và sông Äuống ở phÃa nam. Tháºt là tiện lợi trong việc phối hợp tác chiến giữa quân bá»™ và quân thá»§y.
Äây cÅ©ng là con đưá»ng mà theo văn há»c dân gian và o thá»i đại Hùng Vương nhân váºt thần thoại Chà ng Dóng đã hà nh quân đánh Ä‘uổi lÅ© giặc Ân, truy kÃch chúng tá»›i táºn bản doanh cá»§a chúng là núi VÅ© Ninh tức núi Trâu SÆ¡n (nay ở sưá»n núi nà y còn có má»™t ná»a tượng ngá»±a đá và cây cá»™t đá gắn vá»›i chuyện Chà ng Dóng).
Äây còn là con đưá»ng hà nh quân cá»§a Triệu Äà mà bản doanh cá»§a y cÅ©ng lại là núi VÅ© Ninh và chÃnh Triệu Äà cÅ©ng lại đã đóng quân ở vùng Tiên Du sau lần bại tráºn ở Cổ Loa. Cương mục có chép: “Khi Triệu Äà sang xâm lược, đóng ở núi Tiên Du. Thục Vương Ä‘em quân chống cự… Triệu Äà dá»i quân doanh đến núi VÅ© Ninhâ€. LÄ©nh Nam chÃch quái cÅ©ng chép: “Quân Triệu Äà thua to. Äã trú quân ở núi Trâu SÆ¡nâ€.
Ngoà i ra, vùng Tiên Du còn là nÆ¡i giáp ranh cá»§a nhiá»u huyện: bản thân vùng nà y là đất huyện Long Biên, lên mạn bắc là huyện Tây Vu, xuống phÃa nam qua sông Äuống đã là huyện Liên Lâu, sang phÃa tây là Chu Diên. Cho nên đóng ở Tiên Du, gặp thá»i cÆ¡ thì có thể tiến đánh các huyện lân cáºn má»™t cách thuáºn lợi mà thất bại thì sẵn đưá»ng rút chạy vá» Trung Quốc cÅ©ng nhanh (như Tô Äịnh đã từng rút chạy).
Thứ nữa, địa hình Tiên Du cÅ©ng phù hợp vá»›i yêu cầu hà nh quân cá»§a Mã Viện. Vì đối vá»›i má»™t đạo quân xâm lược Ä‘i và o miá»n Bắc nước ta qua nẻo sông Bạch Äằng và hà nh lang báºc thá»m ven biển thì đây là má»™t vị trà có giá trị chiến lược lá»›n. Vá»›i những đồng trÅ©ng là những ruá»™ng lúa nước mầu mỡ, vùng nà y là má»™t kho cá»§a cải rất tiện cho việc cướp bóc cá»§a quân xâm lược. Ngoà i ra, bên những đồng trÅ©ng lại là những đồi núi rải rác khắp chốn, như núi Chè 127m, núi Bát Vạn 98m, núi Pháºt TÃch 83m, núi Lạn Kha 85m, núi Äông SÆ¡n 67m, núi Long Khám 79m, núi Vân Khám 73m, núi Bất Lá»± 10m, núi Dạm 171m, núi Lim 23m… Äóng ở đây có thể phát huy lợi thế cá»§a cao Ä‘iểm, dá»… bá» khống chế đối phương.
Thá»§y kinh chú có ghi cụ thể là : “Mã Viện thấy miá»n Lãng Bạc đất cao bèn từ Tây Lý (Vu) kéo quân đến đóng đồn ở đóâ€. Có thể Mã Viện đã rải quân khắp vùng nà y và có má»™t thá»i gian án binh bất động, vừa để cá»§ng cố lại đội ngÅ© bị sứt mẻ ở Cổ Loa, vừa để thăm dò đối phương. Nhưng thá»i gian nà y không dà i, vì và o tháng Ba âm lịch từ tháng 4 năm 42, nghÄ©a quân Hai Bà đã kéo tá»›i giao chiến.
Theo hai ông Nguyá»…n Văn Dị, Thanh Ba thì “Trưng Vương đã Ä‘em đại quân tổ chức thà nh tráºn thế phòng ngá»± sẵn ở Lãng Bạc, khi quân Äông Hán tiến đến thì đại quân cá»§a Trưng Vương chặn đánh. Như váºy tráºn đánh cá»§a Trưng Vương ở vùng Lãng Bạc là tráºn phòng ngá»± chặn đánh đại quân Äông Hán Ä‘ang tiến công.†[85].
Nhưng ông Trương Hữu Quýnh thì quan niệm ngược lại, coi đây là má»™t tráºn tấn công cá»§a nghÄ©a quân Hai Bà : “Bấy giá» và o khoảng cuối xuân đầu hạ năm 43 (chÃnh ra là năm 42 – N.V.P.). Quân Hai Bà đang được táºp hợp và xem xét tình hình địch vì biết rằng thế giặc Ä‘ang mạnh, chưa thể đánh ngay được. Hai Bà cÅ©ng muốn dá»±a và o thá»§y thổ cá»§a nước ta để đưa giặc và o thế bà và sau đó kéo quân đánh đồn. Quả thá»±c những Ä‘iá»u kiện thá»i tiết cá»§a nước ta cÅ©ng gây nhiá»u khó khăn cho giặc… Giữa lúc ấy Hai Bà Trưng kéo quân chá»§ động tiến công và o doanh trại giặc.†[86].
à kiến cá»§a ông Trương Hữu Quýnh có phần hợp lý hÆ¡n. Bởi nếu bảo rằng Hai Bà đã Ä‘em đại quân tổ chức thà nh tráºn thế phòng ngá»± sẵn ở Lãng Bạc thì Mã Viện gặp đại quân nà y trước khi tá»›i Tây Vu. Vì từ mạn biển Ä‘i và o thì qua Lãng Bạc rồi má»›i tá»›i Tây Vu. Lãng Bạc nằm trên đưá»ng hà nh quân cá»§a giặc, nếu có nghÄ©a quân tại đây thì chiến sá»± đã phải xảy ra. Äằng nà y, như Thá»§y kinh chú đã ghi – Mã Viện thấy Lãng Bạc đất cao bèn từ Tây Vu kéo quân đến đóng tại đó – như thế có nghÄ©a là trong lần đầu Ä‘i qua Lãng Bạc để đến Tây Vu, Mã Viện không gặp đại quân Hai Bà . Mà cho tá»›i sau tráºn Tây Vu (Cổ Loa), ở Lãng Bạc vẫn không có nghÄ©a quân nên Mã Viện má»›i kéo tá»›i đóng đồn ở đó (và hắn sẽ đóng ở đấy khá lâu, trong suốt mùa mưa – tức mùa hè – năm 42).
Cho nên có thể là sau thắng lợi ở Cổ Loa, Hai Bà đã chủ động đưa đại quân tới Lãng Bạc tiến công giặc Hán.
Lúc ấy là cuối xuân, đầu hạ. Thá»i tiết Ä‘ang chuyển. Trá»i nóng lên và mùa mưa bắt đầu. Khà trá»i oi bức và ẩm ướt, Mã Viện khốn đốn vì các bệnh thá»i khà phát sinh trong quân lÃnh. Ngay má»™t viên đại tướng là Bình Lạc hầu Hà n VÅ© cÅ©ng đã chết vì bệnh ở Lãng Bạc. (Háºu Hán ká»· q.7).
Mã Viện có lúc đã tá» ra khá má»i mệt. Háºu Hán thư q.42 còn ghi lá»i cá»§a viên tướng già nà y nói vá»›i thuá»™c hạ sau khi ở Giao Chỉ vá»: “Ngà y trước, khi ta còn hà n vi hăng hái muốn láºp nghiệp lá»›n. Em há» ta là Thiếu Du thấy ta vất vả, thương hại can ta mà bảo rằng: “Ngưá»i ta ở Ä‘á»i miá»…n được cÆ¡m no, áo ấm, cưỡi xe êm, Ä‘i bước cháºm, là m duyện lại ở quáºn nhà , giữ phần má»™ tổ tiên, được tiếng khen trong là ng xóm thế là đủ lắm rồi. Ham già u sang, thÃch công nghiệp là tá»± mình là m khổ mìnhâ€.
“Ta không cho lá»i ấy là lẽ phải. Tá»›i khi phụng mệnh ra quân, lúc Ä‘ang ở giữa miá»n Lãng Bạc và Tây Lý (Vu), quân giặc chưa dẹp được, dưới thì nước lụt, trên thì mây mù, khà độc bốc lên ngùn ngụt, trông lên thấy diá»u hâu Ä‘ang bay bá»—ng sa xuống nước chết, nằm nghÄ© đến lá»i Thiếu Du má»›i thấy là chà lýâ€.
Khi đó, thấy lá»i khuyên cá»§a Thiếu Du là chà lý tức là Mã Viện Ä‘ang rất nản lòng. Cùng vá»›i những khó khăn do thá»i tiết bà y ra là sá»± lúng túng vá» chiến lược. Mã Viện hẳn chưa tìm được má»™t cách đánh có hiệu quả.
Giữa lúc đó nghÄ©a quân kéo tá»›i tiến công. Äây là má»™t sai lầm vá» chiến lược cá»§a những ngưá»i lãnh đạo nghÄ©a quân! Vì quân Hán sang đánh Giao Chỉ vá»›i phương châm đánh nhanh để thắng nhanh, là phương châm quen thuá»™c cá»§a má»i đạo quân xâm lược. Vá»›i ưu thế vá» kỹ thuáºt chiến đấu, chúng rất mong sá»›m gặp đối phương để tác chiến nếu không nói là phải tìm cho ra ngay đối phương để tổ chức tráºn đánh. Cụ thể là Mã Viện đã xông thẳng đến Tây Vu. Chỉ vì không hạ được thà nh nà y (do sức kháng cá»± mạnh mẽ cá»§a nghÄ©a quân thạo cung ná», lại có thà nh lÅ©y vững bảo vệ) nên hắn phải lui sang Tiên Du.
Äể chống lại má»™t đạo quân mà bá»™ pháºn nòng cốt đã từng chinh chiến nhiá»u năm lại có má»™t chỉ huy dạn dà y, từng trải, có nhiá»u kinh nghiệm tác chiến ở những hoà n cảnh, môi trưá»ng khác nhau như đạo quân Mã Viện mà Hai Bà lại dà n quân đánh theo tráºn địa chiến thì là thất sách. Nhất là quân đội cá»§a Hai Bà má»›i thà nh hình trong bão táp cá»§a khởi nghÄ©a chưa quá hai năm, còn thiếu nhiá»u kinh nghiệm.
Cho nên có thể nói rằng việc nghÄ©a quân tá»›i đánh Lãng Bạc đã gỡ thế bà vá» chiến lược cho Mã Viện! Tên giặc già nà y tổ chức phản công vá»›i má»i sá»± thà nh thạo, quen tay và cuối cùng già nh được thắng lợi! [87] Theo Háºu Hán thư (q.24) trong tráºn Lãng Bạc nà y quân Hán đã chém hÆ¡n nghìn đầu và bắt hà ng hÆ¡n má»™t vạn. Những con số nà y tất có phần phóng đại, nhưng tráºn đánh hẳn là khá dữ dá»™i. Quân Hán chết cÅ©ng không phải Ãt.
Bà n vá» sá»± thất bại cá»§a Hai Bà ở Lãng Bạc, ông Dương Minh có nháºn định khá xác đáng: “Năm 43 (chÃnh ra là năm 42 – N.V.P.), nếu Hai Bà Trưng không mang quân chá»§ lá»±c đến Lãng Bạc mà lại tránh cuá»™c tấn công cá»§a Mã Viện, chá» cho Viện phải rải quân ra để chiếm giữ các nÆ¡i, nhất là rải quân ra để bảo vệ đưá»ng liên lạc tiếp tế từ Trung Quốc sang Việt Nam, rồi má»›i mang quân tỉa dần quân Hán, là m cho quân Hán cà ng ngà y cà ng hao mòn, má»i mệt, mất hết ý chà chiến đấu rồi cuối cùng má»›i tổng phản công tiêu diệt quân Hán hay Ä‘uổi chúng ra khá»i đất nước thì má»™t tình hình khác sẽ có thể xảy ra. Chà Ãt Mã Viện cÅ©ng không có cÆ¡ há»™i tiêu diệt nghÄ©a quân, chiến tranh Việt – Hán sẽ kéo dà i và má»™t khi chiến tranh kéo dà i thì thắng lợi cuối cùng chưa chắc đã là phÃa quân xâm lược.†[88].
Nhưng dù sao thì tráºn Lãng Bạc, má»™t tráºn đánh rất lá»›n so vá»›i mức độ phát triển cá»§a lịch sá» bấy giỠđã khẳng định bản lÄ©nh và là m sáng tá» truyá»n thống cá»§a dân tá»™c chúng ta: thà hy sinh tất cả chứ không để máºt độc láºp tá»± do.
TRẬN CẤM KHÊ
Háºu Hán thư, mục Mã Viện truyện (q.24) có ghi: “Viện Ä‘uổi bá»n Trưng Trắc đến Cấm Khê, đánh bại há» mấy lần. Tháng Giêng năm sau (tức Kiến VÅ© thứ 19, dương lịch là khoảng tháng 2 năm 43 – N.V.P.) chém Trưng Trắc, Trưng Nhị ná»™p đầu vá» Lạc Dươngâ€.
CÅ©ng Háºu Hán thư, mục Nam Man truyện (q.86) lại viết: “Tháng Tư năm Kiến VÅ© thứ 19 (tức khoảng tháng 5 năm 43 – N.V.P.) Viện phá Giao Chỉ, chém Trưng Trắc, Trưng Nhịâ€.
Thá»§y kinh chú (q.37) dẫn Giao Chân ngoại vá»±c ký: “… Mã Viện sang đánh, Trắc và Thi chạy và o Kim Khê cứu, ba năm má»›i bắt đượcâ€.
CÅ©ng ở Thá»§y kinh chú (q.37) còn có câu: “Theo sách Việt chà thì Cấm Khê là Kim Khê ở phÃa tây-nam huyện Mê Linh. Theo Nam Việt chà thì Trưng Trắc chạy và o Kim Khê huyện hai năm má»›i bắt đượcâ€.
Qua các tà i liệu trên, có hai vấn đỠcần là m sáng tá»: địa danh, địa Ä‘iểm Cấm Khê và thá»i gian chiến sá»± diá»…n ra ở nÆ¡i ấy.
VỀ ÄỊA DANH, ÄỊA ÄIỂM CẤM KHÊ
Các tà i liệu trên Ä‘á»u khẳng định Cấm Khê là căn cứ kháng chiến cuối cùng cá»§a Hai Bà . Äất Cấm Khê ấy còn có tên là Kim Khê và được coi là cứu hoặc huyệt. Cứu có nghÄ©a là khe, động. Huyệt có nghÄ©a là chá»— khe núi nước chảy xói và o. Váºy cứu và huyệt nghÄ©a cÅ©ng na ná như nhau. Kể ra bản thân chữ khê cÅ©ng đã có ý nghÄ©a là má»™t cái khe núi vì ở các tà i liệu nói trên, chữ khê được viết theo bá»™ cốc, chữ ấy có nghÄ©a là má»™t khe nước ở vùng núi non (chứ không phải ở đồng bằng).
Như váºy Cấm Khê hoặc Kim Khê – có thể hiểu là Khe Cấm hoặc Khe Và ng – phải là má»™t vùng có khe có suối tức cÅ©ng là má»™t vùng đồi núi, mà là má»™t vùng đồi núi không hẹp, lại hiểm trở, để nghÄ©a quân có thể trú ẩn an toà n và chiến đấu trong má»™t thá»i gian dà i Ãt nhất là từ má»™t năm trở lên.
Váºy Cấm Khê cụ thể là ở chá»— nà o? Từ Ä‘á»i nhÃ ÄÆ°á»ng, cuối thế ká»· thứ VII, thái tá» Lý Hiá»n là m công việc chú giải Háºu Hán thư, đã ghi chú vá» Cấm Khê như sau: “Quáºn Giao Chỉ, huyện Mi Linh (có âm khác là Mê Linh) có Kim Khê cứu, ngưá»i Ä‘á»i gá»i lầm là Cấm Khê. Äó là nÆ¡i Trưng Trắc cố thá»§. Nay thuá»™c huyện Tân Xương, Phong Châuâ€.
Như thế thì cÅ©ng có thể hình dung ra vị trà Cấm Khê được rồi. Song từ trước đến nay đã có nhiá»u ý kiến khác nhau chỉ định vị trà nà y. Các tác giả bá»™ Cương mục thì cho rằng: “Cấm Khê ở vỠđịa hạt VÄ©nh Tưá»ng tỉnh SÆ¡n Tây†(Tiá»n biên – q.2). VÄ©nh Tưá»ng nay là má»™t huyện thuá»™c tỉnh VÄ©nh Phúc. Ông Äà o Duy Anh lại Ä‘oán định Cấm Khê là xã Cẩm Khê hay còn gá»i là Cẩm Viên ở huyện Yên Lạc cÅ©ng thuá»™c tỉnh VÄ©nh Phúc (Cổ đại Việt Nam – Táºp IV – tr.65) [89].
Thế là cả hai thuyết trên Ä‘á»u đặt Cấm Khê ở trên má»™t dải đồng bằng hẹp nằm ngay bên tả ngạn sông Hồng mà hà ng năm vá» mùa mưa lÅ© thưá»ng bị ngáºp nước (vì ngà y đó chưa có đê). Như váºy không phù hợp vá»›i sá»± ghi chép cá»§a các thư tịch đã nêu ở trên. Vả nếu đúng là dải đồng bằng ấy thì là m sao mà Hai Bà tổ chức kháng chiến được tá»›i hà ng năm (hoặc hai hay ba năm) chống lại cuá»™c bao vây cà n quét cá»§a hai vạn quân giặc Ä‘ang nắm ưu thế quân sá»±? Äể là m được như váºy, nghÄ©a quân Hai Bà phải có má»™t căn cứ hiểm yếu, có giá trị phòng ngá»± tốt nhưng lại cÅ©ng không phải hoà n toà n khép kÃn mà có thể và cần phải liên lạc được vá»›i các căn cứ khác, vá»›i nhân dân háºu phương (có thế má»›i duy trì được cuá»™c chiến đấu).
Năm 1972, ông Äinh Văn Nháºt trong luáºn văn Äất Cấm Khê, căn cứ cuối cùng cá»§a Hai Bà Trưng trong cuá»™c khởi nghÄ©a Mê Linh năm 40 – 43 in ở tạp chà Nghiên cứu Lịch sá» các số 148-149, đã đưa ra má»™t giả thuyết má»›i. Ná»™i dưng cÆ¡ bản cá»§a thuyết nà y là coi trung tâm Cấm Khê, căn cứ kháng chiến cuối cùng cá»§a Hai Bà Trưng, chÃnh là khu vá»±c thung lÅ©ng Suối Và ng, nÆ¡i có con Suối Và ng từ sưá»n đông núi Tản Viên nam chảy vá» rồi vòng qua Hạ Lôi – Bằng Trù ở huyện Thạch Thất để đổ và o sông TÃch. Thung lung Suối Và ng được coi là tên Nôm cá»§a Kim Khê cứu. Tác giả mô tả: “Con suối nà y bắt nguồn từ núi Xổ có đỉnh cao 178m, gần thôn Cổ Cá»a trên đất các xã Äà o Lãng và Bằng Lá»™ cÅ©, thuá»™c huyện Lương SÆ¡n tỉnh Hòa Bình, sau đó chảy qua xóm Suối Và ng rồi và o địa hạt xã Hạ Bằng, huyện Thạch Thất, thà nh suối Hạ Bằng; suối nà y chảy qua chân núi Tu Hú, qua xã Hạ Bằng rồi sau cùng đổ và o sông Con ở ngang Dã Cát và Phú Vinh thuá»™c huyện Quốc Oai, Hà SÆ¡n Bìnhâ€. (Nghiên cứu Lịch sá», số 148 ).
Giả thuyết nà y được nhiá»u nhà nghiên cứu chấp nháºn. Ông Văn Tân vừa tán thà nh lại vừa cung cấp thêm má»™t giả thiết vá» mặt ngữ âm: “Kim Khê hay Cấm Khê Ä‘á»u Ä‘á»c là gin xi hay chÃn xi. Äầu tiên ngưá»i ta đã dịch Suối Và ng ra gin xi (chÃn xi) tức Kim Khê. Sau khi truyá»n miệng cho nhau, ngưá»i ta chỉ nói là gin xi. Rồi từ gin xi ngưá»i ta viết ra Cấm Khê hoặc Cẩm Khê†[90].
Thung lÅ©ng Suối Và ng đó có nhiá»u dấu hiệu tá» ra là má»™t căn cứ cá»§a Hai Bà Trưng. Ngoà i tên gá»i ra (Kinh Khê – Suối Và ng) nÆ¡i đây còn là má»™t vừng rừng núi kÃn đáo rất phù hợp vá»›i việc xây dá»±ng căn cứ địa: sông Äáy là vòng hà o phòng thá»§ tá»± nhiên thứ nhất cá»§a vùng nà y, sông TÃch là vòng hà o thứ hai, còn rừng cây bạt ngà n cá»§a dãy Ba Vì – Viên Nam là tấm áo giáp che chở hiệu nghiệm đồng thá»i là nguồn cung ứng phần nà o lương thá»±c và thá»±c phẩm. Căn cứ nà y lại có lối thông và o Cá»u Chân qua hà nh lang Miếu Môn – Nho Quan.
Ngoà i ra, thung lÅ©ng Suối Và ng lại gần ká» Hạ Lôi – Kẻ Lói, được coi là quê hương cá»§a Hai Bà và như váºy trở thà nh chá»— dá»±a vá» váºt chất và nhất là vá» tinh thần cho hoạt động kháng chiến.
Má»™t dấu hiệu khác nữa là thung lÅ©ng nà y ở ngay dưới chân núi Vua Bà , ngá»n núi cuối cùng cá»§a dãy Tản Viên nam. Cái tên gá»i ấy phải chăng liên quan tá»›i Bà Trưng? Äà nh rằng trong tục lệ thá» phụng và tÃn ngưỡng dân gian cá»§a chúng ta có nhiá»u “vua bà â€. Song ở đây, bên cạnh núi Vua Bà lại có cả núi Mã Viện tương truyá»n là nÆ¡i đóng quân cá»§a tên giặc già nà y. Váºy thung lÅ©ng Suối Và ng vá»›i núi Vua Bà , núi Mã Viện cà ng có khả năng là có liên quan tá»›i sá»± kiện Hai Bà Trưng và là má»™t chiến trưá»ng cổ thá»i đó [91].
VỀ THỜI GIAN VÀ DIỄN BIẾN CỦA CHIẾN SỰ Ở CẤM KHÊ
Như đã nêu ở trên, vẫn má»™t bá»™ Háºu Hán thư mà ở mục Mã Viện truyện thì ghi: “Tháng Giêng năm Kiến VÅ© thứ 19 (tức khoảng tháng 2 năm 43) chém Trưng Trắc, Trưng Nhị đệ đầu vá» Lạc Dương.†Tá»›i mục Nam Man truyện lại ghi: “Tháng Tư năm Kiến VÅ© thứ 19 (tức khoảng tháng 5 năm 43), Viện phá Giao Chỉ, chém Trưng Trắc, Trưng Nhịâ€.
Như váºy theo Háºu Hán thư, Hai Bà duy trì cuá»™c kháng chiến ở Cấm Khê được khoảng từ tám tháng đến má»™t năm.
Nhưng cÅ©ng như đã nêu ở trên, theo Nam Việt chà thì thá»i gian đó là hai năm và theo Giao Châu ngoại vá»±c ký thì thá»i gian đó lại là ba năm. (Sá» Việt Nam như Toà n thư và Cương mục Ä‘á»u chép giống như mục Mã Viện truyện).
Thế là tà i liệu vá» thá»i gian có chiến sá»± ở Cấm Khê khá là phân tán. Tuy nhiên, sá»± sai biệt vá» khoảng thá»i gian đó tháºt không đáng báºn lòng. Vì dù là bảy tám tháng, má»™t năm, hay hai ba năm thì cuá»™c kháng chiến ở Cấm Khê rõ rà ng là nối tiếp cuá»™c khởi nghÄ©a mùa xuân năm 40 đã góp phần là m sáng tá» thêm truyá»n thống bất khuất cá»§a dân tá»™c ta, đã nói lên cho kẻ thù biết rằng ngưá»i Việt ở phương nam nà y không dá»… gì chịu khuất phục thiên triá»u, má»i ngưá»i sẵn sà ng hy sinh ngay cả bản thân mình để bảo vệ độc láºp và tá»± do!
Còn má»™t vấn đỠnữa mà chÃnh sá» cÅ©ng không có ghi chép gì, đó là vấn đỠdiá»…n biến cá»§a chiến sá»± tại Cấm Khê. Tuy váºy trong Háºu Hán thư, Mã Viện truyện, có má»™t câu đáng chú ý: “Viện Ä‘uổi bá»n Trưng Trắc đến Cấm Khê, đánh bại há» mấy lầnâ€. Chi tiết nà y gián tiếp nói lên rằng tại Cấm Khê hai bên đã giao chiến nhiá»u tráºn. Äúng thế! Trong tráºn Lãng Bạc nghÄ©a quân chết tá»›i mấy nghìn. (Háºu Hán thư, q.24). Quân Hán bị chết hẳn cÅ©ng không kém. Có thể Hai Bà đã thấy thế mạnh cá»§a quân xâm lược nên nghÄ© đến việc phải rút vá» má»™t căn cứ có đủ Ä‘iá»u kiện “địa lợi, nhân hòaâ€. Căn cứ ấy phải là Cấm Khê, là thung lÅ©ng Suối Và ng vì như đã nêu ở trên, nÆ¡i đó địa thế rừng núi hiểm yếu có thể dá»±a và o “hình khe thế núi†để chiến đấu lâu dà i. NÆ¡i đó được bảo vệ bằng hai cái hà o thiên tạo là sông Äáy và sông TÃch nhất là sông TÃch, má»™t con sông chảy trên mép cá»§a má»™t báºc thá»m nên có khúc thì đôi bá» thoáng đãng nhưng cÅ©ng có khúc thì hai bên sông là những đồi gò vách thẳng đứng, rất thuáºn tiện cho việc bố trà phòng ngá»±. NÆ¡i đó lại có lối ăn thông và o quáºn Cá»u Chân, má»™t háºu phương đáng tin cáºy, bằng con đưá»ng qua hà nh lang Miếu Môn – Nho Quan tức con đưá»ng “thượng đạo†sau nà y. Sau hết, Cấm Khê đó lại ká» sát Hạ Lôi – Kẻ Lói, có thể là đất bản bá»™ cá»§a lạc tướng Mê Linh, quê hương thân thuá»™c cá»§a Hai Bà .
Vá»›i giá trị chiến lược lợi hại như váºy, căn cứ Cấm Khê thá»±c sá»± đã là m thất bại âm mưu đánh nhanh, thắng nhanh cá»§a Mã Viện. Tên giặc già nà y kết thúc tráºn Lãng Bạc và o mùa xuân năm 42 nhưng mãi tá»›i mùa xuân (hoặc mùa hạ) năm 43 má»›i thắng được Hai Bà ở Cấm Khê. Tráºn Cấm Khê ấy – theo Háºu Hán thư – nếu chỉ kể mùa khô 42 – 43 thì chiến sá»± kéo dà i trên sáu tháng. Theo Giao Châu ngoại vá»±c ký và Nam Việt chà thì chiến sá»± còn dai dẳng kéo tá»›i hai hoặc ba năm sau, tức là sau khi Hai Bà tá» tráºn, nghÄ©a quân vẫn chiến đấu tiếp tục ở những chốt hiểm yếu, ở những triá»n núi, bìa rừng hiểm trở… Vá»›i khoảng thá»i gian ấy cùng vá»›i số ngưá»i bị giết, bị bắt – cá»§a cả hai bên – có tá»›i và i ba vạn, tráºn Cấm Khê quả là má»™t tráºn chiến lá»›n thá»i đó. (Chỉ nói riêng cánh quân do Lưu Long chỉ huy cÅ©ng đã giết hÆ¡n má»™t nghìn nghÄ©a quân và bắt sống hÆ¡n hai vạn ngưá»i). Hẳn là Hai Bà Trưng đã huy động và o tráºn bảo vệ căn cứ Cấm Khê nà y hầu hết các tướng lÄ©nh danh tiếng và đại bá»™ pháºn nghÄ©a quân. Tất nhiên Ä‘iá»u nà y không thấy chép trong chÃnh sá» nhưng hoà n toà n phù hợp vá»›i sá»± ghi chép cá»§a các thần tÃch, ngá»c phả. Theo như thần tÃch những là ng thá» các tướng lÄ©nh cá»§a Hai Bà thì Ä‘a số những vị nà y đã chiến đấu anh dÅ©ng và hy sinh tại Cấm Khê. Có thể nêu và i và dụ:
Như ở huyện Äan Phương có sáu là ng thá» mưá»i vị (VÄ©nh Gia, VÄ©nh Hoa, Hải, Trá»±c, Út, Ả Tú, Ả Huyá»n, Ả Cát, Hải Diệu, Lôi Chấn) thì có tá»›i bốn vị hy sinh ở Cấm Khê (Ả Tú, Ả Huyá»n, Ả Cát, Hải Diệu). Hay ở huyện Hoà i Äức có năm là ng thá» hai vị (Ả Lã Nà ng Äê và Nguyá»…n An) thì cả hai Ä‘á»u tá» tráºn tại Cấm Khê… Nói chung, theo ghi chép cá»§a các ngá»c phả, thần tÃch thì huyện nà o cÅ©ng có những tướng lÄ©nh chiến đấu ở Cấm Khê rồi hoặc chết tại đó, hoặc mở đưá»ng máu thoát ra ngoà i vòng vây cá»§a giặc. Như ở Từ Liêm có Quách Lãng (là ng Thượng Cát), ở Gia Lâm có Thà nh Công (là ng Cổ Dinh), ở Äông Anh có vợ chồng Äà o Kỳ, Phương Dung (là ng Cói), ở Phúc Thá» có vợ Äá»— Năng Tế là Tạ Cẩn Nương (là ng Khánh Hợp), ở Yên Lãng có Chà ng Hối (là ng Thịnh Ká»·), ở Sóc SÆ¡n có Äổng Nghị (là ng Ninh Bắc) v.v… Thần tÃch ở các là ng thuá»™c những tỉnh Bắc Ninh, Hà Nam, Hưng Yên cÅ©ng sẵn các “mô-tÃp†đó.
Nhưng tổn thất lá»›n nhất đối vá»›i nghÄ©a quân ở mặt tráºn Cấm Khê là sá»± hy sinh cá»§a Hai Bà . Tất cả các tà i liệu lịch sá» cá»§a Trung Quốc cÅ©ng như cá»§a Việt Nam đã dẫn ở trên Ä‘á»u thống nhất là Hai Bà tá» tráºn tại Cấm Khê [92].
Các sách sưu tầm truyá»n thuyết cÅ©ng Ä‘á»u chép như váºy.
Việt Ä‘iện u linh: “Hai Bà lui giữ Cấm Khê… thua tráºn và cùng mấtâ€.
LÄ©nh Nam chÃch quái: “Bà (Trưng Vương) lui giữ Cấm Kê. Viện Ä‘em quân đến đánh… Bà thế cô, bị hại trong tráºnâ€.
Ngay ở là ng Hát Môn, nÆ¡i có Ä‘á»n chÃnh thức thá» Hai Bà cÅ©ng có hèm kiêng là tất cả các đồ thá» phụng Ä‘á»u sÆ¡n mà u Ä‘en, tuyệt đối không có mà u đỠlà mà u máu. Khi cúng tế cÅ©ng không ai được mang trang phục mà u Ä‘á». Như váºy cÅ©ng là phản ánh tÃn ngưỡng Hai Bà đổ máu hy sinh ở chiến trưá»ng.
Song cÅ©ng chÃnh ở Ä‘á»n Hát Môn nà y, bản ngá»c phả lại kể là Hai Bà tá»± trầm mình trong dòng Hát Giang. Và từ bao Ä‘á»i rồi lá»i truyá»n miệng phổ biến trong dân gian cÅ©ng kể như váºy. Năm 1840, khi soạn văn bia Trưng Vương sụ tÃch bi ký cho Ä‘á»n Äồng Nhân (xem Phụ lục), tiến sÄ© VÅ© Tông Phan hẳn cÅ©ng theo lá»i truyá»n miệng mà kể rằng: “Äến lúc việc chẳng chiá»u lòng, (Hai Bà ) cùng nhau xắn tay nhảy xuống sông Hátâ€.
Tháºt ra, đây chỉ là nhân dân không muốn ngưá»i anh hùng cá»§a mình lại có má»™t chung cục thảm khốc (bị chết vì gươm Ä‘ao) nên đã tưởng tượng ra má»™t cách chết nhẹ nhà ng hÆ¡n, thi thể được bảo toà n. Äó cÅ©ng là má»™t nét đặc biệt trong lý tưởng thẩm mỹ cá»§a ngưá»i bình dân Việt Nam thá»i xưa.
PHỤ CHÚ – Vá» chung cục cá»§a Hai Bà , ở các thần tÃch, ngá»c phả có khá nhiá»u dị bản:
1- Ngá»c phả là ng Hạ Lôi (Yên Lãng): Hai Bà hóa ở má»™t ngá»n núi huyện Thạch Thà nh thuá»™c phá»§ Kinh Môn.
2- Thần tÃch là ng Thịnh Ká»· (xã Tiá»n Châu, huyện Mê Linh) nÆ¡i thá» Äông Hối đại vương: Hai Bà hóa ở huyện Thạch Thà nh, thuá»™c phá»§ Thiệu Thiên, Ãi Châu.
3- Thần tÃch là ng Cư An (xã Tam Äồng, huyện Mê Linh) nÆ¡i thá» riêng Trưng Nhị: Bà Trưng Trắc tá»± ải ở má»™t ngá»n núi huyện Thạch Thà nh, Ãi Châu. Còn bà Trưng Nhị thì chết ở An Cư.
4- Thần tÃch là ng Nại Tá» Xã (xã Chu Phan, huyện Mê Linh) thá» riêng Thi Sách: Hai Bà đá»u chết tráºn ở Cấm Khê.
5- Thần tÃch là ng Tuấn Xuyên (xã Vạn Thắng, huyện Ba Vì) thá» Phùng Thị ChÃnh: Hai Bà hóa tại núi Hy SÆ¡n.
6- Thần tÃch là ng Thanh Lãng (xã Thanh Lãng, huyện Bình Xuyên, tỉnh VÄ©nh Phúc) thá» Triệu Khoan Hòa: Bà Trưng Nhị bị tá» thương ở bên sông Nguyệt Äức (tức sông Cà Lồ, theo cách gá»i ở địa phương nà y).
7- Äặc biệt Thiên Nam ngữ lục kể vá» chung cục cá»§a Hai Bà khác hẳn má»i tà i liệu quen thuá»™c: ÄÆ°á»£c tin Mã Viện kéo sang, Hai Bà điểm binh lên Man thà nh đón đánh. Sau má»™t và i tráºn, liệu thế không thắng, Trưng Vương đỠnghị giảng hòa. Mã Viện y theo, lấy Man thà nh tức là Tư Minh là m mốc chia hai nước. Nhưng khi vừa kéo binh trở vá» thì cả Hai Bà “Chị em nhuốm bệnh yên hà . Ná»a đêm bỠđất lối ra lên giá»iâ€.
NHá»®NG TRẬN ÄÃNH KHÃC TRÊN ÄẤT GIAO CHỈ
Hai Bà hy sinh rồi (tháng Giêng hoặc tháng Tư năm Kiến VÅ© 19 tức tháng 2 hoặc tháng 5 năm 43) nhưng tại Cấm Khê các tướng lÄ©nh cá»§a Hai Bà vẫn cầm cá»± kháng chiến tá»›i hai hoặc ba năm sau. Má»™t số không Ãt tướng lÄ©nh và nghÄ©a quân khác đã chạy và o Cá»u Chân – như Äô Dương, Chu Bá – tiếp tục chiến đấu. Song như thế không có nghÄ©a là Mã Viện đã kiểm soát được toà n bá»™ quáºn Giao Chỉ. à thức tá»± chá»§ cá»§a ngưá»i Giao Chỉ không thế lá»±c nà o tiêu diệt nổi. Chắc chắn là nhiá»u nÆ¡i không chịu phục tùng quân xâm lược. Thá»§y kinh chú (q.37) có chép: “Tháng Mưá»i năm Kiến VÅ© 19 (tháng 11 năm 43) Mã Viện tiến và o quáºn Cá»u Chân…â€. Như váºy là suốt mùa hè và mùa thu năm 43 Mã Viện ở lại Giao Chỉ. Hẳn là để lo đối phó vá»›i các cánh nghÄ©a quân còn hoạt động ở nhiá»u địa phương khác nhau.
Tuy chÃnh sá» không có chép các sá»± kiện nà y nhưng qua các thần tÃch, ngá»c phả thì quả là sau tráºn Cấm Khê, các tướng lÄ©nh cá»§a Hai Bà đóng ở những địa phương khác nhau vẫn tiếp tục kháng chiến chống quân Hán. CÅ©ng theo các thần tÃch có thể kể tá»›i hà ng chục những cuá»™c chiến đấu như váºy. Thá»±c tế nà y tất gây cho giặc nhiá»u tổn thất.
Ở huyện Phúc Thá» (Hà Tây) có Äá»— Năng Tế, Tạ Cẩn Nương và Hoà ng Äạo.
Äá»— Năng Tế ngụ tại trang Khánh Hợp (nay thuá»™c xã Tam Hiệp). Vợ là Tạ Cẩn Nương. Bà Man Thiện từng đã đón vợ chồng ông vá» dạy cho hai cô con gái là Hai Bà Trưng. Khi Hai Bà khởi nghÄ©a, vợ chồng Năng Tế đứng đầu hà ng tướng lÄ©nh. Tá»›i lúc Mã Viện xâm lược, bà Cẩn Nương chiến đấu bên cạnh Hai Bà , sau tuẫn tiết ở Hát Giang. Còn ông Năng Tế thì vá» Khánh Hợp cùng bà con là ng xóm tiếp tục chống giặc Hán cho đến hÆ¡i thở cuối cùng. Ngà y ông hy sinh là 17 tháng Bảy [93].
Hoà ng Äạo ngụ tại là ng Hạ Hiệp (nay thuá»™c xã Liên Hiệp), theo Hai Bà từ ngà y tụ nghÄ©a Hát Môn. Khi Mã Viện xâm lăng, Hoà ng Äạo lên chặn giặc ở Long Biên, sau trở vá» xây dá»±ng căn cứ ở Quán Dâu gần bá» sông Äáy. ÄÆ°á»£c gần má»™t năm, Mã Viện Ä‘em quân tá»›i đánh. Ông chiến đấu vá»›i giặc đến cùng và hy sinh ngay tại Quán Dâu.
Ở huyện Yên Lãng (nay gá»i là huyện Mê Linh, VÄ©nh Phúc) có chà ng Hối và LÅ© LÅ©y.
Chà ng Hối từng dấy binh đánh giặc Hán trước khi Hai Bà khởi nghÄ©a (đã nói ở Chương ba). Sau nà y khi Mã Viện đánh thắng ở Cấm Khê, Hối và o châu Ãi, rồi lá»™n trở vá» căn cứ cÅ© ở là ng Thịnh Ká»· (nay thuá»™c xã Tiá»n Châu) tổ chức bà con chống giặc. Nhưng giặc Hán đã Ä‘em má»™t lá»±c lượng lá»›n tá»›i đánh. Hối cuối cùng tá»± tỠở sông Nguyệt Äức (Cà Lồ) và o ngà y 10 tháng ChÃn.
LÅ© LÅ©y ở là ng Văn Lôi (nay thuá»™c xã Tam Äồng), là cháu ngoại má»™t lạc tướng. Chà ng theo Hai Bà từ ở Hát Môn. Sau khi Ä‘uổi Tô Äịnh, chà ng vỠđóng đồn ở Văn Lôi. Khi Mã Viện tá»›i vây, LÅ© LÅ©y phá được trùng vây nhưng chạy tá»›i đầu là ng thì giặc Ä‘uổi kịp. Không để sa và o tay giặc, chà ng lấy kiếm quyên sinh.
Ở huyện Äông Anh có Khổng Chúng, ngưá»i trại Hà Hà o (sau đổi là Hà VÄ©, nay thuá»™c xã Liên Hà ). Khổng Chúng từng theo hai ngưá»i cùng là ng là Thá»§y Hải, Äăng Giang Ä‘i đánh giặc Hán. Hai vị nà y hy sinh ở vùng biển. Khổng Chúng vá» tổ chức chiến đấu tại Hà Hà o. Trong má»™t tráºn đánh, ông bị ngã ngá»±a và hóa. Äó là ngà y 12 tháng ChÃn.
Ở huyện Gia Lâm có ba tướng há» Äà o ở Ngá»c Äá»™ng (nay thuá»™c xã Äa Tốn). Äó là Äô Thống, Chiêu Hiển và Tam Lang, theo Hai Bà từ Hát Môn. Sau nà y, khi Hai Bà đã hy sinh, ba chà ng há» Äà o vá» trang Äa Tốn láºp căn cứ kháng chiến. Há» Ä‘á»u hóa và o ngà y 12 tháng Bảy.
Ở huyện Thanh Trì có nà ng TÃa và Tam Trinh.
Nà ng TÃa ở trang VÄ©nh Hưng (sau đổi là VÄ©nh Ninh, thuá»™c xã VÄ©nh Quỳnh), cô gái anh hùng nà y được gặp Trưng Vương ngay tại là ng quê, được Vua Bà thu nháºn. Cô dá»± nhiá»u tráºn đánh lại quân Mã Viện. Sau khi Hai Bà tuẫn tiết, nà ng TÃa vẫn tiếp tục chiến đấu. Trong má»™t tráºn đánh ở bến Thần Phù, cô hy sinh. Äó là ngà y 13 tháng Mưá»i Má»™t.
Triệu Tam Trinh ở thôn Mai Äá»™ng (nay thuá»™c xã Hoà ng Văn Thụ). Khi Mã Viện xâm lăng, ông Ä‘ang trấn giữ SÆ¡n Nam. Quân Hán uy hiếp mạnh, ông rút vá» là ng Mai Äá»™ng láºp căn cứ kháng chiến. Sau đó ông mất ở xứ Khu Äống ngà y 10 tháng Hai.
Ở quáºn Äống Äa cÅ©ng có thôn Thổ Quan tương truyá»n là nÆ¡i ba anh em há» Äà o láºp đồn chống lại Mã Viện sau khi Hai Bà thất tráºn. Vá» sau, cả ba anh em hy sinh cùng ngà y mùng 2 tháng Chạp.
Nếu nói rá»™ng ra vùng lân cáºn Hà Ná»™i thì cÅ©ng sẽ gặp những nhân váºt tương tá»±:
Ở thôn An SÆ¡n, xã Äông SÆ¡n, huyện Chương Mỹ (Hà Tây) có ba anh em há» Äặng tên là Cả, Hai, Ba Ä‘á»u là tướng cá»§a Hai Bà . Sau tráºn Cấm Khê, ba ngưá»i trở vá» An SÆ¡n láºp đồn ở gò Äồng Lang tiếp tục kháng chiến. Trong má»™t tráºn phá vây, ba chà ng hy sinh ngay bên dòng TÃch Giang. Ngà y hóa là mùng 10 tháng Mưá»i Má»™t.
Hoặc các nhân váºt Vương Cai ở là ng Thượng Thanh (xã Thanh Cao, huyện Thanh Oai); Chiêu Trung và Äá»— Lý ở là ng Yên Trưá»ng (xã Trưá»ng Thịnh, huyện Ứng Hòa), Nguyá»…n Nga ở là ng Tuy Lai (xã Tuy Lai, huyện Mỹ Äức) v.v… Ä‘á»u là những nhân váºt tiếp tục tổ chức kháng chiến ở vùng quê mình sau khi Hai Bà đã hy sinh. [94]
Tỉnh VÄ©nh Phúc cÅ©ng không hiếm các nhân váºt như thế. Thôn Nghênh Tiên ở huyện Yên Lạc có bà VÄ©nh Hoa vẫn tiếp tục chiến đấu tại trang Tiên Nha (tên cÅ© cá»§a vùng Nghênh Tiên, Xuân Äà i, Tiên Äà i) và tá» tráºn ngà y 14 tháng ChÃn. Hoặc ở Hướng Lai (?) xã Tân Tiến, huyện VÄ©nh Tưá»ng có hai anh em là Cả Lợi và Hai Lợi cÅ©ng láºp căn cứ chống Mã Viện. Ngà y há» hy sinh là mùng 8 tháng Mưá»i. [95] Ở các tỉnh Bắc Ninh, Hà Nam, Hưng Yên cÅ©ng không thiếu các trưá»ng hợp tương tá»± (xem Chương năm).
Tất nhiên vá»›i các nhân váºt trên thì ngay cả há» tên cá»§a há» cÅ©ng còn là vấn đỠphải tìm hiểu nghiên cứu chứ chưa nói gì đến hà nh trạng. Nhưng có Ä‘iá»u đáng lưu ý là trong những năm gần đây, nhát cuốc cá»§a các nhà khảo cổ đã lần lượt nói lên rằng và o thá»i kỳ hoạt động cá»§a các nhân váºt truyá»n thuyết đó thì những địa Ä‘iểm được coi là quê hương hoặc địa bà n chiến đấu cá»§a hỠđã thá»±c sá»± là những Ä‘iểm tụ cư. Thá»±c tế là ở những địa Ä‘iểm ấy, ngà nh khảo cổ đã phát hiện những di váºt có tuổi trước Công nguyên, muá»™n lắm cÅ©ng là và o đầu Công nguyên.
Huyện Phúc Thá»: ở Tam Hiệp quê Äá»— Năng Tế, Tạ Cẩn Nương) đã phát hiện những di váºt thuá»™c văn hóa Äông SÆ¡n [96].
Huyện Yên Lãng (Mê Linh): ở Tháp Miếu là là ng láng giá»ng cá»§a Thịnh Ká»· (đồn binh cá»§a Chà ng Hối) có di chỉ thuá»™c văn hóa Phùng Nguyên. Ở Thà nh Dá»n, tiếp giáp là ng Văn Lôi (quê LÅ© LÅ©y) cÅ©ng là di chỉ văn hóa Phùng Nguyên.
Huyện Äông Anh: ở Việt Hùng (Xuân Kiá»u) xã láng giá»ng cá»§a Hà VÄ© (quê Khổng Chúng) có di chỉ văn hóa Phùng Nguyên. Má»™t xã khác ở cạnh Hà DÄ© là Dục Tú (Äình Trà ng) có đủ di chỉ cá»§a ba ná»n văn hóa Äồng Äáºu, Gò Mun, Äông SÆ¡n.
Huyện Thanh Trì: ChÃnh ở xã VÄ©nh Quỳnh (quê Nà ng TÃa) có di chỉ Gò Chùa Thông, thuá»™c văn hóa Gò Mun. Ở là ng Mai Äá»™ng, căn cứ cá»§a Tam Trinh cÅ©ng có di chỉ khảo cổ đồ đá má»›i.
Huyện Ứng Hòa: Hai xã gần gÅ©i vá»›i xã Trưá»ng Thịnh (quê Chiêu Trung, Äá»— Lý) là xã Phương Tú và Quảng Phú Cầu Ä‘á»u có những di váºt khảo cổ thuá»™c văn hóa Äông SÆ¡n.
Huyện Mỹ Äức: Là ng Tuy Lai (xã Tuy Lai) quê cá»§a Nguyá»…n Nga ở cạnh thôn Hoà nh, nÆ¡i trước đây đã đà o được hai trống đồng Äông SÆ¡n đặt tên là trống Miếu Môn I và II.
Huyện Chương Mỹ: ChÃnh ở xã Äông SÆ¡n, quê cá»§a ba chà ng há» Äặng cÅ©ng có di chỉ văn hóa Äông SÆ¡n.
Còn tỉnh VÄ©nh Phúc, ở hai huyện Yên Lạc, VÄ©nh Tưá»ng – quê cá»§a VÄ©nh Hoa và hai chà ng Lợi – thì có tá»›i tám di chỉ văn hóa Phùng Nguyên, má»™t di chỉ văn hóa Äồng Äáºu, má»™t di chỉ Gò Mun. ChÃnh tên gá»i cá»§a văn hóa Äồng Äáºu là mượn cá»§a di chỉ Äồng Äáºu thuá»™c xã Minh Tân, huyên Yên Lạc, là xã láng giá»ng cá»§a xã Nguyệt Äức, có thôn Nghênh Tiên quê cá»§a VÄ©nh Hoa. Äiá»u đặc biệt là ở thôn Xuân Äà i (thôn cùng vá»›i Nghênh Tiên và Äinh Xá há»p thà nh xã Nguyệt Äức) năm 1975 có phát hiện má»™t ngôi má»™ có niên đại đầu Công nguyên. Xem xét các đồ tùy táng thì đây là thi hà i cá»§a má»™t võ tướng [97]. Thi hà i nà y, đặc biệt hÆ¡n nữa, lại chỉ có ná»a ngưá»i phÃa trên. Phải chăng đây là má»™t tướng lÄ©nh bị chết tráºn trong cuá»™c chiến tranh Việt – Hán ngà y ấy?
Như váºy là bằng và o nguồn tư liệu khảo cổ há»c, có thể nói má»™t cách khẳng định rằng: và o thá»i kỳ Hai Bà Trưng, những là ng xóm nêu ở trên Ä‘á»u là những Ä‘iểm cư dân, những nÆ¡i có ngưá»i ở đông đúc. Và nếu những ngưá»i dân nà y có theo sá»± chỉ huy cá»§a má»™t thá»§ lÄ©nh nà o đó đứng lên chống quân Mã Viện thì cÅ©ng là điá»u tất nhiên. Vì há» Ä‘á»u là những ngưá»i Giao Chỉ từng bị quân Hán chà đạp, vùi dáºp trong trên má»™t thế ká»·!
Có Ä‘iá»u là những phát hiện khảo cổ há»c giúp chuyển thông tin huyá»n thoại (thần tÃch) thà nh thông tin khoa há»c (sá» liệu) đến mức nà o thì còn cần phải tiếp tục nghiên cứu. Dù sao đó cÅ©ng là những dấu vết váºt chất có dồi dà o khả năng liên kết huyá»n thoại thà nh má»™t sá»± tháºt lịch sá». Và rõ rà ng là Mã Viện đã bị cản lại ở Giao Chỉ cho tá»›i mùa thu năm 43 má»›i có thể đánh và o Cá»u Chân. Nhân dân Giao Chỉ đã kìm lại bước tiến cá»§a Mã Viện, cho hắn biết thế nà o là nghị lá»±c và khà phách cá»§a ngưá»i Việt phương nam.
PHỤ CHÚ – Má»™t số nhà nghiên cứu có hình dung ra má»™t số tráºn đánh khác. Như hai ông Nguyá»…n Văn Dị – Thanh Ba (trong bà i đã dẫn) cho rằng có cuá»™c chiến ở vùng “quốc đô Mê Linh thuá»™c huyện Yên Lãng, VÄ©nh Phú†và là “những tráºn ác chiếnâ€.
Hoặc ông VÅ© Kim Biên trong bà i “Vá» vấn đỠCấm Khê†in ở táºp “Những vấn đỠlịch sá» VÄ©nh Phú†– Ty Văn hóa VÄ©nh Phú – năm 1975 – có quan niệm rằng:
– Bà Trưng đóng ở Hạ Lôi – Yên Lãng.
– Cấm Khê là là ng Cẩm Khê, huyện Yên Lạc, Vĩnh Phú
– Mã Viện sau khi qua ải Lạng SÆ¡n thì tách má»™t toán quân Ä‘i vòng qua sưá»n bắc núi Tam Äảo sang Tuyên Quang rồi theo tả ngạn sông Phó Äáy tiến vá» xuôi, quặt lại đánh Hạ Lôi.
Từ quan niệm đó, tác giả cho rằng các tráºn đánh ngà y ấy xảy ra dá»c theo lối hà nh quân trên.
Hai giả thiết trên sẽ có ý nghÄ©a trong trưá»ng hợp quốc đô ngà y ấy Ä‘Ãch thị là Hạ Lôi ở Yên Lãng.
MÃ VIỆN KẾT THÚC CUỘC XÂM LƯỢC
Thá»§y kinh chú (q.37) chép: “Tháng Mưá»i năm Kiến VÅ© 19 (43) Mã Viện và o quáºn Cá»u Chân ở phÃa nam. Äến huyện Vô Công, tướng giặc đầu hà ng, lại tiến đến huyện Dư Phát. Cừ súy là Chu Bá bá» quáºn và o rừng sâu là nÆ¡i tê tượng tụ táºp, bò tưng bà y hà ng mấy nghìn con. Thỉnh thoảng thấy hà ng mấy chục đến trăm con voi. Mã Viện lại chia binh đến huyện Vô Biên là Cá»u Chân đình ở Ä‘á»i Vương Mãng. Lại đến huyện Cư Phong. Tướng giặc không hà ng Ä‘á»u bị chém tá»›i trăm ngưá»i. Cá»u Chân bèn yênâ€.
Lại theo sách SÆ¡ há»c ký dẫn tà i liệu trong Nam Việt chà thì Mã Viện đà o má»™t đưá»ng sông thông qua dải núi Cá»u Chân và xếp đá là m đê ngăn sóng biển để Ä‘i từ Giao Chỉ và o Cá»u Chân. Chá»— núi đà o đó gá»i là Tạc SÆ¡n, chá»— cá»a biển ngăn sông đó gá»i là Tạc Khẩu.[98]
Ngà y nay, chưa rõ Tạc SÆ¡n là núi nà o nhưng Tạc Khẩu thì khá nhiá»u nhà nghiên cứu cho là cá»a Thần Phù. Căn cứ và o những chỉ dẫn thư tịch trên, ông Äà o Duy Anh đã phác há»a ra con đưá»ng tiến quân cá»§a Mã Viện như sau:
Theo sông Äáy, Mã Viện đến địa đầu Cá»u Chân là huyện Vô Công (nay là vùng Gia Viá»…n, Nho Quan cá»§a tỉnh Ninh Bình). Từ đây, vẫn theo sông Äáy và sông Vân Sà ng, Mã Viện đến cá»a Thần Phù nhưng hắn không dám vượt cá»a nà y ra biển. Hắn cho đà o “ngả thông ở giữa núi Cá»u Chânâ€, “xếp đá là m đê ngăn sóng biểnâ€. Như váºy Mã Viện tất Ä‘i và o sông Tống, sang cá»a Lạch Trưá»ng. Äó là địa Ä‘iểm có thà nh Dư Phát, huyện lỵ huyện cùng tên (tương ứng vá»›i vùng Nga SÆ¡n, Háºu Lá»™c cá»§a tỉnh Thanh Hóa ngà y nay).
Từ Dư Phát, Mã Viện ngược sông Mã, đánh quáºn trị quáºn Cá»u Chân ở khu vá»±c là ng Dương Xá (tức là ng Rà ng). Sau đó hắn chia quân tiến đánh huyện Vô Biên (vùng VÄ©nh Lá»™c, Thạch Thà nh) và huyện Cư Phong (vùng Quảng Xương, Äông SÆ¡n, Nông Cống, Thá» Xuân). [99]
Thá»±c ra vị trà các huyện ở quáºn Cá»u Chân cÅ©ng như đưá»ng hà nh quân cá»§a Mã Viện và o quáºn nà y là những vấn đỠcần thảo luáºn thêm (như ông Äinh Văn Nháºt và ông Nguyá»…n Äình Thá»±c đã là m trên tạp chà Nghiên cứu Lịch sá» các số 159, 170). Nhưng có má»™t Ä‘iá»u chắc chắn là tại núi Trịnh ở huyện Thiệu Hóa, gần di chỉ đồ đồng nổi tiếng Thiệu Dương, đã xảy ra má»™t tráºn đánh lá»›n. Vì má»›i đây, má»™t khai quáºt khảo cổ đã cho những tư liệu cụ thể. Ông Lê Văn Lan đã nháºn định vỠđịa Ä‘iểm nà y như sau: má»™t trưá»ng hợp Ä‘iển hình đã xảy ra ở địa Ä‘iểm núi Trịnh. Khảo cổ há»c đã phát hiện được ở đây, trên má»™t triá»n núi rá»™ng, những đầu tên đồng cắm vùi theo má»™t hướng gần thống nhất. Và rải rác khắp nÆ¡i là những di cốt và tà n tÃch chiến tranh khác. Việc xác định niên đại cá»§a nhÅ©ng đầu tên đồng là mạt kỳ thá»i đại đồng thau, khoảng trước sau Công nguyên, đã đưa địa Ä‘iểm khảo cổ há»c nà y và o thá»i kỳ Hai Bà Trưng. Và việc đặt núi Trịnh và o vị trà trung chuyển giữa miá»n đồng bằng Thanh Hóa, gần khu vá»±c quáºn trị Cá»u Chân đầu thá»i Bắc thuá»™c vá»›i miá»n núi rừng phÃa tây, đối chiếu vá»›i những thư tịch vá» cuá»™c hà nh quân cá»§a Mã Viện truy kÃch “dư đảng†Hai Bà Trưng do các tướng Äô Dương và Chu Bá chỉ huy ở miá»n nà y, cuối cùng đã cho phép xác định má»™t di tÃch chiến trưá»ng lá»›n ở thá»i Hai Bà Trưng tại địa Ä‘iểm khảo cổ há»c được phát hiệnâ€. [100]
Có thể đó là nÆ¡i đụng độ giữa Mã Viện và Chu Bá. Vì theo tinh thần câu văn Thá»§y kinh chú đã dẫn ở trên thì Chu Bá là cừ súy phụ trách quáºn Cá»u Chân, ông đóng tại quáºn trị khi đó là Tư Phố. Tư Phố theo ông Äà o Duy Anh là là ng Rà ng ngà y nay, cách núi Trịnh không quá 5km. Váºy có thể núi Trịnh là nÆ¡i giao chiến giữa Mã Viện và Chu Bá. Do thế yếu nên Chu Bá phải rút chạy vá» ngà n rừng phÃa tây.
Mã Viện sau đó còn tiến đánh huyện Vô Biên rồi huyện Cư Phong. Tại đây Äô Dương phải ra hà ng, như Toà n thư và Cương mục đã ghi. Vì như váºy là Mã Viện đã hoà n thà nh cuá»™c viá»…n chinh xâm lược kéo dà i tá»›i hai năm.
Äà nh rằng các chÃnh sá» không ghi chép gì vá» cuá»™c đấu tranh cá»§a nhân dân Cá»u Chân chống giặc Hán nhưng Mã Viện truyện trong Háºu Hán thư có ghi vá» số quân và dân Cá»u Chân bị giặc Hán chém giết: “Viện Ä‘em lâu thuyá»n lá»›n bé hÆ¡n hai nghìn chiếc, binh lÃnh hÆ¡n hai vạn, tiến đánh dư đảng cá»§a Trưng Trắc ở Cá»u Chân là bá»n Äô Dương từ Vô Công đến Cư Phong, chém giết bắt bá»› hÆ¡n năm nghìn ngưá»iâ€.
Ở Ä‘oạn Thá»§y kinh chú dẫn bên trên cÅ©ng có má»™t chi tiết liên quan tá»›i vấn đỠnà y: “Tướng giặc không hà ng Ä‘á»u bị chém tá»›i hà ng trăm ngưá»iâ€. Hẳn là nhân dân ở đây chống cá»± cÅ©ng rất mãnh liệt, có thế Mã Viện má»›i đà n áp dã man, Ä‘em chém hà ng trăm tướng lÄ©nh. Và cùng vá»›i hà ng trăm chỉ huy ấy thì số nghÄ©a quân bị tà n sát cÅ©ng phải tá»›i hà ng dăm bảy nghìn.
Trong số nà y theo sá»± ghi chép cá»§a thần tÃch có cả nhÅ©ng ngưá»i từ Giao Chỉ rút và o đây phối hợp chiến đấu. Như Chà ng Hối ở Thịnh Ká»· (huyện Mê Linh) từng chiến đấu bên cạnh Äô Dương ở Cá»u Chân. Hay tướng Thà nh Công ở Cổ Linh (huyện Gia Lâm) sau thất tráºn Cấm Khê đã rút và o Cá»u Chân và hy sinh ở trang Tâm Quy, huyện Tống SÆ¡n. Äiá»u đáng chú ý là ở Thanh Hóa đúng là có trang nà y tháºt, nay thuá»™c huyện Hà Trung (nguyên là đất huyện Tống SÆ¡n) cách ga Äò Lèn độ 6km vá» phÃa tây bắc.
Nhưng cÅ©ng là thần tÃch mà lại phù hợp rất khÃt khao vá»›i lịch sá» thì là trưá»ng hợp Nà ng TÃa. Nà ng TÃa ở là ng VÄ©nh Ninh (huyện Thanh Trì, Hà Ná»™i). Sau khi Hai Bà tuẫn tiết, cô đã rút và o Cá»u Chân và hy sinh trong má»™t tráºn ác chiến ở Thần Phù ngà y 13 tháng Mưá»i Má»™t. Theo Thá»§y kinh chú thì thá»i gian Mã Viện từ Giao Chỉ tiến quân và o Cá»u Chân là tháng Mưá»i (năm Kiến VÅ© 19). Như thế thì tráºn ác chiến ở Thần Phù xảy ra sau đó má»™t tháng là điá»u hợp lý!
â—Š â—Š â—Š
Theo những Ä‘oạn sách đã dẫn ở trên thì Mã Viện dừng lại ở Cư Phong. Äây là chặng cuối cùng cá»§a hà nh trình tiến quân cá»§a Mã Viện. Nhưng cÅ©ng còn má»™t số sách Trung Quốc khác như Quảng Châu ký, Lâm Ấp ký, Ngô lục… lại ghi rằng Mã Viện từng đến vùng Tượng Lâm, Tượng Phố ở gần biên giá»›i nước Tây Äồ dá»±ng cá»™t đồng để ghi chiến công, đồng thá»i là m cương giá»›i cho nhà Hán. Nhà du lịch Du Ãch Ký (do Thá»§y kinh chú dẫn) có nói cụ thể nÆ¡i dá»±ng cá»™t đồng là đối diện vá»›i sông Thá» Linh tức sông Gianh ngà y nay ở Quảng Bình.
Song nhiá»u nhà nghiên cứu (như H.Maxpêrô, Äà o Duy Anh) đã kết luáºn đó là chuyện hoang đưá»ng, do Ä‘á»i sau bịa đặt ra. [101]
Vùng huyện Thạch Hà tỉnh Nghệ An có má»™t truyá»n thuyết liên quan tá»›i cuá»™c kháng chiến cá»§a nghÄ©a quân Hai Bà Trưng. Truyá»n thuyết đó kể rằng ở Thạch Hà có khe Äá Mà i, nÆ¡i ấy có những hòn đá mà i to, vá»›i những vết mà i lõm hẳn Ä‘i. Tương truyá»n đấy là nÆ¡i lÃnh cá»§a Hai Bà đã mà i kiếm trong thá»i gian chống Mã Viện tại vùng nà y. [102]
Truyá»n thuyết ấy thá»±c hư ra sao, chưa thể xác định. Ghi lại đây để thêm tà i liệu tham khảo.
Äiá»u chắc chắn là Mã Viện chỉ tiến đến Cư Phong. Nếu có quân Hán tiến và o vùng Nghệ TÄ©nh (khi đó là huyện Hà m Hoan) và cả quáºn Nháºt Nam nữa thì đó là những cánh quân do bá»n phó tướng cá»§a Mã Viện chỉ huy. Vì nếu Ä‘Ãch thân Mã Viện cầm đầu cuá»™c hà nh quân nà y thì Mã Viện truyện tất đã ghi chép.
â—Š â—Š â—Š
Äà n áp được cuá»™c kháng chiến, Mã Viện còn ở lại Âu Lạc tá»›i gần má»™t năm. Hắn dùng thá»i gian nà y để tổ chức lại việc cai trị. Háºu Hán thư, Mã Viện truyện có chép: “Viện qua chá»— nà o là đặt quáºn huyện, xây thà nh quách, đà o mương dẫn nước tưới ruá»™ng là m lợi cho dân. Lại tâu hÆ¡n mưá»i Ä‘iá»u luáºt Việt khác luáºt Hán, thi hà nh pháp chế cÅ© vá»›i ngưá»i Việt để rà ng buá»™c há»â€. Câu sách đó cho ta hiểu rằng Mã Viện xóa bá» chế độ lưu dùng các lạc tướng mà áp dụng hoà n toà n chế độ quáºn huyện y như nguyên mẫu Trung Quốc để cai trị trá»±c tiếp, tức là tại các cấp hà nh chÃnh huyện cÅ©ng như quáºn, các quan lại Ä‘á»u do triá»u đình bổ nhiệm và thuyên chuyển. Do đó sá»± kiểm soát cá»§a chÃnh quyá»n đô há»™ trở nên chặt chẽ hÆ¡n, vươn tá»›i táºn từng là ng, từng xóm. Và như váºy thì rõ rà ng là các quý tá»™c bản địa (lạc hầu, lạc tướng) bị gạt bá» ra khá»i bá»™ máy chÃnh quyá»n. Trong thá»±c tế thì tầng lá»›p nà y đã bị Mã Viện đánh tan tác trong quá trình tiến hà nh chiến tranh xâm lược. Trong tráºn Lãng Bạc, Mã Viện “chém mấy nghìn đầu, bắt hà ng hÆ¡n vạnâ€. Äến tráºn Cấm Khê, Lưu Long cÅ©ng “chém hÆ¡n nghìn đầu bắt hà ng hai vạnâ€. Trong số nà y không Ãt là các thá»§ lÄ©nh các địa phương Giao Chỉ tức các lạc tướng, lạc hầu cÅ©. Rồi đến Cá»u Chân, Mã Viện cÅ©ng đã chém giết bắt bá»› hÆ¡n năm nghìn ngưá»i†và “tướng giặc không hà ng, bị chém tá»›i hà ng trăm ngưá»iâ€.
Những ngưá»i không bị giết thì cÅ©ng bị báºt khá»i đất bản bá»™ cá»§a mình, hoặc buá»™c phải dá»i tá»›i những vùng đất hoang hóa, hoặc bị đưa hẳn sang Trung Quốc như trưá»ng hợp ghi ở Nam Man truyện trong Háºu Hán thư: “Dá»i cừ súy hÆ¡n ba trăm ngưá»i sang Linh Lăng†(nay là huyện Linh Lăng thuá»™c tỉnh Hồ Nam).
Ngoà i việc cá»§ng cố lại chế độ quáºn huyện, Mã Viện còn “thi hà nh pháp chế cũ†tức là phế bá» pháp luáºt truyá»n thống cá»§a ngưá»i Việt, Ä‘em luáºt nhà Hán có từ Ä‘á»i Hán Cao Tổ, Hán Văn Äế mà áp dụng và o xã há»™i Âu Lạc để gò ngưá»i Việt và o khuôn khổ dân nô lệ.
Song song vá»›i việc “tháo dỡ†chế độ dung dưỡng lạc tướng, Mã Viện phân chia lại các khu vá»±c hà nh chÃnh. Trước đây má»—i huyện là má»™t bá»™ lạc thuá»™c quyá»n má»™t lạc tướng cha truyá»n con nối. Cho nên có huyện lá»›n, huyện nhá». Bây giá» không còn lạc tướng nữa, nên huyện nà o rá»™ng thì Mã Viện chia nhá» ra và nếu là má»™t huyện nhá» thì hắn Ä‘em sáp nháºp và o huyện lân cáºn. Äó là trưá»ng hợp huyện Tây Vu, huyện Dư Phát, huyện Äô Lung… Háºu Hán thư ghi: “Huyện Tây Vu có 32.000 nhà mà biên giá»›i thì ở cách xa huyện trị đến hÆ¡n nghìn dặm nên (Mã Viện) xin chia ra là m hai là huyện Phong Khê và huyện Vá»ng Hảiâ€. Còn hai huyện Dư Phát và Äô Lung thì không có tư liệu trá»±c tiếp song ở Tiá»n Hán thư thì chép quáºn Cá»u Chân có bảy huyện: Tư Phố, Cư Phong, Dư Phát, Vô Biên, Äô Lung, Vô Thiết và Hà m Hoan. Äến Háºu Hán thư thì chỉ còn ghi có năm huyện, mất Äô Lung và Dư Phát.
Như váºy là Mã Viện đã phá vỡ các tổ chức bá»™ lạc cÅ©, đưa tổ chức hà nh chÃnh ở Âu Lạc theo sát cách tổ chức quáºn huyện cá»§a nhà Hán. “Äây cÅ©ng là đòn đáng kể đánh và o tà n dư công xã nguyên thá»§y†[103].
Mặt khác, để tăng cưá»ng bảo vệ các quáºn trị và nhất là huyện trị, Mã Viện đã cho xây thêm thà nh quách, như xây thà nh má»›i cho huyện Vá»ng Hải, xây Kiển thà nh (thà nh hình cái kén) ở huyện Phong Khê…
VỠmặt kinh tế, Mã Viện cho “đà o mương dẫn nước tưới ruộng là m lợi cho dân†thì có thể hiểu dân ở đây là các địa chủ Hán tộc từng bao chiếm đất đai của công xã Âu Lạc là m trang trại riêng hoặc cũng có thể là một phần số quý tộc bản địa đã đầu hà ng.
Ở những vùng biên giá»›i, Mã Viện để lại má»™t số quân lÃnh cho chúng khai khẩn đất Ä‘ai, láºp là ng ấp. Má»™t dẫn chứng cụ thể là trên ba trăm năm sau, Du Ãch Ký Ä‘i du lịch có thấy ở bá» nam sông Thá» Linh (tức sông Gianh ở tỉnh Quảng Bình ngà y nay) má»™t là ng trên 200 há»™ Ä‘á»u là há» Mã. Ngưá»i Giao Châu (tức ngưá»i Việt chúng ta) gá»i há» là dân Mã lưu. Há»i ra thì đó là con cháu cá»§a những gia đình binh lÃnh mà Mã Viện đã lưu lại ở vùng nà y. Cái tên Mã Lưu (do Mã Viện lưu lại) bắt nguồn từ đó. (Dẫn trong Thá»§y kinh chú).
Sá» Trung Quốc lại còn ghi má»™t “chiến tÃch†khác cá»§a Mã Viện mà thá»±c tế là má»™t tá»™i ác đối vá»›i nhân dân Âu Lạc. Äó là việc tên giặc già nà y đã vÆ¡ vét trống đồng ở các địa phương lại, cho đúc thà nh má»™t con ngá»±a để dâng Quang VÅ©. (Háºu Hán thư q.24: Viện thÃch cưỡi ngá»±a, giá»i phân biệt ngá»±a tốt, bắt được trống đồng Lạc Việt ở Giao Chỉ, bèn đúc thà nh hình ngá»±a Ä‘em vá» dâng vua… Ngá»±a cao 3 xÃch 5 thốn, vòng thân 4 xÃch 5 thốn, được đặt tại dưới Ä‘iện Tuyên Äức).
Rõ rà ng là má»™t tá»™i ác phá hoại di sản văn hóa cá»§a dân tá»™c ta ngà y ấy. Nhưng không chỉ có thế mà việc là m nà y cá»§a Mã Viện còn nhằm đánh và o truyá»n thống dân tá»™c ta. Vì trống đồng là tiêu biểu cho ná»n văn minh Lạc Việt, là chứng tÃch cá»§a tâm hồn, tư duy và tà i năng kỳ diệu cá»§a ngưá»i Việt. Há»§y hoại trống đồng ở Giao Chỉ là Mã Viện tÃnh đến chuyện xóa Ä‘i dấu vết cụ thể cá»§a má»™t ná»n văn minh, biểu tượng sức mạnh sáng tạo cá»§a cá»™ng đồng ngưá»i Việt đương thá»i.
â—Š â—Š â—Š
Tá»›i mùa thu năm Kiến VÅ© 20 (năm 44), Mã Viện thu quân vá» nước. Số quân còn lại – như Háºu Hán thư có ghi – chỉ bằng năm sáu phần mưá»i lúc ra Ä‘i. NghÄ©a là Ãt nhất cÅ©ng có hà ng vạn tên lÃnh Hán gá»i xác lại ở các nẻo đưá»ng Giao Chỉ, Cá»u Chân. Nhưng Mã Viện không quên chở theo má»™t xe châu báu ngá»c và ng cướp được ở Âu Lạc và nói phao lên rằng đó là xe chở quả ý dÄ© dùng là m thuốc trị lam chướng! Mã Viện đã là m già u trên xương máu cá»§a nhân dân Âu Lạc và cả trên xương máu cá»§a quân lÃnh Hán.
â—Š â—Š â—Š
Vá» những nguyên nhân thất bại cá»§a cuá»™c kháng chiến nà y, lâu nay nhiá»u sách báo đã đỠcáºp tá»›i. Do tư liệu gốc quá Ãt á»i nên tất cả Ä‘á»u là suy Ä‘oán. Có những suy Ä‘oán dá»… có thể chấp nháºn như: “Quân đội cá»§a Mã Viện hÆ¡n hẳn quân cá»§a Hai Bà vá» mặt tổ chức, mặt vÅ© khÃ, mặt kỹ thuáºt chiến đấu và mặt váºn dụng chiến lược chiến thuáºt… Năm 43, nếu Hai Bà Trưng không mang quân chá»§ lá»±c đến Lãng Bạc mà lại tránh cuá»™c tấn công cá»§a Mã Viện, chá» cho Viện phải rải quân ra để chiếm giữ các nÆ¡i rồi má»›i mang quân tỉa dần quân Hán, là m cho quân Hán ngà y cà ng hao mòn má»i mệt, mất hết ý chà chiến đấu rồi cuối cùng má»›i tổng phản công tiêu diệt quân Hán hay Ä‘uổi chúng ra khá»i đất nước thì má»™t tình hình khác có thể xảy ra†[104] hoặc: “Thá»i gian xây dá»±ng đất nước, cá»§ng cố lá»±c lượng phòng giữ đất nước cá»§a triá»u Trưng Vương còn quá ngắn. Quân đội nhà nước Hùng Lạc (chỉ nhà nước cá»§a Trưng Vương – N.V.P) chÃnh là các đơn vị nghÄ©a quân chuyển lên, hợp thà nh, số lượng tuy đông hà ng mấy vạn, tinh thần đánh giặc cứu nước rất cao nhưng má»›i tổ chức, trang bị, võ khà còn thô sÆ¡ và thiếu thốn, thá»i gian huấn luyện quân sá»± còn Ãt, chưa quen đánh lá»›n, đánh táºp trung†[105].
Cũng có những suy đoán cần trao đổi thêm:
“Nhà nước tá»± chá»§ do Trưng Vương xây dá»±ng vá»›i sá»± táºp hợp các bá»™ lạc, trong ấy vá» kinh tế thì quan hệ sản xuất thị tá»™c còn nặng, vá» chÃnh trị thì xu hướng phân tán tá»± láºp còn mạnh, chưa có cÆ¡ sở và tổ chức vững chắc, cho nên trước sá»± phản công mạnh mẽ cá»§a quân Mã Viện, là lá»±c lượng quân sá»± cá»§a má»™t nhà nước hùng cưá»ng thì nó không thể duy trì nổi. Vì thế mà sá»± thất bại cÅ©ng mau chóng và dá»… dà ng†[106].
Hoặc: “Nguyên nhân tất bại căn bản cá»§a cuá»™c khởi nghÄ©a có hai Ä‘iá»u. Thứ nhất là chế độ chiếm hữu nô lệ (chỉ thá»i kỳ Hai Bà Trưng – N.V.P) và giai cấp chá»§ nô (đại diện là Hai Bà Trưng – N.V.P) đã quá thá»i, không còn sứ mạng lịch sá» nữa. Thứ hai là chế độ chiếm hữu nô lệ quá thá»i ở má»™t nước nhá» bé (Âu Lạc – N.V.P) phải đương đầu vá»›i chế độ phong kiến Ä‘ang lên ở má»™t nước rá»™ng lá»›n và nằm sát nách†[107].
Thá»±c ra, để tìm nguyên nhân, cần có nhiá»u dữ kiện xác thá»±c Ở đây tư liệu quá Ãt á»i. Quân số cá»§a Hai Bà , việc đà o luyện quân đội đó, sá»± chỉ đạo chiến tranh, địa Ä‘iểm Ä‘Ãch thá»±c cá»§a các chiến trưá»ng… những vấn đỠđó hoà n toà n không có má»™t tư liệu thư tịch! Rồi lại còn má»™t loạt vấn đỠkhác: chế độ xã há»™i đương thá»i, tình hình kinh tế và chÃnh trị thá»§a ấy, bản chất và tổ chức chÃnh quyá»n cá»§a Hai Bà v.v… Quả tháºt là còn thiếu nhiá»u Ä‘iá»u kiện để có thể kết luáºn má»™t cách khoa há»c vá» cuá»™c chiến tranh giữ nước do Hai Bà lãnh đạo.
Chỉ có má»™t Ä‘iá»u có thể khẳng định dứt khoát được là :
Sau trên hai trăm năm bị đô há»™, chÃnh quyá»n độc láºp dân tá»™c chỉ má»›i được xây dá»±ng trong có hai năm; váºy mà chÃnh quyá»n đó đã lãnh đạo nhân dân kháng chiến chống má»™t đạo quân xâm lược – đông và mạnh hÆ¡n – được tá»›i trên hai năm nữa. Äạo quân thiện chiến kia lại do những viên tướng khét tiếng gian ác và rất già u kinh nghiệm chỉ huy, váºy mà phải cháºt váºt lắm má»›i già nh được thắng lợi. Và như đã nêu ở trên, có lúc bản thân tướng tổng chỉ huy là Mã Viện thấy hoang mang (không định ra nổi đưá»ng lối chiến lược) và ân háºn đã chót là m tướng sang đánh Giao Chỉ!
Cuá»™c kháng chiến như thế rõ rà ng là đã nói lên ý chà chống ngoại xâm và khà phách ngoan cưá»ng cá»§a toà n thể nhân dân ta ngà y ấy.
Chương Năm
CÃC TƯỚNG LĨNH
Vá» tướng lÄ©nh cá»§a Hai Bà , chÃnh sá» cá»§a ta như Toà n thư, Cương mục chỉ ghi tên có má»™t ngưá»i là Äô Dương. Sá» Trung Quốc như Háºu Hán thư cÅ©ng chỉ ghi có Äô Dương. Riêng Thá»§y kinh chú chép thêm tên Chu Bá. Và cả sá» ta lẫn sá» Trung Quốc Ä‘á»u không cho biết gì vá» lai lịch hai nhân váºt ấy.
Nhưng như chứng ta Ä‘á»u rõ, cuá»™c khởi nghÄ©a cÅ©ng như cuá»™c kháng chiến cá»§a Hai Bà lãnh đạo có tÃnh chất toà n dân. Chắc chắn là anh hùng nghÄ©a sÄ© ở nhiá»u miá»n đất nước đã quy tụ dưới ngá»n cỠđại nghÄ©a cá»§a Hai Bà . Có Ä‘iá»u là sá» sách bác há»c xuất hiện quá muá»™n nên không ghi chép được nhiá»u. Ngay sá»± nghiệp cứu nước vÄ© đại cá»§a Hai Bà mà Toà n thư cÅ©ng chỉ ghi được có và i chục dòng sÆ¡ lược!
Song như đã nêu trong Lá»i nói đầu, ngưá»i bình dân có cách ghi chép lịch sá» riêng cá»§a mình. Äó là tục lệ thá» cúng các anh hùng, suy tôn là m thà nh hoà ng. Láºp Ä‘á»n miếu để là m chứng tÃch truyá»n lại cho các Ä‘á»i sau. Xung quanh những chứng tÃch ấy là má»™t hệ thống những tục lệ hèm húy và những câu chuyện được kể truyá»n miệng từ thế hệ nà y qua thế hệ khác. Những truyá»n thuyết nà y tá»›i má»™t thá»i Ä‘iểm nà o đó đã được ghi lại thà nh văn, thà nh những ngá»c phả, thần tÃch.
Cho nên, qua những văn bản nà y tuy là những tác phẩm văn há»c dân gian nhưng chúng ta vẫn cÅ©ng có thể tìm hiểu được quá khứ, tìm hiểu vá» sá»± tÃch các nhân váºt anh hùng. Có Ä‘iá»u là từ cuá»™c Ä‘á»i thá»±c, bước và o truyá»n thuyết, nhân váºt đã Ãt hoặc nhiá»u được tiểu thuyết hóa, nhất là vá»›i đặc trưng cá»§a nghệ thuáºt sáng tác văn há»c dân gian và vá»›i thế giá»›i quan thần linh chá»§ nghÄ©a cá»§a ngưá»i xưa thì sá»± tÃch các anh hùng rất dá»… bị thêm và o những chi tiết tưởng tượng, hư cấu hoặc hoang đưá»ng, quái dị.
Ngoà i ra trong các văn bản ấy lại còn có những chi tiết như tháºt nhưng không tháºt vì đó là sá»± gán ghép – vô tình hoặc cố ý – tùy theo sở thÃch, quan niệm, tình cảm và cả trình độ cá»§a ngưá»i kể chuyện cÅ©ng như ngưá»i biên soạn ở các thá»i đại sau. Cho nên ở thần tÃch, ngá»c phả nói chung cÅ©ng như riêng cá»§a những là ng có thá» tướng lÄ©nh cá»§a Hai Bà Trưng Ä‘á»u đầy rẫy những mô-tÃp huyá»n thoại: đầu thai, báo má»™ng, thần thánh âm phù, cưỡi mây vá» trá»i, rẽ nước xuống biển… cùng những thứ chức tước công chúa, phó vương, đại tướng quân, chưởng lÄ©nh, đô đốc v.v… là những sản phẩm cá»§a hà ng nghìn năm sau.
Hoặc ngay các địa danh, phần lá»›n là những tên châu, tên trấn, tên đạo, tên phá»§ huyện chỉ má»›i có từ thá»i Äinh, Lê trở vá» sau. Nhưng dù sao chúng tôi nghÄ© rằng ở các văn bản trên vẫn có má»™t cốt lõi lịch sá», vẫn có những con ngưá»i tháºt. Nhất là xét vá» mặt tà i liệu khảo cổ há»c. phần lá»›n những địa Ä‘iểm mà thần tÃch, ngá»c phả chỉ định là quê hương cá»§a các tướng lÄ©nh cá»§a Hai Bà Trưng thì lại cÅ©ng là những địa Ä‘iểm từ trước công nguyên đã có ngưá»i trú ngụ. Tức là và o thá»i kỳ Hai Bà Trưng thì những nÆ¡i đó tháºt sá»± ở và o phạm vi các Ä‘iểm tụ cư mà tên gá»i có thể là những chạ hoặc những kẻ. Và tại những địa Ä‘iểm ấy mà có những cá nhân, những táºp thể nổi dáºy chống giặc Hán thì cÅ©ng không có gì là hoang đưá»ng. Cho nên dưới đây là sá»± tÃch má»™t số tướng lÄ©nh cá»§a Hai Bà Trưng viết theo các thần tÃch, ngá»c phả mà chúng tôi tìm Ä‘á»c được trong những lần Ä‘i khảo sát các di tÃch lịch sỠở các địa phương. Những văn bản nà y Ä‘em so vá»›i kho thần tÃch ngá»c phả hiện lưu trữ ở Thư viện Khoa há»c xã há»™i mang ký hiệu Q.4o18 nói chung là không có khác biệt gì. Vì kho cá»§a thư viện chÃnh là do hương lý các là ng sao từ thần tÃch ngá»c phả được giữ gìn ở các Ä‘á»n miếu từ bao Ä‘á»i. Nói chung, các văn bản nà y được soạn và o khoảng niên hiệu Hồng Phúc (1572-1573) và có tác giả là Nguyá»…n BÃnh – má»™t quan Lá»… bá»™ phụ trách việc cấp sắc phong cho các thần. Rất có thể là Nguyá»…n BÃnh đã dá»±a và o các sách sưu tầm chuyện cổ có từ trước và cả những câu chuyện thá»i bấy giá» còn lưu hà nh trong dân gian mà sắp xếp, biên soạn lại. Trong quá trình “sáng tác†tất là ông có thêm bá»›t, uốn nắn các tình tiết để cho phù hợp vá»›i quan Ä‘iểm đạo đức, thẩm mỹ và chÃnh trị cá»§a mình.
Bởi chỉ muốn nêu cái cốt lõi, cái cÆ¡ bản nên dưới đây sẽ hạn chế tối Ä‘a thuáºt lại những việc hoang đưá»ng, gán ghép và chỉ giữ ở mức độ tối thiểu những chi tiết thuá»™c vá» sá»± tÃch đánh giặc cá»§a các nhân váºt đó theo đúng như các thần tÃch đã chép. NghÄ©a là chúng tôi không “sáng tác thêmâ€, không cả ghép thần tÃch nà y và o thần tÃch kia, Ä‘an cuá»™c Ä‘á»i nhân váºt nà y và o cuá»™c Ä‘á»i nhân váºt ná» v.v… vì như váºy là tạo ra má»™t truyá»n thuyết má»›i, dù hoà n toà n là thiện chà muốn tô Ä‘iểm cho sá»± nghiệp đánh giặc thá»i đó thì cÅ©ng vẫn là có hại vá» phương diện há»c thuáºt. Do đó, phần nà y có khác Ãt hoặc nhiá»u so vá»›i những tà i liệu vá» các tướng lÄ©nh cá»§a Hai Bà đã công bố trước đây.
THÀNH PHỠHÀ NỘI
QUẬN BA ÄÃŒNH
ÄÀO KỲ
Phưá»ng Phúc Xá vốn xưa là là ng CÆ¡ Xá châu. Là ng nà y thá» bảy thà nh hoà ng, trong số nà y có Äà o Kỳ – tướng cá»§a Hai Bà Trưng. Äà o Kỳ vốn được thá» chÃnh tại năm là ng Cói bên huyện Äông Anh. Sá»± tÃch vị nà y được nêu ở phần huyện Äông Anh.
QUẬN Äá»NG ÄA
HIỀN Há»°U – QUà MINH – PHÆ¯Æ NG DUNG
Äó là ba anh em há» Äà o. Hai ngưá»i đầu là anh em sinh đôi, sinh ngà y 12 tháng Hai. Cô em gái sinh ngà y 15 tháng Bảy. Há» vốn ngưá»i ở Cá»u Chân (Thanh Hóa) nhưng di cư sinh sống ở là ng Thổ Quan, nay là khu vá»±c trong ngõ Thổ Quan đằng sau phố Khâm Thiên.
Tương truyá»n ba anh em đã chiêu má»™ dân binh theo Hai Bà đi đánh Tô Äịnh. Sau nà y khi Mã Viện xâm lược, ba anh em chiến đấu ở Hát Môn rồi rút vá» Thổ Quan dá»±ng ba đồn liên tiếp để chống quân Hán. Cuối cùng cả ba đã chết trong má»™t tráºn giao tranh ác liệt và o ngà y mùng 2 tháng Chạp.
BẢO HOA
Là ng Xã Äà n nay là phưá»ng Xã Äà n ở phÃa trong Ô Chợ Dừa, thá» công chúa Bảo Hoa từng là nữ tướng cá»§a Hai Bà .
Bảo Hoa há» Trần là ngưá»i đã chiêu táºp dân binh láºp ra là ng nà y. Bà đã chống lại Tô Äịnh, láºp đồn binh tại Xã Äà n. Khi Mã Viện sang, bà đã già yếu nên cá» Lã Nam (?) chỉ huy quân sÄ© thay mình. Ngà y kỵ là ngà y mùng 2 tháng Hai.
Hiện nay, ở Xã Äà n còn miếu thá» bà , tương truyá»n là láºp ở nÆ¡i luyện võ ngà y xưa.
Là ng Thịnh Hà o và là ng Hà o Nam, nay là hai phưá»ng cùng tên, thuá»™c quáºn Äống Äa, cÅ©ng có Ä‘á»n thá» Bảo Hoa.
HUYỆN ÄÔNC ANH
ÄÀO KỲ – PHUÆ NG DUNG
Trang Cối Giang ngà y trước bao gồm suốt dá»c đất ven bá» bắc sông Äuống. Sau trang ấy chia ra là m mưá»i hai thôn, trong số đó có năm thôn Ä‘á»u thá» hai vợ chồng Äà o Kỳ – Phương Dung. Năm thôn đó là Äông Trù, Há»™i Phụ, (nay thuá»™c xã Äông Há»™i) và Lê Xá, Lá»™c Hà , Thị Thôn (nay thuá»™c xã Mai Lâm).
Thần tÃch kể rằng: ông Nguyá»…n Trát ngưá»i trang VÄ©nh Tế huyện Lang Tà i (nay là Gia Lương – Hà Bắc), lấy vợ là ngưá»i Cối Giang. Tô Äịnh muốn thu phục ông nhưng ông không thuáºn. Hắn liá»n tà n sát cả nhà . Chỉ có bà vợ và con gái là Phương Dung do vá» thăm quê ngoại nên thoát chết. Và thế là hỠở luôn lại bên Cối Giang.
CÅ©ng thá»i gian đó, tại đây có chà ng Äà o Kỳ, chÃnh gốc ở Nông Cống (Thanh Hóa) nhưng cha mẹ đã dá»i ra ở tại đất Cối Giang là m ăn sinh sống từ khá lâu. Äó là má»™t chà ng trai văn võ Ä‘á»u giá»i, lại cÅ©ng có ý chà muốn đánh Ä‘uổi giặc Hán. Thế là Äà o Kỳ đẹp duyên cùng Phương Dung.
Ãt lâu sau, Hai Bà Trưng khởi binh. Vợ chồng Äà o Kỳ tìm đến quân doanh xin ứng nghÄ©a. Há» cùng địa binh Ä‘i đánh Ä‘uổi Tô Äịnh. Sau đó, Trưng Vương cá» há» vá» trông nom vùng đất Äông Ngà n.
Ba năm sau, Mã Viện xâm lược. Vợ chồng hỠđược cất lên chống giữ ở Lạng SÆ¡n (hay Lãng SÆ¡n?). Có tá»›i má»™t năm không phân thua được. Nhưng lúc đó Hai Bà Trưng lâm nguy ở Cấm Khê, Äà o Kỳ, Phương Dung kéo binh vỠđây ứng cứu. Thế giặc mạnh, Hai Bà hy sinh. Vợ chồng Äà o Kỳ lạc nhau. Äà o Kỳ tuy bị vết chém ở ngang cổ “vẫn ôm đầu chạy vỠđến Cổ Loa má»›i chịu ngãâ€. Phương Dung sau cÅ©ng vượt được vòng vây, định vá» Äông Ngà n nhưng khi qua Cổ Loa, cô nháºn ra má»™ chồng, liá»n tá»± sát. Äó là ngà y 16 tháng Tám.
(Xã Äông Há»™i nà y có di chỉ văn hóa Äồng Äáºu ở Tiên Há»™i).
ÄÔNG BẢNG
Thôn Gia Lá»™c nay thuá»™c xã Việt Hùng, thá» Äông Bảng. Truyá»n thuyết kể rằng Äông Bảng từng giúp Hai Bà thu lại 65 thà nh trong đó có thà nh ở thôn Gia Lá»™c, cách thà nh Cổ Loa má»™t cánh đồng. Ông được cá» giữ thà nh nà y. Khi Mã Viện tá»›i, Äông Bảng hy sinh ngay từ tráºn đánh đầu tiên, ngà y hóa là mùng 10 tháng Hai.
(Xã Việt Hùng nà y có di chỉ văn hóa Phùng Nguyên và văn hóa Äông SÆ¡n ở Xuân Kiá»u).
THỦY HẢI – ÄÄ‚NG GIANG – KHá»”NG CHÚNG.
Là ng Äại VÄ©, xã Liên Hà thá» ba vị tướng cá»§a Hai Bà là Thá»§y Hải, Äăng Giang và Khổng Chúng. Hai ngưá»i trên là anh em sinh đôi, con ông Trương Long quê quán ở ÄÆ°á»ng Lâm, ngụ cư tại trại Hà Hà o (tức nay là là ng Hà VÄ©). HỠđã theo Hai Bà đi đánh Tô Äịnh, sau trở vỠđóng đồn ở Hà VÄ©.
Lúc nà y ở Hà VÄ© có chà ng Khổng Chúng má»›i lá»›n lên nhưng tá» ra tà i ba thao lược. Hai anh em há» Trương liá»n tiến cá» Khổng Chúng vá»›i Hai Bà . Khi Mã Viện kéo sang, cả ba ngưá»i được lệnh ra chặn giặc ở cá»a bể. Thá»§y Hải và Äăng Giang đã hy sinh tại đó, ngà y hóa là ngà y mùng 10 tháng Bảy. Khổng Chúng thu tà n binh quay vá» Hà VÄ©. Mã Viện Ä‘uổi theo. Khổng Chúng bị ngã ngá»±a và hy sinh ngà y 12 tháng ChÃn.
VĨNH HUY
Là ng Cổ Châu tên Nôm là là ng Dâu, nay thuộc xã Vân Hà , thỠcông chúa Vĩnh Huy.
VÄ©nh Huy há» Tống quê ở vùng núi Yên Tá». Cha mẹ chết sá»›m, cô rá»i quê, Ä‘i lưu lạc kiếm ăn. Äến trại Tế Ãng – tên cÅ© cá»§a Cổ Châu – cô ở lại. Dần dà được dân yêu mến tôn là m trùm trưởng. Khi Hai Bà dấy binh, VÄ©nh Huy má»™ hÆ¡n má»™t ngà n tinh binh tá»›i Hát Môn tụ nghÄ©a, theo Hai Bà đi hạ thà nh Tô. Sau nà y khi chống Mã Viện, cô bị giặc bắt. Nhưng cô đã trốn thoát trở lại Tế Ãng. Song vừa vỠđến nÆ¡i, trá»i đất bá»—ng tối sầm và VÄ©nh Huy “bay lên trá»i mà hóaâ€.
HUYỆN GIA LÂM
THÀNH CÔNG
Thôn Sà i Äồng thuá»™c xã Gia Thụy, ba thôn Tư Äình, Nha Thôn, Trạm Thôn thuá»™c xã Long Biên và thôn Ô Cách, nay thuá»™c xã Việt Hưng Ä‘á»u thá» Thà nh Công.
Cả năm thôn nà y xua là hương Cổ Linh. Ông vốn há» Nguyá»…n quê ở Hải Dương. Nghe tin Hai Bà khởi nghÄ©a, ông má»™ được năm trăm trai tráng tá»›i Hát Môn xin gia nháºp nghÄ©a quân. Sau khi đánh Ä‘uổi Tô Äịnh, ông Ä‘á»n Cổ Linh đóng đồn binh. Mã Viện xâm lăng, Thà nh Công lên chặn địch ở Lạng SÆ¡n. Sau ông rút vá» Cấm Khê. Cấm Khê thất thá»§, Thà nh Công chạy và o châu Ãi, đến trang Tâm Quy thuá»™c huyện Tống SÆ¡n (nay là huyện Nga SÆ¡n) thì hóa.
ÄÔ – HIỀN – LANG
Äó là ba anh em ruá»™t đồng thá»i là các thà nh hoà ng là ng Ngá»c Äá»™ng, nay thuá»™c xã Äa Tốn. Há» là con má»™t ngưá»i há» Äà o, nguyên quán ở SÆ¡n Nam. Ba anh em Äô Thống, Chiêu Hiá»n, Tam Lang đã má»™ được trên ba nghìn nghÄ©a sÄ© vá» tụ nghÄ©a ở Hát Môn. Khi Mã Viện kéo tá»›i ba anh em dà n quân trên bến Bồ Äá» (?) chống cá»± nhưng thế yếu cuối cùng cả ba anh em đã hy sinh. (Ngay cạnh Nghè ông Hai – nÆ¡i thá» Chiêu Hiá»n – đã đà o được má»™t rìu đồng và má»™t ngá»n giáo đồng cùng má»™t số mảnh gốm thuá»™c văn hóa Äông SÆ¡n. Ngoà i ra, cÅ©ng ở xã Äa Tốn nà y, bên thôn Äà o Xuyên còn đà o được thạp đồng Äông SÆ¡n).
KHỎA BA SÆ N
Xuân Äá»— Hạ là má»™t trong ba thôn cá»§a là ng Xuân Äá»— nay thuá»™c xã Cá»± Khối. Ngà y xưa đó là ấp Hoa Äá»™ng.
Khá»a Ba SÆ¡n vốn gốc ngưá»i châu Ãi. Ông được Hai Bà cá» tá»›i Hoa Äá»™ng láºp má»™t đồn giả để lừa quân Hán, nhỠđó mà đánh bại được Tô Äịnh. Sau khi lên ngôi, bà Trưng cho ông trở vỠđóng đồn tại nÆ¡i nà y. Song ông đã hóa ngay giữa tiệc khao thưởng dân là ng. Äó là ngà y rằm tháng Mưá»i. Tục truyá»n khu vưá»n Hồng chÃnh là nÆ¡i ông đóng quân.
NÀNG QUá»C
Thôn Hoà ng Xá nay thuá»™c xã Kiêu Kỵ có Ä‘á»n thá» Nà ng Quốc. Mẹ cô ngưá»i là ng Kiệt Äặc (nay thuá»™c huyện Chà Linh, Hải Hưng) tu hà nh (?) ở núi Thiên Thai bên bá» sông Äuống (nay thuá»™c huyện Gia Lương, Hà Bắc). Nhân Ä‘i tắm sông bị giao long quấn ngưá»i, có mang. Xấu hổ, bà bá» chùa ra Ä‘i. Tá»›i Hoà ng Xá, thấy có cây đà o đẹp, bà ở lại và rồi sinh má»™t gái, đặt tên là Quốc. Lá»›n lên nà ng Quốc theo Hai Bà Trưng khởi binh, láºp nhiá»u công. Sau nà y cô hy sinh ở núi Hy SÆ¡n.
Äá»NG – Há»°U
Äống và Há»±u là hai anh em sinh đôi quê ở Thanh Hóa. ÄÆ°á»£c bà dì Ä‘em vá» nuôi ở thôn Kim ÄÆ°á»ng, nay là Kim Hồ thuá»™c xã Lệ Chi. Lá»›n lên hai anh em theo Hai Bà Trưng đánh giặc Hán. Khi Mã Viện xâm lược, hai ông được lệnh lên cản địch ở Lạng SÆ¡n. Song thế yếu hai ông phải lùi vá» Kim ÄÆ°á»ng rồi bị trá»ng thương mà hóa (ngà y 11 tháng Ba). Chá»— hóa là xứ đồng Mả Cả.
HUYỆN SÓC SÆ N
(Kim Anh + Äa Phúc)
Äá»”NG NGHI
Là ng Ninh Bắc nay thuá»™c xã Quang Tiến, thá» Äổng Nghi. Nghi là con ông Äổng Long và bà Trương Thị Hoằng. Chà ng đã má»™ và i nghìn dân Ä‘inh theo Hai Bà khởi nghÄ©a. Sau tráºn Cấm Khê, chà ng phi ngá»±a và o sÆ¡n động mà hóa.
BÀ Y
Là ng Kim LÅ© nay thuá»™c xã Kim LÅ©, thá» bà Y là má»™t nữ tướng cá»§a Hai Bà nhưng sá»± tÃch thất truyá»n.
HUYỆN THANH TRÌ
NÀNG TÃA
Là ng VÄ©nh Ninh xưa có tên là Kẻ Äặng nay thuá»™c xã VÄ©nh Quỳnh, có truyá»n thuyết vá» Nà ng TÃa. Truyá»n thuyết kể rằng Trưng Vương sau khi đánh Ä‘uổi Tô Äịnh, định đô ở Mê Linh, có lần Ä‘i qua đất VÄ©nh Ninh nà y. Tại đây Vua Bà gặp má»™t cô gái trẻ Ä‘ang gánh nước. Äó là Nà ng TÃa. Vua Bà gá»i lại há»i chuyện, biết được tà i chà cá»§a Nà ng TÃa, liá»n đưa vá» triá»u, phong là m tướng.
Sau nà y, khi Hai Bà đã hy sinh, Nà ng TÃa vẫn tiếp tục chiến đấu tại cá»a biển Thần Phù. Cuối cùng ngưá»i nữ tướng nà y hy sinh ở đó ngà y 13 tháng Mưá»i Má»™t.
(Xã VÄ©nh Quỳnh có di chỉ văn hóa Gò Mun và Äông SÆ¡n ở Gò Chùa Thông).
TAM TRINH
Là ng Mai Äá»™ng, nay thuá»™c xã Hoà ng Văn Thụ, thá» Tam Trinh là m thà nh hoà ng. Thần phả kể rằng:
Ở Long Biên có nhà ông Triệu Cẩn lấy vợ là bà Tạ Thị Thà nh mãi năm 60 tuổi má»›i sinh ra Tam Trinh. (Như váºy Tam Trinh há» Triệu chứ không phải há» Nguyá»…n và quê gốc là Long Biên chứ không phải Thanh Hóa như má»™t số tà i liệu đã nêu). Tam Trinh sau là m nghá» dạy há»c, tá»›i là ng Mai Äá»™ng mở trưá»ng ở bên sông Kim Ngưu.
Khi nghe tin Hai Bà dấy nghÄ©a, Tam Trinh má»™ được ba nghìn ngưá»i, theo Hai Bà đi dẹp giặc.
Sau nà y Mã Viện kéo tá»›i vây đánh Mai Äá»™ng. Tam Trinh cùng sÄ© tốt phá được vòng vây nhưng ông bị trá»ng thương và khi tá»›i xứ Khu Äống thì hóa. Äó là ngà y 10 tháng Hai. Tuy váºy hà ng năm, là ng Mai Äá»™ng lại mở há»™i váºt và o những ngà y mùng 5 mùng 6 tháng Giêng tương truyá»n là môn võ mà quân lÃnh cá»§a Tam Trinh ưa táºp luyện.
(Là ng Mai Äá»™ng có những di váºt  khảo cổ thuá»™c thá»i đại Äá má»›i).
HUYỆN TỪ LIÊM
QUÃCH LÃNG – ÄINH BẠCH NÆ¯Æ NG – ÄINH TĨNH NÆ¯Æ NG
Hai thôn Äống Äa, Thượng Cát nay thuá»™c xã Thượng Cát và thôn Äại Cát (xưa nay là Hạ Cát) nay thuá»™c xã Liên Mạc vốn có tên gá»i chung là là ng Kẻ. Cả ba thôn Ä‘á»u thá» Quách Lãng, Äinh Bạch Nương, Äinh TÄ©nh Nương là ba anh em cháu cô đồng thá»i há» hai bá»: Mẹ Quách Lãng là chị cá»§a bố Bạch và TÄ©nh, còn mẹ cá»§a hai cô nà y là em cá»§a bố Quách Lãng.
Cả ba Ä‘á»u quê ở động Hoa Lư và tinh thông võ nghệ. Riêng hai cô Bạch và TÄ©nh lại thạo nghá» sông nước.
Khi nghe tin Hai Bà Trưng khởi binh, há» tìm đến Hát Môn ứng nghÄ©a. Trên đưá»ng Ä‘i, há» dừng lại ở Thượng Cát để chiêu má»™ nghÄ©a binh. Hai cô gái há» Äinh táºp hợp được má»™t cánh quân thá»§y và dông thuyá»n ngược lên cá»a Hát. Quách Lãng ở lại Thượng Cát Ãt lâu để luyện cho toán quân bá»™ thêm thà nh thục rồi cÅ©ng lên Hát Môn.
Sau khi dẹp được Tô Äịnh, ba anh em được lệnh vá» Thượng Cát láºp đồn binh. Hai cô Bạch và TÄ©nh tổ chức lại thá»§y quân, mở những cuá»™c thi bÆ¡i thuyá»n để binh sÄ© có dịp táºp luyện. Nhưng má»›i được và i tháng thì cả hai chị em chết trong má»™t chuyến đắm đò. Còn Quách Lãng thì vá» sau hy sinh trong tráºn Cấm Khê.
Ngà y trước, những năm được mùa nhân ngà y giá»— hai cô gái há» Äinh (mùng 10 tháng Ba) các là ng Kẻ thưá»ng mở há»™i được coi là diá»…n lại tÃch luyện binh ngà y trước. Là ng Thượng Cát tổ chức chạy quân, là ng Hạ Cát tổ chức bÆ¡i chải trên sông Hồng.
VĨNH GIA
Cánh bãi nằm giữa hai thôn Thượng Cát và Hạ Cát có tên là Quân Thần châu (bãi vua tôi). Tên đó có từ Ä‘á»i Triệu Việt Vương, do tÃch là vị vua nà y chia má»™t phần đất cho Lý Pháºt Tá» lấy bãi nà y là m ranh giá»›i. Từ đó trở vỠđông là đất cá»§a vua (Triệu Việt Vương), trở vá» tây là đất cá»§a bá» tôi (Pháºt Tá»).
Nhưng trước đấy năm trăm năm tại cánh bãi nà y đã có dân cư và má»™t cô gái anh hùng đã ra Ä‘á»i. Äó là VÄ©nh Gia mà sá»± tÃch sẽ nêu ở phần huyện Mê Linh.
Ả LÃ NÀNG ÄÊ
Là ng Trung Văn nay thuá»™c xã Trung Văn, thỠẢ Lã Nà ng Äê là nhân váºt được thá» chÃnh tại Yên Lá»™ – NghÄ©a Lá»™, huyện Hoà i Äức, sá»± tÃch nhân váºt nà y có ở phần huyện Hoà i Äức.
TỈNH BẮC NINH
HUYỆN GIA BÌNH
TRUNG TRIỀU CÔNG THẦN, TƯỚNG CÔNC LINH ỨNG ÄẠI VÆ¯Æ NG:
Thà nh hoà ng là ng Äông Cao, tổng Xuân Lai, nay thuá»™c xã Xuân Lai, huyện Gia Bình. Chưa rõ sá»± tÃch.
CÔN NÆ¯Æ NG CÔNG CHÚA:
Thôn Phùng Xá, nay thuá»™c xã Bình Dương, huyện Gia Bình, có nà ng Côn Nương, văn võ tinh thông. Căm ghét giặc Hán đô há»™, nà ng cắt tóc là m ni sư, ăn mặc nâu sồng, táºp hợp được trăm cô gái ở NgÅ© Phùng trang cùng giả danh ni sư, ngà y ngà y luyện táºp võ nghệ. Nghe tin, Hai Bà Trưng liá»n triệu Côn Nương đến há»™i quân ở Hát Môn. Sau khi đánh thắng Tô Äịnh, Trưng Vương đã phong cho nà ng là Côn Nương công chúa.
DOÃN CÔNG VÀ ÄÀO NÆ¯Æ NG:
Äây là hai vợ chồng cư ngụ tại là ng Bảo Tháp, nay thuá»™c xã Äông Cứu, huyện Gia Bình. Ông bà đã chiêu táºp nghÄ©a binh, thiết láºp doanh trại khu Äầu Rồng, núi Thiên Thai. Lá»±c lượng tá»›i hà ng vạn quân. Hai Bà Trưng đã má»i Doãn Công và Äà o Nương cùng khởi binh. Doãn Công được cá» là đại tướng quân kiêm quản hai đạo thá»§y bá»™. Sau đó ông bà cùng đại quân tiến đánh thà nh Tô Äịnh. Khi khải hoà n, Doãn Công và Äà o Nương được phong thá»±c ấp ở Bảo Tháp.
CHIÊU Há»®U ÄẠI VÆ¯Æ NG:
Là ng Nhân Hữu nay thuá»™c xã Nhân Thắng huyện Gia Bình thá» Chiêu Hữu đại vương húy là Chiêu Phúc nguyên là tướng công thần cá»§a Trưng triá»u. Chưa rõ sá»± tÃch.
Ả LÃ – RỒNG NHỊ:
Äây là hai nữ tướng cá»§a Trưng Vương và là chị em ruá»™t. Hai vị đã lấp đồn sở ở là ng Du Trà ng nay thuá»™c xã Giang SÆ¡n huyện Gia Bình, chống quân Hán đã và i năm. Khi khởi binh, Hai Bà Trưng sai sứ đến má»i Ả Lã và Rồng Nhị cùng tham gia khởi nghÄ©a. Hai nà ng Ä‘em theo hai nghìn quân đến Phong Châu há»™i binh. Khi vây đánh thà nh Tô Äịnh, Ả Lã cưỡi ngá»±a xông và o giữa tráºn tiá»n, chém ngay ba tên tướng giặc và hô quân tấn công. Xác quân Hán lấp đầy sông. Khi bình công, Trưng Vương cho lấy Du Trà ng là m thá»±c ấp.
HUYỆN LÆ¯Æ NC TÀI
TRÌNH CÔNG VÀ HOÀNG CÔNG:
Là ng Äà o Xá nay là xã Äà o Xá thuá»™c huyện Lương Tà i thá» hai vị công thần cá»§a Trưng Vương vá»›i tước phong là : Trình Công Trợ Thắng Phụ Quốc đại vương và Hoà ng Công Vệ Äạo Tiệp Phù đại vương. Không còn sá»± tÃch.
ÄẠI ÄÔ ÄẠI VÆ¯Æ NG, KHU MẬT ÄẠI TUỚNG QUÂN, ÄỀ THẦN ÄỊCH Lá»–I ÄẠI VÆ¯Æ NG; NGU CHIÊU TÔN LINH CÔNG CHÚA:
Äó là các vị công thần triá»u Trưng Vương được thỠở là ng Tháºn Trai nay thuá»™c xã Trưng Xá, huyện Lương Tà i. Không còn sá»± tÃch.
THÃI LANG VÀ ÄẠI LONG:
Thôn Äiện Xuyên nay là là ng Tỳ Äiện, xã Phú Hòa, huyện Lương Tà i thá» hai vị tướng cá»§a Trưng Vương là Thái Lang và Äại Long. Không còn sá»± tÃch.
ÄÀ CÔNG – NGUYỆT NÆ¯Æ NG:
ThỠở xã Phú Hòa. Không còn sá»± tÃch
NGA CÔNG, LANG CÔNG, NGHIÊM CÔNG, DÆ¯Æ NG CÔNG:
ThỠở xã Minh Tâm. Không còn sá»± tÃch.
HUYỆN TIÊN DU
ÄÔNG QUÂN TAM VỊ ÄẠI VÆ¯Æ NG:
Là ng Hoà i Thượng nay thuá»™c xã Liên Bão, huyện Tiên Du thá» 3 anh em Äông Quân. Äó là 3 tướng cá»§a Trưng Vương từng láºp đồn lÅ©y ở Hoà i Thượng để chống giặc Hán. Sá»± tÃch không rõ.
LIỄU GIÃP:
Xóm Phú Háºu, thôn LÅ©ng SÆ¡n, thị trấn Lim huyện Tiên Du là quê hương cá»§a Liá»…u Giáp. Nà ng vốn con nhà nghèo ở Kẻ TrÅ©ng (tên Nôm cá»§a LÅ©ng SÆ¡n). Căm ghét giặc Hán tà n bạo, nà ng ra sức luyện rèn võ nghệ rồi táºp hợp trai tráng trong vùng láºp đồn dá»±ng trại. Khi nháºn được hịch cá»§a Hai Bà Trưng, Liá»…u Giáp dẫn quân bản bá»™ tham gia khởi nghÄ©a, láºp nhiá»u công trạng.
PHÆ¯Æ NG DUNG CÔNG CHÚA:
Xóm Thanh Lê, thôn LÅ©ng SÆ¡n, thị trấn Lim là quê hương cá»§a Phương Dung. Nà ng là con cá»§a hai ông bà thuyá»n chà i được Linh Lang thá»§y thần giáng sinh tại miếu thiêng bên bá» sông Tiêu Tương. Phương Dung võ nghệ cao cưá»ng, có ý chà chống giặc Hán, đã táºp hợp được má»™t vạn nghÄ©a quân. Trưng Vương đã phong nà ng là Tiá»n Äạo tiên phong, tiến đánh giặc Hán theo sông Tiêu Tương. Sau thắng lợi Trưng Vương phong là Ả Lá»± Man Äê Phương Dung công chúa, hưởng thá»±c ấp ở trang Thiểm Xuyên (nay là thôn LÅ©ng SÆ¡n).
HUYỆN THUẬN THÀNH
TẠTHÔNG VÀ ÄỀ NÆ¯Æ NG:
Là ng Äa Tiện nay thuá»™c xã Xuân Lâm huyện Thuáºn Thà nh thá» tướng Tạ Thông và phu nhân Äá» Nương. Khi Hai Bà Trưng khởi binh. Ông Tạ má»™ được má»™t nghìn hương binh, bà Äá» má»™ được hai nghìn hương binh cùng đến dưới cá» Hai Bà Trưng. Ông Tạ Äá» Nương tiến đánh thà nh Tô Äịnh, láºp công lá»›n.
Ả TẮC – Ả DỊ:
Là ng Văn Quan nay là thôn Văn Quan thuá»™c xã Trà Quả, huyện Thuáºn Thà nh thá» hai bà Ả Tắc – Ả Dị. Hai bà vốn quê ở Hồng Châu. Từng chiêu má»™ được hai nghìn hương binh vá» tụ nghÄ©a ở Hát Môn, theo Hai Bà Trưng Ä‘i đánh thà nh Tô Äịnh. Khi dẫn quân đến là ng Văn Quán hai bà là m lá»… thần Thổ kỳ nên được thần trợ giúp, nhanh chóng thắng giặc. Trưng Vương phong cho hai bà là ng Văn Quan là thá»±c ấp. Vá» sau dân láºp Ä‘á»n thá» hai bà và thần Thổ kỳ.
MỘC HOÀN:
Là ng Thanh Bình tên Nôm là Cảo Hai nay thuá»™c xã Xuân Lâm huyện Thuáºn Thà nh thá» má»™t vị tướng cá»§a Hai Bà là Má»™c Hoà n. Chưa rõ sá»± tÃch.
Äá»NG CÔNG – Há»°U CÔNG:
Là ng Äức Hiệp thuá»™c xã Xuân Lâm thá» hai vị tướng cá»§a Trưng Vương là Äống Công và Há»±u Công. Chưa rõ sá»± tÃch.
ÄẶNG VÄ‚N ÄÆ¯Æ NG (ÄÆ¯Æ NG HOÀNG):
Là thà nh hoà ng là ng Ngá»c Trì (là ng Bún) nay thuá»™c xã Trạm Lá»™, huyện Thuáºn Thà nh – là tướng cá»§a Trưng Vương. Trong đình có sắc phong nhưng không ghi rõ sá»± tÃch.
HUYỆN TỪ SÆ N
TAM QUANG:
Là ng Hồi Quan nay thuá»™c xã Tương Giang, Từ SÆ¡n, thá» Tam Quang là ngưá»i là ng nà y đã chiêu má»™ được ba nghìn quân theo Hai Bà Trưng khởi nghÄ©a. Ông được phong là chỉ huy sứ, theo cánh quân cá»§a bà Trưng Nhị Ä‘i hạ thà nh Tô Äịnh.
DIỆU TIÊN THẦN Ná»® – QUẢNG KHÃNH ÄẠI VÆ¯Æ NG – PHÃP HẢI ÄẠI VÆ¯Æ NG:
Là ba vị công thần triá»u Trưng Vương được thỠở là ng Xuân Thụ, xã Äồng Nguyên, Từ SÆ¡n. Riêng là ng Cẩm Giang cùng xã chỉ thá» Pháp Hải đại vương.
Thần tÃch kể rằng: Diệu Tiên là mẹ cá»§a Quảng Khánh và là cô cá»§a Pháp Hải. Ba mẹ con cô cháu Ä‘á»u theo Hai Bà Trưng Ä‘i hạ thà nh Tô Äịnh.
TAM NGỌ:
Là ng BÃnh Hạ, trước thuá»™c tổng Phù Lưu huyện Äông Ngà n nay thuá»™c thôn BÃnh Hạ, xã Äồng Quan, huyện Từ SÆ¡n. Ở đây thá» Tam Ngá» Thiên Linh Ứng đại vương, tương truyá»n ông vốn ngưá»i là ng nà y song Ä‘i khắp xứ Bắc mưu việc chống quân Hán. Äến là ng Sặt, thấy đất đẹp, dân tốt, ông ở lại mở trưá»ng dạy há»c và ngầm chiêu má»™ trai tráng luyện táºp việc quân. Khi Hai Bà Trưng khởi binh. Ông đã Ä‘i theo và đánh thắng nhiá»u tráºn.
HUYỆN YÊN PHONG
TỪ MẪU HUỆ NÆ¯Æ NG TRINH THỤC HOÀNG THÃI HẬU:
Là ng Äồng Máºt vốn là thuá»™c xã Xuân Ãi, trước thuá»™c huyện Võ Già ng, nay thuá»™c xã Xuân Äồng huyên Yên Phong, thá» thần Từ mẫu được gá»i là Trưng Vương triá»u nhất vị đại vương. Chưa rõ sá»± tÃch.
(Tư liệu do ông Lê Viết Nga cung cấp)
TỈNH HÀ NAM
HUYỆN BÌNH LỤC
CAI CÔNG ÄẠI VÆ¯Æ NG:
Ở phá»§ Lý Nhân, huyện Nam Xang có ông Nguyá»…n Mưu, vợ là Ma Thị Tố sống hiá»n là nh sinh được má»™t con trai đặt tên là Cá»±, tá»± là Cai Công. Chà ng thông minh xuất chúng, 8 tuổi Ä‘i há»c, và i năm văn võ kiêm toà n thông minh tà i trÃ. Năm chà ng 16 tuổi, bố mẹ lần lượt qua Ä‘á»i. Sau khi lo xong việc hiếu, chà ng tÃch thảo dồn lương táºp hợp được khoảng năm mươi ngưá»i. Kịp nghe tin Hai Bà Trưng khởi nghÄ©a, chà ng cùng năm mươi gia thần đến Hát Môn tụ nghÄ©a. Bà Trưng phong cho chà ng là Thừa Thiên đại tướng quân dẫn quân đánh thẳng và o thà nh quân Hán. Thắng tráºn chà ng vá» thôn Nhân Dá»±c, xã Äồn Xá, huyện Bình Lục láºp hà nh cung an Ä‘iện. Ba năm sau Mã Viện xâm lăng. Cai Công theo Hai Bà Trưng đến thà nh Long SÆ¡n cá»± địch. Nhưng thế yếu phải lui vá» Cấm Khê và cuối cùng hóa ở núi Sà i SÆ¡n. Ngưá»i dân Nhân Dá»±c láºp Ä‘á»n thá» phụng Cai Công.
ÄỨC LÃI VUA BÀ:
Bà ngưá»i là ng Tái Kinh, nay thuá»™c xã Äinh Xá. Nổi tiếng xinh đẹp, Thái thú Tô Äịnh Ä‘em sÃnh lá»… đến xin cưới. Bà chối từ, Tô Äịnh liá»n giết cả bố mẹ. Bà liá»n chiêu binh vá» Hát Môn theo Hai Bà Trưng. Sau khi Ä‘uổi được Tô Äịnh bà được phong thá»±c ấp ở Bình Lục… Khi Mã Viện xâm lăng bà đem quân chống cá»± và hóa ở núi Pháºt TÃch, xứ Bắc.
BA CHỊ EM HỌ TRÆ¯Æ NG:
Ở thôn Cát, xã Äình Xá có ba chị em nà ng Cả, nà ng Hai, nà ng Ba. Ba nà ng theo Hai Bà Trưng khởi binh và đá»u được phong là công chúa. Sau được thỠở Ä‘á»n Minh Linh.
BA VỊ CHà SĨ ÄẠI VÆ¯Æ NG, QUẠT NGÀ CỬA NGÃ’I CÔNG CHÚA, Há»’NG VÂN CÔNG CHÚA:
Ở bá»™ VÅ© Ninh, đạo Kinh Bắc có Dương Trá»±c, còn gá»i là Há»c. Ông Há»c đã hứa hôn vá»›i hai chị em Nga Nương và Hồng Nương há» Äà o ở thôn Xanh thuá»™c là ng Ngô Khê. Tô Äịnh định cướp hai cô gái há» Äà o. Ông Há»c liá»n kết hôn vá»›i hai cô rồi táºp hợp được sáu nghìn ngưá»i theo Hai Bà Trưng khởi nghÄ©a. Sau khi đánh Ä‘uổi được Tô Äịnh, giữa hôm Trưng Vương đến chợ nhà Há»c Công thì trá»i nổi gió và Há»c Công cùng Nga Nương, Hồng Nương vụt biến. Trưng Vương phong cho Há»c Công là Chà SÄ© đại vương và hai vợ là Quạt Ngà Cá»a Ngòi công chúa và Hồng Vân công chúa.
TẠHƯNG LONG VÀ Äá»– LINH ỨNG:
Và o thá»i Tô Äịnh cai trị, ở phá»§ Trưá»ng Yên, động Hoa Lư có ông Tạ Hưng Long và con ngưá»i cáºu là Äá»— Dưỡng Công. Hai anh em theo gia đình đến sống ở thôn Cao Dương, xã Yên Äổ. ÄÆ°á»£c tin Hai Bà Trưng dấy binh ở Hát Môn. Hai anh em đến bái yết xin Ä‘i đánh giặc. Äánh thắng Tô Äịnh nhưng hai ông đã hy sinh. Trưng Vương thương tiếc cho an táng hai ngưá»i ở núi Hạc Trình và truy phong là Tạ Hưng Long đại vương và Äá»— Linh Ứng đại vương.
HUYỆN DUY TIÊN
NGUYỆT NGA PHU NHÂN:
Nguyệt Nga con ông Nguyá»…n Bình quê là ng Dưỡng Thá». Tô Äịnh ép ông Bình phải dâng Nguyệt Nga. Ông không nghe, Tô Äịnh liá»n sát hại. Nguyệt Nga chiêu nạp mấy nghìn ngưá»i tìm lên Hát Môn há»™i quân cùng Hai Bà Trưng. Nà ng có công lá»›n trong việc đánh Ä‘uổi Tô Äịnh, sau chiến thắng được hưởng lá»™c xã Dưỡng Thá». Ba năm sau Mã Viện Ä‘em quân sang. Nguyệt Nga bị giặc bắt, nhưng khi sắp bị hà nh hình thì có chiếc thuyá»n rồng nổi trên dòng sông đón nà ng vá» Dưỡng Thá». Sau đó bà hóa tại thá»±c ấp nà y. Dân láºp miếu thá» nay là thôn Dưỡng Thá» xã Tiên Phong. Thôn bên cạnh là thôn An Mông thuá»™c xã Châu SÆ¡n cÅ©ng thá» bà .
HÀN QUỲNH NÆ¯Æ NG:
Bà là con gái má»™t huyện lệnh ở châu Ãi và là vợ chá»§ bá»™ Hải Dương Lê Công Bình. Bà sinh được hai ngưá»i con gái là Lê Minh Nương và Lê Äáºu Nương. Tô Äịnh đã giết ông Bình nên bà Hà n cùng hai con gái đến trang Văn Bút, huyện Nam Xang, phá»§ Lý Nhân há»™i cùng các cháu gá»i bằng cô là Hà n Sanh, Hà n Hãn, Hà n Già chiêu táºp binh mã chá» thá»i cÆ¡. Khi Trưng Vương khởi nghÄ©a bà cùng các con cháu đến há»™i quân ở Hát Môn rồi cùng đại quân Ä‘i đánh Tô Äịnh. Sau đó bà hóa tại Ninh Xá. Hai con gái là Minh Nương và Äáºu Nương sau nà y phò Trưng Vương lên đánh Mã Viện ở Lạng SÆ¡n rồi rút vá» Cấm Khê. Sau đó vua tôi cùng tuẫn tiết. Bà Hà n được phong là Quốc mẫu Hà n Quỳnh Nương cùng vá»›i hai con gái Minh Nương, Äáºu Nương được thá» tại thôn Văn Bút, xã Trác Văn.
HUYỆN KIM BẢNG
BẠCH HOA CÔNG CHÚA:
Nà ng là con gái ông Trần Công Phương và bà Äinh Thị Thái. Từ nhỠđã giá»i cầm kỳ thi há»a lẫn cung kiếm. Năm 18 tuổi, nà ng theo Hai Bà Trưng khởi binh đánh thắng Tô Äịnh. Sau đó, lại bảo vệ Hai Bà Trưng ở chiến tráºn Cấm Khê và hóa tại đó. ÄÆ°á»£c láºp Ä‘á»n thỠở thôn An Lạc, xã Kim Bình.
NGUYỆT NGA CÔNG CHÚA:
Nà ng là con ông Trần Công Vi và bà Phạm Äà o Nương. Nà ng dấy binh theo Trưng Vương, được phong là Thanh TÄ©nh Chinh Thục Nguyệt Nga công chúa, nay được thỠở thôn Lương Äống, xã Kim Bình.
QUẾ HOA CÔNG CHÚA VÀ NỮ HOA CÔNG CHÚA:
Hai nà ng quê thôn Phúc Trung, nay thuá»™c xã Tương LÄ©nh, đã nhiá»u năm nổi dáºy chống Tô Äịnh. Sau theo giúp Trưng Vương đánh giặc Tô Äịnh và hy sinh tại tráºn tiá»n. Trưng Vương cho láºp miếu thỠở quê hương. Äến thá»i Trần, hai nà ng có công âm phù Hưng Äạo Vương dẹp giặc Nguyên nên được sắc phong Hằng Nga Uyển Mị Diệu Hạnh Thuần Hòa công chúa và Yểu Äiệu Tiên Cung công chúa.
NGUYỄN PHÚC TÃNH:
Ông quê ở Ãi Châu ra dạy há»c tại là ng Phương Äà n (nay thuá»™c xã Lê Hồ). Cáºu ruá»™t cá»§a ông là Trương Công là m tri phá»§ (?) Lý Nhân bị Tô Äịnh giết chết. Nguyá»…n Phúc TÃnh đã theo Hai Bà Trưng khởi nghÄ©a, sau thắng lợi, được láºp Ä‘á»n thá» tại là ng quê Phương Äà n.
THỊ XÃ PHỦ LÃ
THỦY TINH CÔNG CHÚA:
Tại thôn Trịnh Xuân, phưá»ng Lê Hồng Phong thuá»™c thị xã Phá»§ Lý vốn có Ä‘á»n thá» bà Thá»§y Tinh công chúa, tương truyá»n đã theo Hai Bà Trưng khởi nghÄ©a.
CHÂN UY:
Thôn Châu Xá, nay thuá»™c phưá»ng Lê Hồng Phong, thị xã Phá»§ Lý có thá» Chân Uy. Ông ngưá»i An Äịnh, huyện Thụy Anh, Thái Bình đến dạy há»c tại thôn nà y. Má»›i sinh ra trên trán ngà i có chữ thiện, há»c má»™t biết mưá»i, tinh thông binh pháp. Năm 14 tuổi, ông theo Hai Bà Trưng dấy binh. Sau Trưng Vương phong cho ông là m đại tướng coi cánh quân tiên phong Ä‘em bảy vạn quân Ä‘i đánh Tô Äịnh. Äánh Ä‘uổi được giặc, Trưng Vương phong cho ông là Chân Uy Nghi VÅ© ChÃnh Thiện đại vương, láºp Ä‘á»n thá» tại Châu Xá [108].
NGUYỆT NGA PHU NHÂN:
Thôn Hòa Lạc nay thuá»™c xã Nam Hạ, thị xã Phá»§ Lý còn thá» bà Nguyệt Nga phu nhân tương truyá»n đã khởi binh theo Hai Bà Trưng đánh quân Hán.
CẨN THIỆN:
Nay thôn Phá» Vân thuá»™c xã Phù Vân, thị xã Phá»§ Lý còn thá» Cẩn Thiện cư sÄ©. Tương truyá»n thân phụ là Thuần Công Sách và thân mẫu là Trần Quang Nương. Năm ông 20 tuổi thân phụ bị Tô Äịnh giết, thân mẫu thương chồng rồi lâm bệnh qua Ä‘á»i. Cẩn Thiện theo Hai Bà Trưng khởi nghÄ©a. Khi tan giặc ông vá» Phù Vân cùng dân xã láºp ấp. Ba năm sau ông đã hy sinh ở Cấm Khê. Dân ấp nhá»› Æ¡n láºp Ä‘á»n thá».
HUYỆN Là NHÂN
BÃT NẠN PHU NHÂN:
Phu nhân là con gái ông VÅ© Chất và bà Hoà ng Cầu quê xã Phượng Lâu, huyện Bạch Hạc, thà nh Phong Châu nay là huyện Phù Ninh, linh Phú Thá». Bà tên húy là Thục Nương, khi trưởng thà nh gặp lúc Tô Äịnh hoà nh hà nh ngược bạo, bà tá»± xưng là Bát Nạn tướng quân theo Hai Bà Trưng khởi nghÄ©a. Khi Mã Viện sang tiến đánh, bà lui quân vá» xã Tiên La, huyện Duyên Hà nay thuá»™c tỉnh Thái Bình, rồi bá»—ng nhiên sấm chá»›p và bà hóa ở gốc cây tùng. Dân ba thôn Chanh, Ná»™i, Hà nay thuá»™c xã Nhân Mỹ đã thá» bà là m thà nh hoà ng.
MỸ HẠO ÄẠI VÆ¯Æ NG, CHÆ¯Æ NG HỘ TẤU ÄẠI VÆ¯Æ NG, QUẬN CHÚA PHU NHÂN:
Ở trang Mỹ Lá»™c, huyện Hoằng Hóa, Ãi Châu có vợ chồng ông Thà nh Công và bà Trần Thị Ngoạn. Má»™t hôm bà ra sông tắm thì có con giao long bao quanh mình ba vòng rồi biến. Từ ấy bà thụ thai, sau sinh ra má»™t bá»c nở hai trai và má»™t gái, đặt tên là Mỹ Hạo, Chương Há»™ Tấu và Quáºn Nà ng. Äến tuổi trưởng thà nh thì bố mẹ Ä‘á»u qua Ä‘á»i, ba anh em kéo nhau ra cư trú tại là ng Äại Hoà ng (nay thuá»™c xã Hòa Háºu). Kịp lúc đó Trưng Vương truyá»n hịch, ba anh em liá»n tá»›i Hát Môn tụ nghÄ©a. Sau khi đánh thắng Tô Äịnh, Trưng Vương cho ba anh em vỠđóng tại Äại Hoà ng, phong là tam vị đại vương. Ãt lâu sau, trong má»™t lần xuống sông tắm, ba anh em biến thà nh ba con rắn rồi biến mất. Dân Äại Hoà ng láºp miếu thá» là m thà nh hoà ng.
PHẤN HÙNG THẦN CẢ, CÆ¯Æ NG NGHỊ THẦN CẢ:
Hai vị con nhà há» Dương là anh em sinh đôi, anh tên húy là Äa, em tên húy là Si. Hai anh em theo Bà Trưng khởi nghÄ©a. Sau được phong thá»±c ấp ở huyện Nam Sang (nay là Lý Nhân). Dạy cho dân nghá» nông tang, canh cá»i và không rõ hóa và o lúc nà o. Nay các thôn Hải Long I và Hải Long II thuá»™c xã Nguyên Lý Ä‘á»u thá» hai vị.
TRẦN MÃ CHÂU CÔNG CHÚA:
Ở Lam SÆ¡n huyện Lương Giang (Ãi Châu) có vợ chồng ông Trần Thà nh và bà Trương Thị Hoan, sinh được con gái đặt tên là Trần Mã Châu. Cô lá»›n lên thông minh tà i trà giá»i cả văn lẫn võ. Nghe tiếng, Trưng Vương má»i cô ra giúp nước. Cô đóng quân ở trên bá» sông Cái thuá»™c đất Bảo Châu (nay là thôn An Châu, xã Äạo Lý) láºp 18 doanh trại. Cô theo Trưng Vương Ä‘i đánh Ä‘uổi Tô Äịnh được phong là công chúa. Sau đó lại Ä‘i chống Mã Viện. Trong má»™t tráºn đánh, công chúa bị thương nặng, đã hóa. Thôn An Châu thuá»™c xã Äạo Lý đã láºp Ä‘á»n thá» công chúa.
NGA NÀNG:
Ở đạo Nam SÆ¡n thuá»™c huyện Mỹ Lương, xứ Äoà i có vợ chồng ông Trần Lá»±c và bà Nguyá»…n Thị Luân sinh được má»™t gái đặt tên là Nga Nà ng. Lá»›n lên Nga Nà ng rất xinh đẹp. Tô Äịnh sai lÃnh đến bắt vá» là m vợ. Trần Công không chịu ná»™p. Tô Äịnh cho quân đến đánh phá trang trại há» Trần và giết Trần Công. Bà Nguyá»…n Thị Ä‘em con gái chạy đến trú tại là ng Thượng Châu, huyện Nam Sang. Sau đó Nga Nà ng theo Trưng Vương khởi nghÄ©a dá»± nhiá»u tráºn đánh. Tá»›i khi Mã Viện xâm lăng, Nga Nà ng lui vá» trấn giữ ở Thượng Châu rồi hóa trong má»™t tráºn đánh. Nay ở thôn Thượng Châu, xã Hợp Lý Còn Ä‘á»n thá» Nga Nà ng.
HUYỆN THANH LIÊM
VẠN PHÚC PHU NHÂN:
Phu nhân há» Äặng ngưá»i là ng Cổ Äế, phá»§ Trưá»ng Yên. Bà theo anh giúp Trưng Vương đánh Tô Äịnh có công được vua Trưng phong cho là Vạn Phúc phu nhân và trở thà nh thà nh hoà ng thôn Kênh Cạn nay thuá»™c xã Thanh Lưu.
NGỌC NHAN CÔNG CHÚA:
Công chúa xuất thân trong má»™t gia đình hà o cưá»ng há» Nguyá»…n. Khi Hai Bà Trưng khởi nghÄ©a, Ngá»c Nhan liá»n tá»›i đại dinh đầu quân. Sau khi đánh Ä‘uổi Tô Äịnh được vua phong là Ngá»c Nhan công chúa là m chức phụ chÃnh. Ba năm sau khi Mã Viện Ä‘em quân sang, phu nhân đã hóa ở sông Hát. Nay thôn Ná»™i Trình, xã Thanh Hương tôn phu nhân là thà nh hoà ng.
CAO BÀ VĂN TỔ:
Ở là ng Thạch Tổ (nay thuá»™c xã Thanh Hà ) Ä‘á»i Hán có ông Cao Thá» và bà Lê Thị Äán sinh má»™t gái đặt tên là Liên Hương. Căm giáºn Tô Äịnh đã giết cả bố lẫn mẹ nên Liên Hương má»™ binh đánh trả Tô Äịnh. Tá»›i khi Trưng Vương khởi nghÄ©a, Liên Hương theo nghÄ©a binh đánh Tô Äịnh. Sau nà y, khi chống lại Mã Viện, cô đã tá» tráºn ở Cấm Khê. Nay thôn Thạch Tổ, xã Thanh Hà vẫn thá» bà là thà nh hoà ng.
CHÂU Y CÔNG CHÚA:
Công chúa là con ông Nguyá»…n Quang và bà Trương Mỵ quê ở Äá»i Trung, huyện Duy Tiên. Năm 18 tuổi, cha mẹ lần lượt qua Ä‘á»i. Cùng lúc đó Hai Bà Trưng khởi nghÄ©a. Châu Y lÄ©nh má»™t đội quân Ä‘i đánh Tô Äịnh thắng lợi, được Vua Bà phong cho là Châu Y công chúa. Nhưng ba năm sau công chúa đã hy sinh trong má»™t tráºn chiến đấu chống Mã Viện.
TỈNH HÀ TÂY
HUYỆN BA VÌ
MAN THIỆN
Là ng Nam An (xưa gá»i là Nam Nguyá»…n) nay thuá»™c xã Cam Thượng, thá» bà Man Thiện.
Theo thần tÃch là ng Hát Môn (huyện Phúc Thá») và là ng Hạ Lôi (huyện Mê Linh) thì bà mẹ cá»§a Hai Bà tên là Trần Thị Äoan. Nhưng thần tÃch là ng Nam An thì lại ghi tên bà là Man Thiện. Là ng Nam An lại chÃnh là quê hương cá»§a bà , do đó cái tên Man Thiện có “uy tÃn†riêng cá»§a nó. Man Thiện, ngưá»i là ng nà y, vốn là cháu chắt ngoại cá»§a vua Hùng. Bà là m bạn vá»›i lạc tướng Mê Linh, sinh hai gái là Trưng Trắc, Trưng Nhị.
Khi Trưng Trắc dấy binh, bà từng Ä‘i nhiá»u nÆ¡i liên kết các quan là ng, phụ đạo hưởng ứng đại nghÄ©a. Äánh Ä‘uổi được Tô Äịnh, bà lui vá» quê Nam Nguyá»…n láºp đồn binh. Sau nà y khi hay tin hai con gái bị nguy khốn ở Cấm Khê, bà đưa quân bản bá»™ theo ngả đưá»ng sông định để cứu viện nhưng quân Hán Ä‘uổi theo đánh táºp háºu. Trước nguy cÆ¡ thất bại, bà đã gieo mình xuống sông tìm cái thác trong. Äó là ngà y mừng 10 tháng Chạp. Quân lÃnh tìm vá»›t được thi hà i bà đem vá» an táng ở khu đất cao trong đồn Nam Nguyá»…n cÅ©. Khu đất đó từ đây gá»i là gò Mả Dạ, tức là mả cá»§a má»™t bà mẹ cao cả.
(Xã Cam Thượng nà y có di chỉ văn hóa Äồng Äáºu ở Äồi Dà ).
PHÙNG THỊ CHÃNH
Là ng Tuấn Xuyên nay thuá»™c xã Vạn Thắng thá» cô Phùng Thị ChÃnh. Thần tÃch kể rằng ở trang Phú NghÄ©a (láng giá»ng cá»§a Tuấn Xuyên) có nhà ông Phùng Bổng gốc ở Hoan Châu, nháºp cư đã hai Ä‘á»i. Phùng Bổng lấy bà Hùng Thị Tuyết ở Phong Châu là ngưá»i có há» vá»›i Hai Bà Trưng. Vợ chồng Phùng Bổn sinh được má»™t gái đặt tên là ChÃnh. ChÃnh lấy Äinh Lượng là cháu bên há» ngoại ông Thi Sách.
Khi Hai Bà khởi nghÄ©a, Phùng Thị ChÃnh được cá» Ä‘i dò xét tình hình quân Tô Äịnh. Cô cải trang là m ngưá»i ăn mà y, Ä‘i và o đất giặc. Cô nắm biết má»i đồn sở, địa giá»›i, đưá»ng Ä‘i lối lại. NhỠđó mà nghÄ©a quân nhanh chóng hạ được Tô thà nh [109].
Khi Mã Viện xâm lược, Phùng Thị ChÃnh theo bà Trưng Nhị là m tiên phong Ä‘i cản giặc. Lúc nà y ChÃnh Ä‘ang có mang. Giữa tráºn đánh cô trở dạ sinh con trai. Cô liá»n buá»™c con ở trước bụng rồi cầm song kiếm tiếp tục đánh bá»n giặc Hán, mở đưá»ng máu phi ngá»±a ve thà nh (?). Sau khi Hai Bà thất tráºn, cô vá» sống ở Tuấn Xuyên. Song tên thái thú Hồ Äiển (?) dò biết cho môi giá»›i ép cô phải vá» là m tì thiếp cho hắn. Phùng Thị ChÃnh không thuáºn, Hồ Äiển dẫn quân tá»›i vây bắt. Không chịu nhục, cô ra sông tá»± trầm. Äó là ngà y mùng 6 tháng ChÃn. Dân Tuấn Xuyên thương cảm, láºp Ä‘á»n thá» ngưá»i con gái anh hùng và tiết liệt nà y.
(Xã Vạn Thắng nà y có di chỉ văn hóa Phùng Nguyên ở Gò Hện. Còn ở xã láng giá»ng – xã Phú Phương – thì từng đà o được hai trống đồng Äồng SÆ¡n và có di chỉ văn hóa Phùng Nguyên ở Äồng Chá»—).
HUYỆN ÄAN PHƯỢNG
HẢI DIỆU
Thôn thượng là ng Cổ Ngõa, tục danh là là ng Thón nay thuá»™c xã Phương Äình thá» Hải Diệu. Cha ông tên Nguyá»…n Anh, ngưá»i gốc Hoan Châu, là m quan doãn ở Äan Phượng. Vợ ông Nguyá»…n Anh là bà Lê Thị Hà nh. Há» có má»™t trai đặt tên là Diệu. Nguyá»…n Anh tuy là m quan vá»›i nhà Hán nhưng có lòng thương dân, ông giảm nhẹ thuế cống cho dân. Tô Äịnh hay biết Ä‘iá»u đó, liá»n tìm cách giết hại Nguyá»…n Anh. Bà Hà nh Ä‘em con vá» ngụ ở là ng Thón, lần lữa qua ngà y.
Diệu lá»›n lên, nuôi chà trả nợ nước, báo thù nhà . Khi Hai Bà xướng nghÄ©a, Diệu cùng mưá»i bạn trong là ng chiêu táºp được má»™t nghìn nghÄ©a sÄ©, cùng nhau đến Hát Môn bái yết Hai Bà . Hai Bà phát binh Ä‘i đánh các châu quáºn thì Diệu được cá» Ä‘i tiá»…u trừ giặc ở vùng Cá»u Chân.
Khi Mã Viện xâm lược, chà ng Diệu chiến đấu trong đạo tiá»n quân. Sau chà ng hy sinh ở Cấm Khê và o ngà y 28 tháng Sáu. Các Ä‘á»i vua sau phong là Hải Diệu đại vương.
LÔI CHẤN
Là ng Tháp Thượng nay thuá»™c xã Äồng Tháp thá» Lôi Chấn. Cha là ông Cao Cá»± ngưá»i Thiên Trưá»ng, mẹ là bà Nguyá»…n Thị Phương. Ông Cao Cá»± tuy giữ má»™t chức quan ở vùng Äan Phượng nà y nhưng có tinh thần chống đối Tô Äịnh. Thế là tên cáo già quỉ quyệt đó đã tìm cách giết ông. Bà vợ Ä‘em con vá» sống nhỠở Tháp Thượng. Năm Hai Bà Trưng khởi nghÄ©a, Lôi Chấn 20 tuổi. Trong tráºn đánh Ä‘uổi Tô Äịnh, chà ng có đóng góp nhiá»u công trạng.
Dân là ng Tháp Thượng thỠLôi Chấn là m thà nh hoà ng.
SA LÆ¯Æ NG
Là ng Hạ Trì có bốn thôn Thượng, Trung, Hạ, Äoà i Quý nay là hai xã Liên Hà , Liên Trung thá» bà Sa Lương [110].
Trưởng bá»™ Nam Hải há» Hùng có má»™t trai và má»™t gái, đặt tên là Hùng Ninh (hoặc Linh) và Sa Lương. Thái thú Tô Äịnh muốn lấy Sa Lương là m tì thiếp nhưng Sa Lương không thuáºn. Tô Äịnh liá»n giết Hùng Ninh. Sa Lương ra ẩn náu ở vùng bãi sông Cái tức là ng Hạ Trì rồi tụ táºp má»™t số bè bạn cùng căm ghét giặc Hán, mưu việc lá»›n.
Cách đấy Ãt lâu, tin Hai Bà truyá»n hịch sang tá»›i Hạ Trì. Sa Lương cùng chúng bạn vá» Hát Môn tụ há»™i. Cô được giao chỉ huy má»™t cánh quân thá»§y cùng đại quân Ä‘i hạ thà nh Tô Äịnh.
Sau khi thắng lợi cô vỠđóng quân tại căn cứ Hạ Trì.
Nhưng đáng tiếc cô qua Ä‘á»i quá sá»›m, giữa lúc Ä‘ang ở tuổi hai mươi. Ngà y hóa là 15 tháng Bảy, ngà y sinh là 8 tháng Ba.
Thủa trước, và o ngà y 7 tháng Ba, cả bốn thôn chung nhau tổ chức hội trống (đánh và đi theo nhịp trống) và hội bơi chải được coi như là lặp lại cách luyện quân của Sa Lương.
(Cách Hạ Trì 4km vá» phút tây bắc có di chỉ Hà Ná»™i,  thuá»™c thá»i kỳ cuối cá»§a đá má»›i).
VĨNH HOA
Là ng Trung Hà nay thuá»™c xã Trung Châu thá» VÄ©nh Hoa là m thà nh hoà ng vì thần tÃch kể rằng Trung Hà là “thứ đồn†cá»§a cô. Còn “chÃnh đồn†là ở Tiên Nha đối diện qua sông Hồng nay thuá»™c huyện Yên Lạc tỉnh VÄ©nh Phúc. Nguyên là ở trang Mao Äiá»n thuá»™c Hồng Châu (vùng Hải Dương sau nà y) có Phùng VÄ©nh Hoa là má»™t cô gái nhan sắc tuyệt vá»i và rất thạo nghá» cung kiếm. Năm cô 18 tuổi, bố mẹ kế tiếp qua Ä‘á»i. VÄ©nh Hoa giao cá»a nhà lại cho ông cáºu rồi ra Ä‘i tìm bạn đồng tâm mưu việc chống quân Hán. Thấy trang Tiên Nha (nay thuá»™c xã Nguyệt Äức, huyện Yên Lạc, VÄ©nh Phúc) ở ngay cá»a sông Nguyệt Äức (tức sông Cà Lồ), có địa thế thuáºn lợi cho việc tụ nghÄ©a nên cô ở lại đấy, mở má»™t hà ng nước để có cÆ¡ há»™i chiêu táºp anh tà i. Dần dà , dân trang nháºn thấy VÄ©nh Hoa không phải là ngưá»i tầm thưá»ng, má»›i tôn là m trưởng trang. Từ đó Tiên Nha thà nh má»™t đồn trại. Quân Hán kéo đến đánh phá nhưng không thắng nổi. Kịp khi Hai Bà khởi binh, VÄ©nh Hoa đưa quân bản bá»™ Ä‘i theo, láºp công lá»›n trong tráºn đánh dinh Tô Äịnh. Sau đấy, Hai Bà lệnh cho VÄ©nh Hoa vỠán ngữ nÆ¡i ngã tư sông hiểm yếu là vùng cá»a sông Nguyệt Äức và sông Hát. (Bên hữu ngạn, chá»— sông Hồng đổ và o sông Hát có tên là cá»a Hát thì đối xứng vá»›i nó ở bên tả ngạn cÅ©ng là nÆ¡i sông Hồng chia nước cho sông Nguyệt Äức – nay đã bị lấp). Vâng lệnh, VÄ©nh Hoa vá» láºp chÃnh đồn ở trang Tiên Nha và thứ đồn ở bãi Trung Hà bên bá» hữu ngạn sông Hồng. Sau nà y trong má»™t tráºn chống Mã Viện, VÄ©nh Hoa tá» tiết ở cá»a sông Nguyệt Äức, ngà y 14 tháng ChÃn.
NHẬT TRỰC – HẢI THÂN – CHÀNG ÚT
Là ng Chu Phan, nay thuá»™c xã Trung Châu có đến thá» ba ngưá»i trên, là anh em ruá»™t đã theo Hai Bà đánh giặc Hán nhưng sá»± tÃch thất truyá»n.
Ả TÚ – Ả HUYỀN – Ả CÃT
Là ng Hưu Trưng, nay thuá»™c xã Trung Châu có Ä‘á»n thá» ba cô gái Ả Tú, Ả Huyá»n, Ả Cát Ä‘á»u là tướng cá»§a Hai Bà . Nhưng đây là thá» vá»ng. NÆ¡i ở chÃnh là ở sáu thôn VÄ©nh Phúc, VÄ©nh Thá», VÄ©nh Khang, VÄ©nh Ninh, VÄ©nh Thuáºn, VÄ©nh Lá»™c nay là hai xã Vân Phúc, Vân Nam, huyện Phúc Thá».
VĨNH GIA
Là ng Yên Châu, nay thuá»™c xã Trung Châu thá» cô VÄ©nh Gia, nữ tướng cá»§a Hai Bà . Nhưng đây là thá» vá»ng. NÆ¡i thá» chÃnh là là ng Nại Tá» Châu thuá»™c xã Chu Phan, huyện Mê Linh. (Sẽ nêu ở phần nói vá» huyện nà y).
HUYỆN HOÀI ÄỨC
Ả Là NÀNG ÄÊ – CHÀNG QUá»C
Ven sông Äáy có nhiá»u là ng thá» hai tướng nà y.
Ghi chép vá» sá»± tÃch cá»§a cô có tá»›i năm bản thần tÃch cá»§a năm là ng khác nhau: là ng Vân Côn nay thuá»™c xã Vân Côn huyện Hoà i Äức, là ng NghÄ©a Lá»™ và là ng Yên Lá»™ nay là xã Yên NghÄ©a thuá»™c Hoà i Äức, là ng Trung Văn tức Dá»™c Bé nay thuá»™c xã Trung Văn huyện Từ Liêm, là ng Phú Hạng thuá»™c xã Tân Phú huyện Quốc Oai, Hà Tây.
Giữa năm bản nà y có đôi ba chá»— sai biệt, đó là điá»u phổ biến trong các thần tÃch, ngá»c phả. Căn cứ và o bản sao cá»§a là ng NghÄ©a Lá»™ là là ng chỉ thá» có hai chị em Ả Lã là m thà nh hoà ng [111] thì sá»± tÃch như sau:
Ông Nguyá»…n Viên quê ở hạt Hoằng Hóa, châu Ãi (nay là Thanh Hóa), giữ chức trưởng doanh ở Cổ Châu, huyện Thanh Oai. Ông lấy bà Trần Thị Lâm ngưá»i là ng NghÄ©a Lá»™ là m vợ. Hai ông bà sinh má»™t gái đầu lòng, đặt tên là Lã, sau đổi là Äê, do đó má»i ngưá»i gá»i là Ả Lã Nà ng Äê. Sau lại sinh má»™t trai, đặt tên là Quốc. Tuy là má»™t quan chức nhưng Nguyá»…n Viên không a tòng bá»n xâm lược nên bị Tô Äịnh sát hại. Bà Lâm đưa hai con vá» sống ở là ng quê NghÄ©a Lá»™.
Tá»›i năm Ả Lã tròn hai mươi tuổi và chà ng Quốc mưá»i chÃn tuổi thì có tin Hai Bà Trưng khởi nghÄ©a ở Phong Châu. Hai chị em Ả Lã liá»n táºp hợp thanh niên nam nữ trong vùng có tá»›i năm trăm ngưá»i, Ä‘i theo Hai Bà đuổi giặc.
Ba năm sau, Mã Viện xâm lược. Ả Lã và em trai theo dá»± nhiá»u tráºn, cuối cùng Ä‘á»u hy sinh tại Cấm Khê. Thi hà i Ả Lã trôi theo dòng Hát, đến Phú Hạng thì được nhân dân ở đó vá»›t lên chôn cất và láºp Ä‘á»n thá».
(Ở là ng Yên Lá»™, tên gá»i cá»§a cô là Ả Lã Là ng Äê. Là ng cÅ©ng là Nà ng Ä‘á»c chệch. Ở Vân Còn lại gá»i là Ả Nữ Lương Lê. Thì Nữ chÃnh là Lữ (má»™t âm khác cá»§a Lã) Ä‘á»c chệch. Lương là âm Ä‘á»c chệch cá»§a Nương tức Nà ng. Còn âm Lê thì chưa rõ nguồn gốc. Nhưng trong thần tÃch bằng chữ Hán cá»§a là ng nà y thì lại chép đúng là Ả Lã Nà ng Äê).
NGUYỄN AN
Thôn Cao Xá Thượng nay thuá»™c xã Äức Thượng và hai thôn Cao Xá Trung, Cao Xá Hạ thuá»™c xã Äức Giang vốn xưa là má»™t đơn vị cư dân, gá»i tên là Quách Xá. Ở đây thá» Nguyá»…n An là m thà nh hoà ng.
Ông Nguyá»…n Tuyên là ngưá»i trang Hoa Khê, phá»§ Gia Hưng (nay là huyện Cẩm Khê, huyện VÄ©nh Phú). Ông là m bạn vá»›i bà Phạm Thị Lá»™c, sinh được má»™t trai, đặt tên là Nguyá»…n An. Nguyá»…n An sau di cư tá»›i ở tại Quách Xá. Khi Hai Bà khởi nghÄ©a, Nguyá»…n An đưa hai trăm nghÄ©a sÄ© vùng nà y Ä‘i theo nghÄ©a quân. Sau đó há» vỠđóng đồn ngay tại Quách Xá. Khi Mã Viện sang, Nguyá»…n An và cánh quân thá»§ túc luôn chiến đấu bên cạnh Hai Bà . Cuối cùng tất cả hy sinh ở Cấm Khê.
(Xã Äức Giang và vùng lân cáºn có nhiá»u di chỉ khảo cổ thuá»™c thá»i kỳ trước Công nguyên, đã nêu ở Chương bốn, mục VI).
HOÀNG ÄẠO
Là ng Cát Ngòi nay thuá»™c xã Cát Quế thá» Hoà ng Äạo. Nhưng đó là thá» vá»ng. NÆ¡i thá» chÃnh là là ng Hạ Hiệp thuá»™c xã Liên Hiệp, huyện Phúc Thá». (Sẽ nêu ở phần nói vá» huyện nà y).
HUYỆN PHÚC THỌ
Ả TÚ – Ả HUYỀN – Ả CÃT
Thá»i cổ sÆ¡ có 12 hỠđến láºp trại bên tả ngạn sông Cái gá»i là trại Vân Thá»§y thuá»™c đất huyện Bạch Hạc, phá»§ VÄ©nh Tưá»ng. Sau bá» sông nà y bị lở, dân trại Vân Thá»§y di cư cả đình miếu sang hữu ngạn láºp ra sáu xóm, sau thà nh sáu là ng riêng rẽ là VÄ©nh Phúc, VÄ©nh Thá», VÄ©nh Khang, VÄ©nh Ninh, VÄ©nh Thuáºn, VÄ©nh Lá»™c. Sáu là ng nà y nay là hai xã Vân Nam, Vân Phúc huyện Phúc Thá». Ở đây còn lưu truyá»n truyện kể và thần phả vá» ba ngưá»i con gái anh hùng, nữ tướng cá»§a Hai Bà Trưng.
Và o thá»i Vân Thá»§y còn ở bên tả ngạn, có nhà ông Phùng Liệt và bà Phạm Thị Tư sinh hai gái là Ả Tú và Ả Huyá»n. Chị hÆ¡n em ba tuổi. Hai cô kết bạn vá»›i Ả Cát con ông Hoà ng Hy và bà Phạm Thị Chà ở bên là ng Nháºt Chiểu láng giá»ng. Ba cô vừa luyện văn luyện võ, mưu việc đánh Ä‘uổi quân Hán.
Khi hay tin Hai Bà Trưng khởi nghÄ©a, ba cô táºp hợp gia nhân thân thÃch được cả thảy năm mươi hai ngưá»i rồi vượt sông sang Hát Môn tụ há»™i.
Sau nà y cả ba Ä‘á»u chết tại Cấm Khê và o ngà y mùng 2 tháng Chạp [112].
Ngoà i Vân Thá»§y (VÄ©nh Thá») ra, Ả Tú, Ả Huyá»n, Ả Cát còn được thỠở là ng Hưu Trưng phÃa bên hữu ngạn sông Hát nay thuá»™c xã Trung Châu huyện Äan Phượng.
Äá»– NÄ‚NG TẾ – TẠCẨN NÆ¯Æ NG
Äá»— Năng nguyên quán ở Khoái Châu (nay thuá»™c tỉnh Hải Hưng) sau dá»i sang cư ngụ ở trang Khánh Hợp (nay thuá»™c xã Tam Hiệp) là m nghá» bốc thuốc. Äá»— Năng lấy vợ ngưá»i là ng nà y là bà Äà o Thị Dá»±c và sinh được má»™t trai, đặt tên là Äá»— Năng Tế. Lá»›n lên Năng Tế nổi tiếng là thông tuệ, là m bạn vá»›i con gái thầy há»c là Tạ Cẩn Nương. Bà Man Thiện nghe thấy tiếng liá»n cho má»i vợ chồng ông tá»›i dạy bảo cho hai con gái là Trắc và Nhị.
Khi Hai Bà mưu việc lá»›n, ông Năng Tế đã Ä‘i váºn động các tù trưởng quan lang hưởng ứng.
Äánh Ä‘uổi Tô Äịnh rồi, vợ chồng ông lui vá» Khánh Hợp. Khi Mã Viện xâm lược, bà Cẩn Nương chiến đấu bên cạnh Hai Bà Trưng và hy sinh ở Cấm Khê (hoặc sông Hát). Còn Äá»— Năng Tế cầm cá»± vá»›i quân Hán ở Cư Phong. Thế yếu, ông trở vá» Khánh Hợp và mất tại đây sau má»™t tráºn tá» chiến vá»›i quân thù và o ngà y 17 tháng Bảy. NÆ¡i ông mất ngà y ấy là khu rừng ráºm ở bìa là ng. Sau dân láºp Ä‘á»n thá» gá»i là Quán Ráºm hoặc Quán Cấm.
HOÀNG ÄẠO
Hoà ng Lãng quê ở Hoan Châu (Nghệ TÄ©nh) nhưng lưu lạc ra Bắc, ở tại là ng Hạ Hiệp (nay thuá»™c xã Liên Hiệp, huyện Phúc Thá»), lấy vợ tại đây là bà Phùng Thị Tam. Há» sinh má»™t trai, đặt tên là Hoà ng Äạo.
Äạo trở thà nh má»™t chà ng trai tuấn tú. Kịp khi Hai Bà khởi binh, Hoà ng Äạo chiêu táºp trai tráng ba là ng Hạ Hiệp, Hiệp Lá»™c, Yên Dục láºp nên má»™t đạo quân và kéo tá»›i Hát Môn tụ há»™i.
Sau nà y khi Mã Viện xâm lăng, ông đóng đồn ở quê nhà , trấn giữ khúc sông Äáy. Nhưng cuối cùng không thắng nổi quân giặc và ông đã hy sinh ngay tại đồn binh và o ngà y 13 tháng Hai. NÆ¡i đó nay là Quán Dâu gần bên bá» sông, có ngôi quán (ngôi Ä‘á»n) thá» Hoà ng Äạo. Hai là ng Hiệp Lá»™c và Yên Dục cÅ©ng có thá» ngưá»i dÅ©ng tướng nà y. Bên kia sông Äáy là là ng Cát Ngòi nay thuá»™c xã Cát Quế, huyện Hoà i Äức cÅ©ng có Ä‘á»n thỠông.
Ả LÃ NÀNG ÄÊ
Là ng Giáo Hạ nay thuá»™c xã Ngá»c Tảo có thá» vá»ng Ả Lã Nà ng Äê, má»™t nữ tướng mà nÆ¡i thá» chÃnh là là ng Yên Lá»™ – NghÄ©a Lá»™, huyện Hoà i Äức (xem phần huyện Hoà i Äức)
HUYỆN THẠCH THẤT
LÃ MINH
Là ng Mục Uyên nay thuộc xã Tân Xã, là nơi đóng quân của Lý Minh.
Lý Minh gốc ngưá»i trang Cổ Pháp, quáºn VÅ© Ninh, đạo Kinh Bắc, nghe tin Hai Bà khởi binh liá»n má»™ hai nghìn dÅ©ng sÄ© tá»›i Hát Môn tụ há»™i. Ông được cá» Ä‘em quân Ä‘i tuần phòng vùng Äông và vùng Bắc. Qua là ng Mục Uyên, nhân chiêm bao thấy thần âm phá»§ liá»n lấy đây là m đại doanh. Sau ông mất cÅ©ng tại đây, ngà y 10 tháng Chạp. Tương truyá»n Ä‘á»n thỠông gá»i là Quán Trăm nay ở thôn Hương Trung là láºp trên khu doanh trại xưa.
ÄÀO KHANG
Là ng Phú Hòa xưa là Phú Äa, tên Nôm là là ng Gia nay thuá»™c xã Bình Phú. NÆ¡i đây thá» Äà o Khang.
Ông vốn là ngưá»i trang Kiệt Äặc bên Hồng Châu (nay là tỉnh Hải Hưng). Sau khi cha mẹ chết, ông dá»i quê, Ä‘i lưu lạc kiếm sống. Äến Phú Äa, ông ở lại cấy cà y láºp nghiệp. Nghe tin Hai Bà truyá»n hịch đánh giặc Hán ông đứng ra chiêu má»™ trai tráng trong vùng, được trên nghìn ngưá»i. Và tất cả lên đưá»ng theo Hai Bà ra tráºn. Chiến thắng trở vá», ông láºp đồn binh ở Phú Äa và mất tại đây ngà y mùng 3 tháng Tư.
TỈNH HƯNG YÊN
THỊ XÃ HƯNG YÊN
TRẦN LỮU:
Thôn Äà o Äặng, xã Trung NghÄ©a, thị xã Hưng Yên thá» Trần Lữu, ngưá»i đã phù Hai Bà Trưng đánh giặc.
Ông có bảy ngưá»i con, Ä‘á»u có sức khá»e hÆ¡n ngưá»i, thạo võ nghệ, giá»i văn chương. Nghe tin Hai Bà dấy binh ở Hát Giang, cha con ông Trần Lữu đến bái yết xin được Ä‘i Ä‘uổi giặc. Äuổi xong Tô Äịnh, tám cha con Ä‘á»u được phong là đại tướng và vá» láºp doanh trại ở bản quán. Sau nà y tất cả Ä‘á»u hi sinh ở Cấm Khê.
TRẦN MÃ CHÂU:
Thôn Bảo Châu, xã Quảng Châu thị xã Hưng Yên thá» bà Trần Mã Châu, nữ tướng cá»§a Hai Bà Trưng. Cô là con bá»™ chá»§ Trần Thà nh và bà Trương Thị Hoan, vốn quê ở huyện Lương Giang phá»§ Thiệu Thiên, châu Ãi. Cô mồ côi mẹ khi chưa đầy má»™t tuổi, được bà nhÅ© mẫu là SÆ¡n Lạc nuôi dưỡng. Äến tuổi trưởng thà nh theo há»c Lý tiên sinh.
Thuở đó, ông Trần Thà nh là bá»™ chá»§ huyện Nam Xương, đã cùng ông Thi Sách là chồng bà Trưng Trắc khởi binh chống Tô Äịnh song cả hai Ä‘á»u bị giặc Tô giết hại. Mã Châu căm há»n, cắt tóc cải trang là m ni cô đến chùa Bảo Châu trụ trì. Cô ngầm chiêu táºp binh mã. Gái trai khoảng hai trăm ngưá»i đến xin là m gia thần, luyện táºp binh pháp tinh nhuệ. Kịp khi Bà Trưng khởi nghÄ©a, Mã Châu liá»n Ä‘em gia thần nháºp và o đại binh cá»§a Bà Trưng. Sau nhiá»u tráºn, Tô Äịnh đại bại phải bá» trốn.
Ba năm sau, Mã Viện kéo quân sang. Trong má»™t tráºn đánh không ngang sức, Mã Châu má»™t mình má»™t ngá»±a phá vòng vây chạy vỠđến Bảo Châu thì hóa. Nhân dân thương tiếc láºp Ä‘á»n thá».
VŨ THỊ THỤC:
Äá»n Tân La, thuá»™c xã Bảo Khê, thị xã Hưng Yên, thá» bà VÅ© Thị Thục, là má»™t nữ tướng cá»§a Hai Bà Trưng. Tương truyá»n khu vá»±c Ä‘á»n là nÆ¡i bà đóng quân. NÆ¡i đây đã diá»…n ra tráºn thứ bảy trong tám tráºn mà nghÄ©a quân Hai Bà Trưng giao chiến vá»›i quân Mã Viện. Bà đã hi sinh tại tráºn tiá»n.
Thá»±c ra bà VÅ© Thị Thục được thá» chÃnh ở quê là là ng Phượng Lâu, huyện Phù Ninh, tỉnh Phú Thá» và đặc biệt là ở là ng Tiên La, huyện Duyên Hà , tỉnh Thái Bình, Ä‘á»n miếu hoà nh tráng, tương truyá»n là địa bà n chiến đấu chÃnh cá»§a bà và thánh hiệu cá»§a bà là Bát Nà n công chúa.
Có thể ở Bảo Khê, Hưng Yên là nÆ¡i bà có đóng trại má»™t thá»i gian, có xảy ra chiến sá»±.
TRẦN XUÂN HỒI VÀ TRẦN HỮU THIỆN:
Thôn Äặng Cầu, xã Trung NghÄ©a, thị xã Hưng Yên có hai ngôi Ä‘á»n thá» hai vị tướng cá»§a Hai Bà Trưng. Äá»n Cây Äa thỠông Trần Xuân Hồi và đá»n Äức Äại Vương thỠông Trần Hữu Thiện. Chưa rõ sá»± tÃch.
HUYỆN ÂN THI
QUÃCH NGỌC CHI VÀ HAI NGUỜI CON:
Ở Thôn Nhân VÅ©, xã Nguyá»…n Trãi, huyện Ân Thi thá» bà Ngá»c Chi và hai ngưá»i con cùng tham gia khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng.
Bà là con gái ông Quách Äình Hổ, là m tri phá»§ Thiên Thi. Chồng bà là ông Hoà ng Văn Ân quê ở Hoan Châu. Má»™t thá»i gian, ông Hổ già yếu nhưá»ng quyá»n cho vợ chồng Ngá»c Chi. Há» sinh được hai trai là Hoà ng Văn Miệng và Hoà ng Văn Long, thông minh tà i bá»™, há»c văn há»c võ tinh thông. Khi hai ngưá»i con đến tuổi 14, 15 thì cha chết. CÅ©ng lúc đó Hai Bà Trưng khởi nghÄ©a ở Phong Châu. Ngá»c Chi và hai con chiêu táºp được sáu nghìn quân, đến bái yết Hai Bà Trưng. Sau đó há» theo Hai Bà đi đánh 65 thà nh. Äất nước thanh bình chưa lâu thì Mã Viện sang xâm lược. Trong tráºn đánh ở Hát Môn, hai chà ng Miệng và Long Ä‘á»u hi sinh. Bà Ngá»c Chi trở vá» quê nhà rồi cÅ©ng từ trần.
TÃN YẾT:
Thôn Tiêu Kiá»u, xã Bãi Sáºy, huyện Ân Thi thỠông TÃn Yết. Nguyên thân mẫu chà ng là bà Phương Dung Ä‘i tắm ở đầm rồi vá» mang thai sinh hạ ra chà ng. TÃn Yết thông minh, tuấn tú, năm 17 tuổi văn võ đã kiêm toà n. Khi Hai Bà tụ nghÄ©a ở Hát Môn, TÃn Yết tá»›i ra mắt, được phong chức Chỉ huy sứ tiá»n đạo tướng quân. Sau tráºn Cấm Khê, TÃn Yết cÅ©ng tá»± trầm trên sông Hát.
HÆ¯Æ NG THẢO:
Là ng BÃch Trà ng, xã Tiá»n Phong, huyện Ân Thi thá» má»™t ngưá»i có công trong cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng. Äó là cô Hương Thảo. Cô chỉ là má»™t ngưá»i giá»i đồng áng, đặc biệt có tà i cắt cá», tương truyá»n cô cắt nhanh tá»›i mức châu chấu bay không kịp, chết hà ng loạt. Vì váºy má»i ngưá»i gá»i cô là Thảo. Khi Hai Bà Trưng phất cá» nổi dáºy, cô Thảo xin gia nháºp Ä‘oà n nghÄ©a binh do bà Thánh Thiên chỉ huy, cô được giao nuôi đội quân voi ngá»±a. Cô Thảo vá» quê dá»±ng nhiá»u trại cá», rá»§ các cô gái trong vùng Ä‘i cắt cá» phục vụ Ä‘oà n voi chiến, ngá»±a chiến. Sau khi Ä‘uổi Tô Äịnh, bà Trưng Trắc lên ngôi vua phong cô là Hương Thảo tướng quân. Ba năm sau Mã Viện sang, cô vẫn ở tại BÃch Trà ng lo cung cấp cá» cho voi ngá»±a. Khi giặc kéo đến, bắt Hương Thảo giao toà n bá»™ trại cá» cho chúng, cô giả vỠđồng ý hẹn ngà y giao trại. Nhưng cô đã cho đốt trại và giặc trở tay không kịp Ä‘á»u bị chết thiêu. Hương Thảo cÅ©ng hy sinh, được dân thỠở trong chùa Cá», tương truyá»n là ná»n nhà cÅ© cá»§a cô.
LÔI LÂU CÔNG CHÚA – NGUYỆT HOA CÔNG CHÚA
CÅ©ng ở thôn BÃch Trà ng có ngôi nghè thá» Lôi Lâu công chúa – Nguyệt Hoa công chúa. Tương truyá»n là tướng cá»§a Hai Bà . Chưa rõ sá»± tÃch.
HUYỆN KIM ÄỘNG
BÀ Há»’NG NÆ¯Æ NG VÀ HAI CON LÀ PHá»” HỘ THƯỢNG SĨ, LINH LÔI.
Thôn Bồng Châu, xã Phú Cưá»ng, huyện Kim Äá»™ng thá» ba mẹ con bà Hồng Nương. Hồng Nương chÃnh gốc quê huyện Thiên Bản, phá»§ NghÄ©a Hưng, SÆ¡n Nam hạ đạo, lấy chồng ở thôn Bồng Châu. Sau khi sinh con thứ hai là Linh Lôi thì chồng mất, bà nuôi dạy hai con khôn lá»›n rồi theo nghÄ©a quân Hai Bà Trưng diệt giặc. Sau khi Ä‘uổi giặc Tô, ba mẹ con bà ở lại kinh đô. Trong má»™t lần vá» quê Thiên Bản thì gặp cÆ¡n giông. Má»™t con rồng và ng từ trên trá»i sa xuống và rước ba mẹ con bà lên trá»i.
NƯỚC CÔNG VÀ ÄÃŒNH CÔNG
Thôn Mai Viên, xã Song Mai, huyện Kim Äá»™ng thá» hai vị trên, vốn là con quan tri phá»§ há» Dương tên Äà o, ngưá»i XÃch Äằng. Năm hai chà ng lên 5 tuổi, Dương tri phá»§ bị Tô Äịnh giết. Phu nhân liá»n Ä‘em hai ngưá»i con trốn vá» là ng Tư Viên. Nghe tin Hai Bà dấy binh, hai chà ng đến bái kiến. Sau khi dẹp yên Tô Äịnh, hai chà ng trở vá» Tư Viên thăm mẹ. Trên đưá»ng Ä‘i, gặp trá»i tối, nước sông dâng cao đón hai ngưá»i vá» thá»§y cung. Hai Bà Trưng phong Nước Công là m Bến Nước đại vương và Äình Công là m Äang Äình đại vương.
HÙNG DŨNG ÄẠI VÆ¯Æ NG VÀ Ả NÀNG CÔNG CHÚA:
Là ng Phú Khê, xã Thá» Vinh, huyện Kim Äá»™ng thá» hai tướng cá»§a Hai Bà Trưng là hai vị trên. Hùng DÅ©ng là con ông Hùng Äức ở là ng Bồng Lai, huyện Từ Liêm, đạo SÆ¡n Tây. Hùng DÅ©ng đến thụ giáo vá»›i Äà o tiên sinh ở phưá»ng Thịnh Quang, huyện Thá» Xương. Thấy thông minh tà i bá»™, tiên sinh bèn gả con gái là Ả Nà ng cho chà ng. Bấy giá» Tô Äịnh đã nhiá»u lần tá»›i cầu hôn Ả Nà ng nhưng Ä‘á»u bị từ chối nên hắn láºp mưu giết ông Äà o. Vợ chồng Hùng DÅ©ng nghÄ© kế báo thù, ngầm chiêu má»™ binh sÄ©, láºp thà nh má»™t đội quân. CÅ©ng lúc đó Hai Bà Trưng khởi nghÄ©a, vợ chồng Hùng DÅ©ng liá»n tá»›i há»™i quân, láºp công lá»›n. Ông DÅ©ng được phong là Trấn Quốc đại vương và Ả Nà ng được phong là công chúa. Sau nà y trong tráºn Cấm Khê, hai ông bà đá»u hy sinh.
HUYỆN PHÙ CỪ
NGUYỄN VIẾT QUANG, VIẾT CƯ, VIẾT VÕ:
Äình NghÄ©a VÅ©, xã Minh Tân, huyện Phù Cừ, thá» ba anh em há» Nguyá»…n là Viết Quang, Viết Cư, Viết Võ. Há» là con ông Nguyá»…n Huy Thà nh và bà Äà o Thị Ãnh, vốn quê ở châu Bố ChÃnh sau rá»i ra sinh sống ở Khoái Châu. Lúc đó Hai Bà khởi binh, ba anh em há» Nguyá»…n tá»›i đầu quân láºp nhiá»u chiến công. Nhưng đến tráºn Cấm Khê thì cả ba Ä‘á»u hi sinh.
Äá»– QUá»C UY
Thôn Tân Tiến, xã Minh Tân, huyện Phù Cừ thá» má»™t vị tướng cá»§a Hai Bà là Äá»— Quốc Uy. Chưa rõ sá»± tÃch.
HUYỆN TIÊN LỮ
ÄỘNG TẦN Há»’NG LOAN CÔNG CHÚA:
Thôn Bái Khê, xã Cương ChÃnh, huyện Tiên Lữ thá» nữ tướng nà y. Tương truyá»n thân phụ cá»§a bà là phá»§ quan ở Hải Dương bá»™ đã cùng ông Thi Sách dấy binh chống Tô Äịnh song Ä‘á»u bị sát hại. Bà Äá»™ng Tần liá»n theo Trưng Vương khởi binh. ÄÆ°á»£c Trưng Vương phong là Äá»™ng Tần Hồng Loan công chúa. Vá» sau bà hy sinh tại tráºn tiá»n.
LƯU THÃI HIỀN, THÃI THANH, THÃI THUẦN, THÃI SÆ N, THỊ CHINH, THỊ CHÂU:
Thôn Trà Thiện, xã Äức Thứng, huyện Tiên Lữ thá» tứ vị đại vương và nhị vị công chúa là sáu anh em há» Lưu. Chưa rõ sá»± tÃch. Thôn An Lạc cùng xã thì thá» riêng hai bà Lưu Thị Chinh và Lưu Thị Châu.
TRẦN MINH TÔNG VÀ THÔI NÆ¯Æ NG:
Thôn Quyết Thắng xã Tân Hưng, huyện Tiên Lữ thá» hai ông bà Trần Minh Tông và Thôi Nương. Tương truyá»n là tướng cá»§a Hai Bà Trưng. Chưa rõ sá»± tÃch.
HUYỆN VĂN LÂM
TRẦN CÔNG, MINH CÔNG
Thôn Phả Lê, xã Việt Hưng, huyện Văn Lâm, thá» hai vị tướng cá»§a Hai Bà là Trần Công và Minh Công. Sá»± tÃch chưa rõ.
TAM GIANG:
Thôn Äại Äồng, xã Äại Äông, huyện Văn Lâm thá» Tam Giang tương truyá»n là tướng cá»§a Hai Bà . Sá»± tÃch chưa rõ.
PHÆ¯Æ NG DUNG CÔNG CHÚA:
Äây là má»™t tướng cá»§a Hai Bà , được thỠở thôn Ngá»c Äà , xã Tân Quang, huyện Văn Lâm. Sá»± tÃch chưa rõ.
HUYỆN YÊN MỸ
TRÆ¯Æ NG CÔNG ÄẠI VÀ Là CÔNG MẪN
Thôn Lạc Cầu, xã Giai Phạm, huyện Yên Mỹ thá» hai vị tướng cá»§a Hai Bà . Äó là Trương Công Äại, con trai cá»§a Trương Công Nghiệp và bà Lý Thị Vị. Lý Công Mẫn là con nuôi cá»§a ông bà Trương.
Ông Công Nghiệp là m huyện quan huyện Tế Giang, đạo Kinh Bắc. Ông sinh được má»™t trai là Công Äại và nuôi thêm Công Mẫn. Hai con nổi tiếng tà i giá»i, thông minh xuất chúng. Tô Äịnh láºp kế giết cả nhà há» Trương nhưng bà Trương kịp cùng hai con trốn thoát vá» Lạc Cầu. Sau há» theo Hai Bà khởi nghÄ©a, vừa trả được thù nhà lại trả được nợ nước. Sau cả hai hy sinh trong má»™t tráºn đánh lại Mã Viện.
(Theo tư liệu của Vũ Nguyên Lý)
TỈNH VĨNH PHÚC
HUYỆN BÌNH XUYÊN
ÄẠM NÆ¯Æ NG – Há»’NG NÆ¯Æ NG – THANH NÆ¯Æ NG:
Äình là ng Quất Lưu, nay thuá»™c huyện Bình Xuyên, tỉnh VÄ©nh Phúc, thá» ba vị nữ tướng cá»§a Trưng Vương.
Äó là ba chị em ruá»™t Äạm Nương, Hồng Nương và Thanh Nương, là con gái huyện lệnh huyện Tam Dương, há» Lê. Huyện Bình Xuyên khi đó là má»™t bá»™ pháºn cá»§a Tam Dương. Lúc nà y, Trưng Vương đã phất cá» khởi binh. Ba chị em há» Lê cÅ©ng nổi dáºy hưởng ứng, đóng đại doanh ở Quất Lưu, đắp lÅ©y đà o hà o, chiêu má»™ được nhiá»u nghÄ©a sÄ©, láºp thêm ra sáu đồn trại ở quanh vùng quê. Cả ba cô từng theo Trưng Vương Ä‘i hạ thà nh Tô Äịnh. Nhưng khi chống Mã Viện thì cả ba Ä‘á»u hy sinh ở tráºn tiá»n.
HUYỆN MÊ LINH
(Yên Lãng)
THIÊN BẢO – TRẦN NANG
Là ng Thái Lai nay thuá»™c xã Tiến Thắng và là ng Phú Mỹ nay thuá»™c xã Tá»± Láºp Ä‘á»u thá» hai vợ chồng Thiên Bảo – Trần Nang là m thà nh hoà ng. Sá»± tÃch hai tướng nà y đã nêu ở Chương ba.
Lá»° NÆ¯Æ NG – BẠCH TRẠCH
Xã Tráng Việt ngà y nay gồm ba thôn: Äiệp Thôn tên Nôm là là ng Äẹp, Tráng Việt tên Nôm là là ng Tráng và Äông Giao (không có tên Nôm). Ở hai thôn đầu Ä‘á»u thá» hai chị em Lá»± Nương và Bạch Trạch là m thà nh hoà ng.
Thần tÃch cá»§a cả hai là ng Ä‘á»u kể:
Tại Quy Hóa động, châu Bố ChÃnh có vị tôn trưởng tên là Hùng Hiên, dòng dõi vua Hùng. Vợ ông là bà Mai Thị Triết. Gần năm chục tuổi, há» sinh má»™t gái, trên đỉnh đầu có chữ Thiên Sá»› Lá»± Nương. Hùng Hiên liá»n đặt tên cho là Lá»±, hiệu là Ả Nà ng. Äó là ngà y mùng 3 tháng Giêng. Năm năm sau, há» sinh thêm má»™t trai, trên đỉnh đầu có chữ Bạch Trạch nên dùng ngay chữ đó là m tên. Äó là ngà y 10 tháng Sáu.
Lá»›n lên, hai chị em văn võ toà n tà i. Lá»± Nương thay cha là m tôn trưởng rồi là m vua cõi đất Thiên Sá»›. Má»™t lần, hai chị em vá» thăm quê tổ là núi NghÄ©a LÄ©nh (nÆ¡i có Ä‘á»n thá» các vua Hùng, tỉnh VÄ©nh Phú), thuyá»n Ä‘i đến huyện Chu Diên thì gặp Trưng Nhị. Hai bên thông tá» há» tên, nguồn gốc và nháºn ra là có há» hà ng vá»›i nhau. (Hai Bà Trưng cÅ©ng là dòng dõi vua Hùng). Thế là hai chị em Lá»± Nương theo Hai Bà khởi nghÄ©a. Chị vỠđóng ở Tráng Việt, khi đó má»›i có ba chục nhà dân. Em vỠđóng ở Äiệp Thôn khi đó cÅ©ng không quá hai chục mái nhà . Há» chiêu thêm dân láºp thêm trại và sau trở thà nh những tướng tà i cá»§a Hai Bà .
Ả Lá»° – HÃC THẦN
Là ng Äông Cao láng giá»ng cá»§a hai là ng trên cÅ©ng thá» má»™t cặp hai chị em tên gá»i là Quốc Vương Thiên Sá»› Ả Lá»± Äá» Nương và Hác Thần cá»a ải. Sá»± tÃch hai vị nà y cÅ©ng na ná như hai chị em Lá»± Nương, Bạch Trạch cá»§a hai là ng Tráng Việt, Äiệp Thôn. Ngá»c phả Äông Cao kể rằng:
Ngưá»i con thứ 18 cá»§a Lạc Long Quân vá» là m vua nước Thiên Sá»› ở địa pháºn Thái Nguyên. Truyá»n đến Ä‘á»i thứ 27 là Hồ An (đổi từ há» Hùng sang há» Hồ). Vợ ông là bà Bạch Thị Phương. Năm Nhâm Tuất, ngà y 4 tháng Giêng sinh má»™t gái đặt tên là Äá» Nương. Năm sau há» lại sinh ra má»™t bá»c trứng, nở ra má»™t trai, đặt tên là Hác. Äá» Nương thay cha là m quốc vương Thiên Sá»›. Lúc đó Hai Bà Trưng bị Tô Äịnh truy bắt, đã lánh đến ở nhá» nhà Äá» Nương. Sau đó há» khởi binh đánh quân Hán. Thắng lợi rồi, Äá» Nương cải tên là Ả Lá»±, láºp cung phá»§ đồn binh ở Äông Cao. Nhưng sau lá»… khao quân ngà y mùng 1 tháng Hai thì Äá» Nương thúc ngá»±a Ä‘i ra sông Nguyệt Äức bến Tiên Tân, “thét lên má»™t tiếng, nước rẽ đôi đón bà vá» thá»§y cungâ€.
Còn chà ng Hác thì sau hy sinh ở cá»a bể Nam Hải trong lần ngăn chặn quân Mã Viện.
Như váºy phải chăng Ả Lá»± – Bạch Trạch cá»§a hai là ng Tráng Việt, Äiệp Thôn cÅ©ng là Äá» Nương – Hác Thần cá»§a là ng Äông Cao?
Thần tÃch ngá»c phả vốn không Ãt những lầm lẫn vá» lịch sá».
LŨ LŨY
Thần tÃch là ng Văn Lôi (nay thuá»™c xã Tam Äồng) kể như sau: Là ng Văn Lôi xưa là trang Cổ Lôi. Trong là ng có nà ng Tứ là con gái má»™t lạc tướng nhân nằm mÆ¡ thấy đám mây sà xuống mà có mang. Nà ng sinh má»™t trai, đặt tên là LÅ© LÅ©y.
Khi Hai Bà Trưng khởi nghÄ©a, LÅ© LÅ©y tìm đến đại doanh đầu quân. Sau khi dẹp xong Tô Äịnh, LÅ© LÅ©y vá» Văn Lôi láºp đồn. Lúc quân Mã Viện kéo sang, chúng bao vây đồn nà y gá»i hà ng. Nhưng LÅ© LÅ©y nhất định không đầu hà ng. Giặc công phá. Biết không giữ nổi đồn trại, LÅ© LÅ©y phá vây nhưng không sao thoát ra ngoà i được. Chà ng bèn rút gươm đâm cổ mà hóa (cÅ©ng có thuyết nói ông bị giặc lấy mất đầu). Äó là ngà y mùng 3 tháng Ba. Nay ở xóm Trại có cánh đồng Dinh tương truyá»n là dinh trại xưa. Thuở trước, tá»›i ngà y kỵ, dân là ng là m cá»— chay (để không đụng chạm tá»›i dao) và là m má»™t thá»§ cấp bằng giấy đặt trên bà n thá».
PHỤ CHÚ – Là ng Văn Lôi ở vá» phÃa tây-bắc là ng Hạ Lôi và cách là ng nà y tá»›i ba là ng: Liá»…u Trì, Äại Bái, Ná»™i Äồng. Nhưng Văn Lôi vẫn nháºn là thuá»™c trang Cổ Lôi xưa – như Hạ Lôi cÅ©ng vẫn thưá»ng nháºn. Váºy có má»™t thá»i đây hẳn chỉ là má»™t đơn vị cư dân, sau đó má»™t bá»™ pháºn má»›i tách ra Ä‘i láºp nên má»™t là ng má»›i nhưng vẫn giữ cái gốc Lôi (Kẻ Lói?) để tưởng nhá»› nguồn gốc.
Ả NÆ¯Æ NG – Ả NANG
Là ng Yên Mạc nay thuá»™c xã Yên Mạc có vợ chồng ông Vương Hinh và bà Tạ Thị Long là m nghá» trồng dâu nuôi tằm. Há» sinh được hai gái, đặt tên là Ả Nương, Ả Nang. Khi bà Trưng truyá»n hịch, hai chị em há» Vương chiêu táºp được gần má»™t nghìn dÅ©ng sÄ©, tá»›i há»™i quân ở Hát Môn. Hai cô được cá» Ä‘i tuần du hai bá»™ Tây và Bắc. Tá»›i núi Trâu SÆ¡n ở huyện Tiên Du (nay núi nà y thuá»™c huyện Quế Võ, Bắc Ninh), hai cô đồn trú lại. Sau đó cả hai chị em góp công lá»›n trong việc hạ dinh Tô Äịnh. Thắng lợi rồi, hai cô vá» khao thưởng quân gia tại là ng quê Yên Mạc. Nhưng sau tiệc mừng là hai chị em Ä‘á»u hóa cùng lúc.
Cá»NG SÆ N
Là ng Bạch Trữ nay thuộc xã Tiến Thắng vốn là thực ấp của Cống Sơn đại vương.
Nguyên tại châu Ãi, phá»§ Trưá»ng Yên, động Hoa Lư có vợ chồng ông Hoà ng Công Tạo và bà Äinh Thị Äiá»n là ngưá»i hiá»n, mấy Ä‘á»i là m nghá» thuốc. Há» sinh có má»™t trai đặt tên là Cống. Năm Cống 22 tuổi thì bố mẹ kế tiếp qua Ä‘á»i. Cống dá»i Hoa Lư ra bắc tìm đến ở vá»›i cáºu ruá»™t là Äinh Äạm là m trưởng bá»™ há»™ VÅ© Ninh. Nhưng chỉ Ãt lâu sau ông Äạm bị Tô Äịnh giết hại. Äinh Cống trở vá» Hoa Lư dạy há»c. Là má»™t ngưá»i thà y có đức độ lại có tà i giáo dưỡng nên môn sinh đến rất đông, tiếng tăm cá»§a thầy vang Ä‘i xa.
Khi Hai Bà khởi nghÄ©a, bà Trưng Nhị thân hà nh đến Hoa Lư má»i Äinh Cống ra hà nh doanh “thao luyện binh mã, huấn diá»…n binh thưâ€. Sau thắng lợi, Äinh Cống được cấp thá»±c ấp ở Thá»§y Trung châu tức nay là Bạch Trữ. Các Ä‘á»i vua sau phong là Cống SÆ¡n đại vương [113].
ÄỨC CẢ ÄỨC HAI – ÄỨC BA
Há» là anh em sinh ba, con ông Trương Long và bà Phùng Thị Loan, nguyên quán hương Lưu Xá, phá»§ NghÄ©a Hưng, đạo SÆ¡n Nam. Nghe tin Hai Bà khởi nghÄ©a, ba anh em rá»§ thêm ba mươi bạn hữu đến Hát Môn đầu quân. Tất cả Ä‘á»u dá»± tráºn đánh Tô Äịnh. Nhưng khi đã hạ được thà nh thì ba anh em Ä‘á»u hóa cùng má»™t lúc. Là ng Trung Háºu láºp Ä‘á»n thá» vì nÆ¡i đây có má»™t tòa cổ miếu mà bà Phùng Thị Loan đã tá»›i cầu tá»± sau đó sinh ra ba chà ng trai dÅ©ng sÄ© ấy.
XA LAI
Ba là ng Yên Äiá»m, Cao Quang, Äức Cung nay hợp thà nh xã Cao Minh (trước thuá»™c huyện Kim Anh nay thuá»™c huyện Mê Linh) và đá»u thá» Xa Lai, má»™t tướng cá»§a Hai Bà Trưng. Thá»±c ra, Ä‘á»i cổ cả ba là ng chỉ là má»™t đơn vị cư dân thuá»™c huyện Bình Tuyá»n, đạo Thái Nguyên. Ban đầu gá»i là trại Linh SÆ¡n, sau đổi thà nh Linh Quang. Cuối cùng thà nh ba là ng như hiện nay.
Thần tÃch kể rằng ở đất Long Biên có cô Äặng Huệ Nương tÃnh thÃch du ngoạn. Lần đó, cô đến trại Linh SÆ¡n nÆ¡i là ng Cao Quang ngà y nay thấy có chùa (?) đẹp liá»n ở lại tu hà nh. Rồi má»™t hôm qua tòa cổ miếu ở chân núi Thằn Lằn có đám mây xà và o ngưá»i. Thế là cô có mang, sinh ra Xa Lai.
Xa Lai sau rá»§ được ba mươi lăm bạn bè theo cánh quân bà Trưng Nhị Ä‘i đánh Tô Äịnh. Xong việc, chà ng vá» láºp đồn tại Cao Quang. Tá»›i khi Mã Viện xâm lăng, hắn cho quân tá»›i đánh đồn nà y và Xa Lai đã chết trong tráºn chiến.
VĨNH HOA
Là ng Trung Hà nay thuá»™c xã Tiến Thịnh, thá» VÄ©nh Hoa. Nhân váºt nữ tướng nà y còn được thỠở là ng Tiên Nha, xã Nguyệt Äức, huyện Yên Lạc, tỉnh VÄ©nh Phú, tức là là ng đối diện vá»›i Trung Hà so vá»›i cá»a sông Nguyệt Äức tức Cà Lồ ngà y xưa (nay không còn vì đã bị lấp).
Ngoà i ra VÄ©nh Hoa còn được thỠở là ng Trung Hà bên bá» phải sông Hồng thuá»™c huyện Äan Phượng. Sá»± tÃch nhân váºt nà y đã nêu ở phần huyện Äan Phượng.
CHÀNG Há»I
Là ng Thịnh Ká»· nay thuá»™c xã Tiá»n Châu là căn cứ cá»§a Äông Hối đại vương tức Chà ng Hối, má»™t thá»§ lÄ©nh nghÄ©a quân đã nổi dáºy chống quân Hán trước ngà y Hai Bà khởi binh. Sá»± tÃch Chà ng Hối đã được kể lại ở Chương ba.
HẢI – TRỰC – ÚT
Là ng Chu Phan nay thuá»™c xã Chu Phan thá» ba tướng lÄ©nh cá»§a Hai Bà là Hải Thần, Nháºt Trá»±c và Chà ng Út nhưng sá»± tÃch thất truyá»n.
Là ng Chu Phan bên huyện Äan Phượng cÅ©ng thá» ba vị nà y. Vá» quan hệ giữa hai là ng Chu Phan sẽ trình bà y ở Phần Phụ chú cuối mục VÄ©nh Gia dưới đây.
VĨNH GIA
Là ng Nại Châu, nay thuá»™c xã Chu Phan là nÆ¡i thá» chÃnh công chúa VÄ©nh Gia. Thần tÃch kể rằng: Tại bãi Quân Thần, thuá»™c huyện Từ Liêm có nhà há» Tạ sinh hạ má»™t gái, đặt tên là VÄ©nh Gia. Năm cô 20 tuổi, được tin Hai Bà Trưng khởi nghÄ©a, cô đứng ra chiêu má»™ được hai nghìn nam binh nữ tốt rồi kéo lên Hát Môn tụ nghÄ©a. Cô được cắt cá» Ä‘i trấn “Tây Bắc nhị lá»™ chư biên giang bạnâ€. Nhân má»™t lần trẩy quân qua trại Cống Ãng (sau đổi là Nại Tá» Châu) ở sát cạnh sông Cái thấy có địa thế đồn binh liá»n đứng lại láºp trại quân.
Và sau, trong má»™t tráºn chống quân Mã Viện, cô phải rút chạy, tá»›i Bạch Hạc giang tân (bến sông Bạch Hạc, tên gá»i khúc sông Hồng từ ngã ba Hạc đến hết địa pháºn huyện Bạch Hạc) thì có “thần ngưu†nổi lên đón qua sông. Khi Ä‘i tá»›i đầu trang Mạnh Lân (sau đổi là Mạnh Trữ, là ng láng giá»ng cá»§a Nại Tá» Châu) có “rồng và ng hạ xuống đón cô lên trá»iâ€. Äó là ngà y 10 tháng Mưá»i Má»™t.
Thá»§a trước, tá»›i ngà y kỵ nà y, dân là ng sá»a tiệc cúng gồm bánh dà y và bánh cuốn, ná»a nhuá»™m Ä‘á», ná»a để trắng.
Là ng Yên Châu huyện Äan Phượng cÅ©ng có láºp Ä‘á»n thá» VÄ©nh Gia.
PHỤ CHÚ – Ở hai bên bá» sông Hồng vẫn có hiện tượng “chạy lở†tức là dòng sông thưá»ng là m lở bá», mà là lở cả là ng theo chu kỳ, cứ trên dưới má»™t trăm năm lại xảy ra má»™t lần. Lại do quy luáºt “sông kia bên lở bên bồi†nên dân là ng bị lở bên nà y Ä‘a số sang bá» bên kia láºp là ng má»›i, trừ má»™t số nhỠở lại trên những dải đất còn sót. Tá»›i má»™t hai trăm năm sau, là ng má»›i nà y bị nước sông Ä‘e dá»a thì dân lại chạy vá» bên nà y sông. Ngoà i ra cÅ©ng có những là ng do dân đông lên nên sẻ là ng là m hai, má»™t ná»a ở bên nà y, má»™t ná»a sang bên kia sông. Cho nên ở hai bên sông Hồng chỉ nói phạm vi huyện Yên Lãng (nay gá»i là Mê Linh) bên bá» trái và huyện Äan Phượng bên bá» phải thưá»ng có những cặp đôi. Như ở huyện Yên Lãng bên bá» trái sông Hồng có những là ng Chu Phan, Thanh Äiá»m, Trung Hà , Thá» Lão, Sa Khúc, Nại Tá» Châu, Nại Tá» Xã thì bên huyện Äan Phượng cÅ©ng có những là ng như váºy. Từng cặp là ng đó vẫn coi nhau cùng má»™t gốc và đá»n thá» chung má»™t thà nh hoà ng như:
Hai là ng Chu Phan thá» Nháºt Trá»±c, Hải Thần, Chà ng Út
Hai là ng Thanh Äiá»m Ä‘á»u thá» Ngu Lan và Trương Nam Uyên.
Hai là ng Trung Hà đá»u thá» VÄ©nh Hoa.
Hai là ng Thá» Lão Ä‘á»u thá»i Trần Liá»…u và vợ là Lã Thị Hồng cùng Trần Quang Khải, Trần Quang Thà nh.
Hai là ng Sa Khúc (Nại Sa) Ä‘á»u thá» Quý Minh.
Hai là ng Nại Tá» Xã Ä‘á»u thá» Thi Sách và Hai Bà Trưng.
Hai là ng Nại Tá» Châu Ä‘á»u thá» VÄ©nh Gia.
CÅ©ng khó khẳng định là ng nà o là là ng gốc vì trải mấy nghìn năm, biết bao lần “chạy lở†[114], sách vở không có ghi chép mà bằng và o ký ức con ngưá»i thì mức độ chÃnh xác không vượt quá và i trăm năm.
Cho nên chưa rõ Nại Tá» Châu nói ở thần tÃch VÄ©nh Gia chÃnh là ở bên Äan Phượng hay Yên Lãng.
HUYỆN VĨNH TƯỜNG
NGỌC THANH – NGỌC TRINH:
Äây là hai cô con gái trang LÅ©ng Ngòi, nay thuá»™c xã LÅ©ng Hòa, huyện VÄ©nh Tưá»ng. Cô chị còn gá»i là Ả Chà ng, cô em là Ả Chạ. Lúc đó có viên quan đô há»™ nhà Hán sai ngưá»i đến bắt Ả Chà ng vá» là m thiếp. Uất háºn, Ả Chà ng đã qua Ä‘á»i. Cô em là Ả Chạ quyết trả thù cho chị, đã Ä‘i nhiá»u nÆ¡i táºp hợp những ngưá»i cùng căm ghét giặc Hán. Há» táºp hợp thà nh má»™t Ä‘oà n quân, thưá»ng đánh các đồn giặc. Sau há» vá» Hát Môn há»™i quân, theo Hai Bà Trưng Ä‘i đánh Tô Äịnh. Sau chiến thắng, Trưng Vương phong cho nà ng là Ngá»c Trinh công chúa, cho vỠđóng đồn ở trang Äà m Luân (nay cÅ©ng thuá»™c xã LÅ©ng Hòa). Ba năm sau, Mã Viện sang xâm lăng, Ả Chạ đã chiến đấu rất dÅ©ng cảm rồi hy sinh ngay tại trang Äà m Luân nà y.
Äá»NG VỊNH:
Là ng Thượng Lạp, xã Tân Tiến thá» Äống Vịnh, được coi là tướng cá»§a Trưng Vương, tương truyá»n là hy sinh trên dòng sông Phó Äáy.
HUYỆN YÊN LẠC
VĨNH HOA:
Phùng VÄ©nh Hoa, quê ở Mao Äiá»n, đạo Hồng Châu, từ nhỠđã há»c võ nghệ và văn chương. Lúc đó giặc Hán Tô Äịnh cai trị rất tà n bạo. Năm 18 tuổi, bố mẹ lần lượt qua Ä‘á»i, nà ng trao gia sản cho ông cáºu rồi ra Ä‘i tìm cách diệt giặc. Äến trang Tiên Nha, nay thuá»™c huyện Yên Lạc, tỉnh VÄ©nh Phúc, thấy địa thế đẹp nà ng bèn ở lại rồi liên kết vá»›i nghÄ©a sÄ© bốn phương. Kịp lúc đó, Hai Bà Trưng phát hịch khởi binh. VÄ©nh Hoa bèn cùng bạn hữu tá»›i đầu quân. Sau nhiá»u chiến công, Trưng Vương phong cho nà ng là VÄ©nh Hoa công chúa, lấy trang Tiến Nha là m “chÃnh đồnâ€, trang Trung Hà bên kia sông là “thứ đồn†(xem thêm mục VÄ©nh Hoa ở phần huyện Äan Phượng, Hà Tây). Ba năm sau, trong tráºn đánh Mã Viện, thế cùng, nà ng đã tá»± trầm trong dòng sông Nguyệt Äức.
KHÂU NI:
Trang Nháºt Chiêu nay thuá»™c xã Liên Châu, huyện Yên Lạc thá» má»™t nữ tướng cá»§a Trung Vương là Khâu Ni. Nà ng tên tháºt là A, con gái ông bà há» Quách, là m nghá» thuyá»n chà i. Có viên quan đô há»™ nhà Hán định bắt cô là m thiếp. CÅ©ng thá»i gian đó bố mẹ cô qua Ä‘á»i, cô liá»n gá»t tóc Ä‘i tu. Khi ấy má»›i có 16 tuổi. Cô xưng là Khâu Ni tìm vá» trú ngụ tại Ngã Ba Hạc. Nuôi chà diệt thù, Khâu Ni bà máºt táºp hợp những ngưá»i cùng chà hướng chống giặc Hán. Khi Hai Bà há»™i quân ở Hát Môn, Khâu Ni đến dưới cá» lÄ©nh mệnh, được giao chỉ huy thá»§y binh đánh và o thà nh Tô Äịnh. Sau thắng lợi, Khâu Ni được phong là công chúa, lấy đất Nháºt Chiêu là m thá»±c ấp. Nhưng chỉ hai năm sau cô qua Ä‘á»i, chưa kịp tham gia chống Mã Viện.
â—Š â—Š â—Š
Như váºy, ở châu thổ sông Hồng có nhiá»u là ng thá» các vị tương truyá»n là tướng cá»§a Trưng Vương. Äó là tư liệu văn hóa dân gian. Song có má»™t Ä‘iá»u đáng lưu ý là ở những nÆ¡i đó hoặc gần đó thưá»ng có những địa Ä‘iểm khảo cổ há»c thuá»™c các giai Ä‘oạn văn hóa từ Phùng Nguyên tá»›i Äông SÆ¡n. Äiá»u nà y có nghÄ©a là và o thá»i kỳ Hai Bà Trưng, những là ng ấy đã thuá»™c phạm vi những Ä‘iểm tụ cư đông đúc.
Ngoà i ra, ở các địa Ä‘iểm trên cÅ©ng có nÆ¡i còn bảo lưu những tục lệ hèm húy được ngưá»i dân địa phương coi là có từ thá»i kỳ Hai Bà Trưng nhưng thá»±c tế rất có thể là những tia ảnh xạ cá»§a các thá»i xa xưa hÆ¡n. Như ở là ng Hạ Lôi (Thạch Thất) và o ngà y lá»… Hai Bà Trưng mùng 6 tháng Mưá»i có má»™t lệ mở tiệc thịt trâu lá»™t. Phải chăng đó chỉ là lặp lại má»™t mặt sinh hoạt cá»§a nghÄ©a quân Hai Bà hay còn là tà n dư cá»§a tục lệ hiến tế thá»i kỳ bá»™ lạc sống chá»§ yếu vá» săn bắn?
Hoặc ở Hạ Trì (Từ Liêm) và o ngà y mồng 7 tháng Ba giá»— bà Sa Lương, tướng cá»§a Hai Bà Trưng có lệ bÆ¡i chải trên sông Hồng. Äó chỉ là nhắc lại má»™t buổi luyện táºp thá»§y quân cá»§a Sa Lương hay còn là ảnh xạ cá»§a ngà y há»™i nước đón trăng thá»i bình minh lịch sá».
Hay như ở vùng Gối có lệ mở há»™i chèo tà u tượng mà theo lá»i truyá»n ngôn thì là há»™i tưởng nhá»› cuá»™c trẩy quân cá»§a Hai Bà Trưng. Gối là tên Nôm chỉ chung má»™t cụm nhiá»u là ng nay thuá»™c huyện Äan Phượng, có tên Hán Việt là Thượng Há»™i, Hạ Há»™i, Thúy Há»™i, Äan Há»™i, VÄ©nh Kỳ, Phan Long, Ngá»c Kiệu và Hạnh Äà n. Tại đây cứ và i chục năm lại má»™t lần mở há»™i chèo tà u tượng. Và o năm mở há»™i, dân bốn là ng Thượng Há»™i, Thúy Há»™i, VÄ©nh Kỳ, Phan Long chung nhau dá»±ng lại cánh đồng Ngói (thuá»™c Thượng Há»™i) những cung Ä‘iện (bằng tre nứa) để là m nÆ¡i diá»…n xướng. Hai chiếc thuyá»n rồng bằng gá»—, có bánh xe di chuyển, má»—i thuyá»n là nÆ¡i đứng cá»§a mưá»i ba diá»…n viên, Ä‘á»u là nữ gồm má»™t chúa tà u, hai cái tà u và mưá»i con tà u. Con tà u vừa hát vừa múa vừa biểu diá»…n động tác chèo tà u (thuyá»n). Cái tà u gõ sênh giữ nhịp cho con tà u hát. Chúa tà u thì Ä‘iá»u khiển chung.
Lại còn có hai con voi Ä‘an bằng tre đặt trên bá»™ gá»—, cÅ©ng có bánh xe di chuyển. Má»—i voi có hai quản tượng quản tiá»n và quản háºu, cÅ©ng Ä‘á»u là nữ. Các ngưá»i nà y cÅ©ng sẽ vừa múa vừa hát đối đáp vá»›i các con tà u bên thuyá»n rồng.
Thuyá»n rồng và voi – tà u và tượng – đặt song song nhau, bên nà y hát má»™t câu thì bên kia hát đáp lại.
Tục lệ nà y theo má»™t truyá»n ngôn ở địa phương là có từ ý thức ká»· niệm Hai Bà Trưng: xưa Hai Bà đã trẩy quân qua vùng nà y, tà u thuyá»n tấp náºp trên sông Nhuệ, voi ngá»±a rầm ráºp trên đưá»ng cái. Dân là ng có nhiá»u ngưá»i Ä‘i theo nghÄ©a quân. Sau để tưởng nhá»› sá»± kiện đó, dân đặt ra lệ há»™i chèo tà u tượng.
Như thế, theo truyá»n thuyết ấy, ở thá»i kỳ Hai Bà Trưng ở vùng Gối đã là má»™t Ä‘iểm cư dân đông đúc. Äiá»u nà y lại được má»™t phong tục cổ há»— trợ.
NÆ¡i đây còn bảo lưu má»™t phong tục mà theo M.O.Côsven trong “SÆ¡ yếu lịch sá» văn hóa nguyên thá»§y†thì là má»™t phong tục có từ thá»i chế độ mẫu quyá»n phát triển tức thá»i kỳ cuối Äồ đá má»›i. Äó là phong tục kết hôn rất đặc biệt: phụ nữ Ä‘i lấy chồng nhưng ngay sau hôm cưới không ở lại nhà chồng mà trở vá» nhà mình là m ăn sinh hoạt như cÅ©. Sau má»™t thá»i gian ngắn là dăm tháng, dà i là và i ba năm – cô dâu má»›i sang ở hẳn bên nhà chồng. Cho tá»›i trước Cách mạng tháng Tám năm 1945, phong tục đó vẫn phổ biến.
Äây chÃnh là tà n dư khá Ä‘áºm nét cá»§a má»™t hình thức hôn nhân gá»i là “cư trú riêng lẻâ€, sản phẩm cá»§a giai Ä‘oạn phát triển cá»§a thá»i kỳ mẫu quyá»n. Như thế vùng Gối rõ rà ng là má»™t Ä‘iểm tụ cư cổ từng có tá»›i và i ba nghìn năm lịch sá». Váºy nghÄ©a quân Hai Bà có qua đây, để lại má»™t ká»· niệm Ä‘áºm đà thì cÅ©ng là điá»u rất có thể có.
â—Š â—Š â—Š
Còn vá» các tướng lÄ©nh thì qua sá»± tÃch cá»§a há» có thể nói rằng “không có lá»a, sao có khóiâ€. Äà nh rằng trong thá»±c tế, Ä‘á»i sống cá»§a há» tất không hẳn đúng y như truyá»n thuyết, ngay cả há» tên cá»§a há» cÅ©ng váºy.
Ở đầu công nguyên liệu đã có chữ Thị để chỉ phụ nữ chưa? CÅ©ng đã có những mỹ tá»± Thà nh Công, Thá»§y Hải, Nà ng Tế v.v… chưa? Hay cÅ©ng là cô gái trẻ mà nÆ¡i gá»i là ả (Ả Lã, Ả Lá»±) nÆ¡i lại gá»i là nà ng (Nà ng TÃa, Nà ng Quốc). Äó là cách gá»i cá»§a từng địa phương thá»i bấy giá» hay thá»i sau? Có nÆ¡i lại gá»i kết hợp cả hai: Ả Lã Nà ng Äê (Tiếng Mưá»ng hiện có từ nà ng ả chỉ con gái đầu cá»§a nhà lang. Tiếng Tà y có từ ả và tiếng Thái có từ a Ä‘á»c kéo dà i Ä‘á»u có nghÄ©a là cô). Hoặc rõ rà ng là có sá»± lẫn lá»™n giữa má»™t và i nhân váºt, như Ả Lá»± cá»§a hai là ng Tráng Việt – Äiệp Thôn rất giống Äá» Nương cá»§a Äông Cao, hay gốc gác Chà ng Hối thà nh hoà ng là ng Thịnh Ká»· chẳng khác gì gốc gác bà Thánh Thiên ở Ngá»c Lâm, huyện Yên DÅ©ng tỉnh Bắc Giang [115].
Nhưng dù sao trong thá»±c tế hẳn phải có những con ngưá»i tháºt sá»± đã đứng lên chống quân Hán!
PHỤ CHÚ – Vẫn theo các thần tÃch, ngoà i những nhân váºt đã nêu ở trên còn má»™t số tuy hoạt động ở những vùng khác nhưng có quê quán ở ÄÆ°á»ng Lâm. Ngà y nay ÄÆ°á»ng Lâm là má»™t xã thuá»™c huyện Ba Vì. Trong xã có thôn Cam Lâm – nguyên chÃnh tên lÃ ÄÆ°á»ng Lâm – là quê cá»§a Phùng Hưng và Ngô Quyá»n.
Nhưng trong thá»±c tế, ở thôn nà y ngoà i sá»± tÃch hai vua há» Phùng và há» Ngô thì không há» nghe kể vá» má»™t nhân váºt nà o ở thá»i kỳ Hai Bà Trưng. Có thể đây là má»™t huyện (hoặc có thá»i còn gá»i là châu) ÄÆ°á»ng Lâm má»™t đơn vị hà nh chÃnh có từ thá»i Bắc thuá»™c, bao gồm vùng đất ngà y nay là khu vá»±c các huyện Ba Vì, Quốc Oai, Chương Mỹ và Mỹ Äức. Ngô Thì SÄ© từng chỉ ra: â€œÄÆ°á»ng Lâm ở và o quãng huyện Hoà i An và huyện Mỹ Lươngâ€. Hoà i An nay là phần đất huyện Mỹ Äức và má»™t phần huyện Ứng Hòa. Mỹ Lương nay là khu vá»±c các huyện Quốc Oai, Chương Mỹ.
BA CHỊ EM BÀ DUỠNG
Có má»™t cặp vợ chồng quê ở ÄÆ°á»ng Lâm, vì nghèo khó phải bá» là ng Ä‘i tha phương cầu thá»±c. Cuối cùng há» trú lại ở thôn Ná»™i Pháºt (nay là xã Tam Hợp, huyện Bình Xuyên, VÄ©nh Phú). Há» có ba con, đầu lòng là cô Dưỡng, hai em trai là Bạc và Bỉnh.
Ba chị em Ä‘i theo Hai Bà từ ngà y đầu khởi nghÄ©a. Khi Mã Viện sang, cả ba Ä‘á»u hy sinh trong tráºn đánh bên bỠđầm Xuôi Ngà nh. Dân là ng thương cảm láºp miếu thá» ngay cạnh đầm nà y, nay vẫn còn gá»i là miếu Ba Vị.
BA ANH EM HỌ ÄẶNG
Ở ÄÆ°á»ng Lâm có ông Äặng Long là m nghá» dạy há»c. Nghèo túng nên ông và vợ là bà Phạm Thị Phương đến ở tại vùng Äồng Núi (nay là thôn An SÆ¡n, xã Äông SÆ¡n, huyện Chương Mỹ, Hà Tây). Há» sinh ba trai, đặt tên là Cả, Hai và Ba.
Ba anh em há» Äặng nà y đã láºp được má»™t đội quân theo Hai Bà đi đánh Tô Äịnh. Thắng lợi rồi, hỠđược Hai Bà cho vá» láºp đồn dá»±ng ải tại Äồng Núi đỠphòng giặc. Sau đó cả ba Ä‘á»u hy sinh trong cùng má»™t tráºn chống trả quân Mã Viện tá»›i hạ đồn. Hiện nay ở đầu thôn An SÆ¡n còn có má»™t gò cao tương truyá»n là nÆ¡i ba anh em há» Äặng tụ há»™i nghÄ©a quân.
CHIÊU TRUNG – Äá»– LÃ
Äó là hai anh em sinh đôi, con trai ông Äá»— Bang ở ÄÆ°á»ng Lâm.
HỠđến Hát Môn tụ nghÄ©a rồi được giao Ä‘em quân Ä‘i đánh giặc Hán ở mạn phÃa Nam. HỠđến vùng hai thôn Trung Thịnh và Yên Trưá»ng (nay thuá»™c xã Trưá»ng Thịnh, huyện Ứng Hòa, Hà Tây) xây thà nh đắp lÅ©y. Sau nà y, khi Mã Viện xâm lược, hai anh em há» Äá»— đã hy sinh ngay tại chân thà nh, chá»— bây giá» gá»i là Lăng Miá»…u hoặc Bãi Miá»…u. Ở thôn Yên Trưá»ng và thôn Trung Thịnh hiện còn Ä‘á»n thá» hai ngưá»i anh hùng nà y, còn có những dấu tÃch thà nh lÅ©y cá»§a há».
Ả LAN – CHÀNG TUẤN
Sá»± tÃch hai vị nà y đã nêu ở Chương ba.
THỦY HẢI – ÄÄ‚NG GIANG
Äây là hai tướng lÄ©nh cá»§a Hai Bà , có quê lÃ ÄÆ°á»ng Lâm nhưng ngụ cư ở trại Hà Hà o bên huyện Äông Anh. Sá»± tÃch hai vị nà y đã nêu ở khẳn huyện Äông Anh.
Chương Sáu
CÃC DI TÃCH
Các di tÃch thuá»™c vá» Hai Bà Trưng gồm có ba ngôi Ä‘á»n chÃnh mà cả nước Ä‘á»u biết tiếng. Äó là đá»n Hạ Lôi ở huyện Yên Lãng cÅ© (nay là huyện Mê Linh, VÄ©nh Phúc), Ä‘á»n Hát Môn ở huyện Phúc Thá» (Hà Tây) và đá»n Äồng Nhân ở quáºn Hai Bà Trưng (Hà Ná»™i).
Ngoà i ra còn có năm nÆ¡i thá» khác nhưng chỉ được biết tá»›i trong phạm vi má»™t và i là ng. Äó là đình Vân Môn ở xã Trung Châu (huyện Äan Phượng – tỉnh Hà Tây), đình Nại Tá» Nam ở xã Hồng Hà (huyện Äan Phượng – tỉnh Hà Tây), đình Nại Tá» Xã ở xã Chu Phan (huyện Mê Linh – tỉnh VÄ©nh Phúc), đình Cư An ở xã Tam Äồng (huyện Mê Linh – tỉnh VÄ©nh Phúc) và đá»n là ng Hạ Lôi – Bằng Trù (huyện Thạch Thất – tỉnh Hà Tây).
Còn có má»™t loại di tÃch khác cÅ©ng đáng được chú ý tá»›i đó là hai tòa thà nh ở trên đất huyện Yên Lãng cÅ©: thà nh Hạ Lôi tương truyá»n là do bà Trưng Trắc cho đắp để là m đô thà nh (đã bà n tá»›i ở Chương hai) và thà nh Dá»n tương truyá»n là do bà Trưng Nhị cho đắp để là m bản doanh.
ÄỀN HẠLÔI
Äá»n ở vá» rìa phÃa đông nam là ng Hạ Lôi. Ở địa phương nà y, có ngưá»i nói ngôi Ä‘á»n dá»±ng trên ná»n nhà cÅ© cá»§a mẹ Hai Bà , cÅ©ng có ngưá»i nói trước đó là miếu thá» Thi Sách, sau má»›i mở mang thà nh Ä‘á»n thá» Thi Sách và Hai Bà .
Äá»n Hạ Lôi có tá»± bao giá» thì không thể nói chắc được, chỉ biết là chiếu theo thá»±c trạng hiện nay thì từ quy cách kiến trúc đến đồ thá» tá»±, trang trà đá»u không vượt quá thế ká»· XIX.
Äá»n xây trên má»™t khu đất rá»™ng, thoáng, giữa cánh đồng cao, nhìn ra đê sông Hồng. Cổng Ä‘á»n đẹp, trên khung cá»a chÃnh có bức hoà nh mang bốn chữ “Ly chiếu tứ phương†(ánh sáng chiếu ra bốn phương). Sau cổng là má»™t vạt sân rá»™ng, cuối sân có hồ bán nguyệt. Trên bá» hồ là nhà tiá»n tế. Tại đây có má»™t tấm bia và má»™t cái chuông nhưng không cổ lắm. Bia có tên là “Cải chÃnh miếu hướng bi ký†(Bia vá» việc sá»a lại cho đúng hướng miếu) nói vá» việc sá»a đổi hướng Ä‘á»n, khắc năm Thà nh Thái thứ nhất (tức năm 1899). Chuông thì có dòng niên đại đúc là năm Gia Long thứ hai tức năm 1803. Như váºy thì diện mạo và hướng Ä‘á»n ngà y nay má»›i có từ năm 1899.
PhÃa trong nhà tiá»n tế là háºu cung. Tại đây trên bệ thá» vốn đặt tượng bà Trưng Trắc và tượng ông Thi Sách, đặt ngang hà ng. Theo tá» khai cá»§a hương lý là ng nà y (tháng 4-1938 ) ná»™p cho trưá»ng Viá»…n Äông bác cổ thì Ä‘á»i xưa đó là hai pho tượng bằng đất luyện, đến năm Gia Long thứ mưá»i má»™t (tức năm 1812) má»›i thay bằng tượng gá»—. Äặt bên ngoà i tượng là bà i vị bà Trưng Nhị. Bà i vị nà y bằng đá tạc. (Như váºy ở đây thá» vợ chồng Thi Sách là chÃnh).
Ở háºu cung và nhà tiá»n tế có má»™t số hoà nh phi, câu đối. Hai bức hoà nh già u ý nghÄ©a tá»± hà o là bức “Nam quốc sÆ¡n hà †(Sông núi nước Nam) và “Hoà ng đế từ†(Äá»n đức vua). Äôi câu đối có niên đại xưa nhất là cá»§a VÄ©nh Tưá»ng tri phá»§ Nguyá»…n Thái cung tiến và o năm Tá»± Äức – Tân Tị tức năm 1881:
Bất thế anh hùng vương tỉ muội
Nhưng tiá»n cÆ¡ chỉ tuế xuân thu
Nghĩa là :
Vua chị vua em, hà o kiệt thế gian khó sánh
Còn ná»n còn móng, xuân thu hương lá»a dà i lâu.
Má»™t câu đối khác cÅ©ng khá chỉnh là cá»§a huấn đạo Phạm Quang Tiến (đứng liên danh vá»›i đồng tri phá»§ và thương biện phân phá»§ VÄ©nh Tưá»ng) soạn năm Duy Tân – Canh Tuất tức năm 1910:
Sổ thiên niên Diên Quáºn cố đô, uất uất thông thông giang sÆ¡n ngô thổ.
Tháºp bát thế Lạc Hùng di trụ, oanh oanh liệt liệt tỉ muá»™i nhất môn.
Nghĩa là :
Mấy ngà n năm Diên Quáºn đô xưa [116], đất nước nhà ta vẻ vang rục rỡ.
Mưá»i tám Ä‘á»i Lạc Hùng dòng cÅ©, chị em má»™t cá»a hiển hách vang lừng
Ngà y trước, hà ng năm việc tế lá»… chá»§ yếu là và o những ngà y mùng 6 tháng Giêng – tương truyá»n là ngà y yến hạ khao quân, ngà y mùng 1 tháng Tám là ngà y sinh và ngà y mùng 8 tháng Ba là ngà y hóa cá»§a Hai Bà . Nhưng lá»… lá»›n nhất là ngà y mùng 6 tháng Giêng, thưá»ng được bà con các là ng lân cáºn gá»i là “ngà y há»™i Hạ Lôiâ€. Và o ngà y há»™i nà y có lệ cúng bánh dà y và có rước kiệu. ChÃnh đám rước ấy là “cái Ä‘inh†cá»§a ngà y há»™i.
Từ trong Ä‘á»n, ba cá»— kiệu rước được rước ra cổng, kiệu Thi Sách Ä‘i trước, đến kiệu bà Trưng Trắc, sau cùng là kiệu bà Trưng Nhị. Nhưng ra đến đưá»ng cái – ở đây gá»i là đưá»ng Trống Quân – thì kiệu Thi Sách lại dừng lại để kiệu Hai Bà tiến lên trước (gá»i là giao kiệu) vì theo lá»… “ná»™i gia phu phụ, ngoại quốc quân thần†nghÄ©a là “trong việc nhà là vợ chồng, ra ngoà i việc nước là vua tôiâ€. Äiá»u hấp dẫn là các đô tùy khiêng hai cá»— kiệu Hai Bà đá»u là thiếu nữ đồng trinh, những cô gái mưá»i tám, đôi mươi chưa chồng, đã qua sá»± tuyển chá»n nên cô nà o cÅ©ng xinh và nhất là vóc ngưá»i, chiá»u cao thì Ä‘á»u tăm tắp như nhau. Má»—i cá»— kiệu có 32 đô tùy chÃnh, 32 đô tùy dá»± bị, lại còn thêm hà ng chục cô cầm tà n, cầm lá»ng, cầm các đồ lá»… bá»™. Như váºy là có tá»›i khoảng má»™t trăm rưởi cô gái tham gia và o đám rước, cô nà o cÅ©ng xinh, trang phục ngà y há»™i.
Kiệu Thi Sách thì do đô tùy nam khiêng, cÅ©ng đủ lệ bá»™, khoảng bảy chục ngưá»i.
Äám rước Ä‘i trên đưá»ng Trống Quân, ra đưá»ng cái, rồi tiến ve dinh để “há»™i đồng†vá»›i bốn vị thà nh hoà ng Äô, Hổ, Bạch, Hạc và ông thánh Cốt Tung.
Có tà i liệu viết rằng đám rước nà y ra sông Hồng, lấy nước giữa dòng cho và o má»™t cái chóe Ä‘em vỠđể dùng là m lá»… tắm tượng và dâng cúng quanh năm. Nhưng há»i tất cả các vị bô lão trong là ng (như ông cụ Hương Äệ) thì không há» có chuyện nà y. Thá»±c ra, nghi thức lấy nước đó chỉ là cá»§a đám rước Ä‘á»n Äồng Nhân.
Có tà i liệu viết là đồ tế khà ở Ä‘á»n Hạ Lôi Ä‘á»u sÆ¡n Ä‘en. CÅ©ng không phải! Äồ thỠở đây như kiệu, ngai… Ä‘á»u sÆ¡n son thiếp và ng và cá» quạt Ä‘á»u bằng vải lụa ngÅ© sắc. Ở Hạ Lôi nà y chỉ có Ä‘á»n thá» Cốt Tung má»›i kiêng mà u Ä‘á».
ÄỀN HÃT MÔN
Là ng Hát Môn nay thuá»™c xã cùng tên, ở huyện Phúc Thá». Äá»n thá» Hai Bà , thưá»ng gá»i là miếu Hát, nằm ở rìa phÃa đông bắc là ng, mé trong đê sông Hát.
Ngay chân đê là má»™t hà ng bốn cá»™t hoa biểu lá»±c lưỡng, trên cá»™t có nhấn nhiá»u câu đối. Từ đây và o Ä‘á»n còn khoảng non trăm bước. Tương truyá»n ngà y Hai Bà khởi binh, đà n thỠđã láºp tại đây. Ngà y ấy chưa có đê, chưa có các xã Vân Nam, Vân Phúc nên dòng Hát chảy không xa nÆ¡i láºp Ä‘á»n thá» là mấy. Theo lá»i kể ở địa phương thì Ä‘á»n nà y được láºp từ Ä‘á»i Tiá»n Lê nhưng đó cÅ©ng chỉ là lá»i truyá»n miệng chứ không có giấy má»±c ghi chép.
Theo Việt Ä‘iện u linh và LÄ©nh Nam chÃch quái thì dưá»ng như Ä‘á»n Hát Môn được láºp ngay sau khi Hai Bà hy sinh.
Việt Ä‘iện u linh: “Hai Bà thua tráºn và cùng mất. Thổ nhân thương tiếc láºp Ä‘á»n thá» tại địa hạt huyện An Hátâ€.
LÄ©nh Nam chÃch quái: “Hai Bà thế cô, bị hại trong tráºn. Ngưá»i trong châu thương cảm, láºp miếu ở cá»a sông Hátâ€.
Lại cÅ©ng hai sách nà y cho biết “đá»i Lý Anh Tông (1138-1175) gặp đại hạn, vua sai sư TÄ©nh Giác lên Ä‘á»n cầu mưa, quả nhiên ứng nghiệmâ€. Như váºy là từ trước thế ká»· XII, ở Hát Môn đã có Ä‘á»n thá» Hai Bà nhưng nói rằng Ä‘á»n nà y có ngay sau khi Hai Bà tá» tráºn thì còn phải khảo sát kỹ cà ng hÆ¡n má»›i khẳng định được [117].
Cứ theo quy cách kiến trúc và đồ tá»± thì diện mạo hiện nay là có từ cuối thế ká»· XIX, đúng như lá»i kể cá»§a má»™t tấm bia dá»±ng ở hà nh lang (sẽ nói tá»›i ở phần sau).
Tại nhà tiá»n tế có má»™t bức hoà nh phi khắc bốn chữ Lạc Hùng chÃnh thống có ý biểu dương sá»± nghiệp cá»§a Hai Bà là đã nối lại ná»n chÃnh thống cá»§a các vua Hùng ngà y trước.
VỠcâu đối, có một đôi bằng chữ Nôm khá đặc sắc:
Giặc Bắc đến nhà , gia quốc thù chung hai nữ tướng
Trá»i Nam có chá»§, non sông riêng gánh má»™t bà vua.
(CỠnhân Dương Bá Trạc)
Nhưng đôi câu đối mà nhiá»u ngưá»i biết đến là :
Äồng trụ triết hoà n Giao LÄ©nh trÄ©
Cấm Khê doanh hạc Hát Giang trưá»ng
(Khuyết danh)
Nghĩa là :
Äồng trụ gãy hai còn, núi non Giao Chỉ vẫn vững
Cấm Khê đầy hay cạn, sông nước Hát Giang vẫn dà i.
Ở háºu cung không có tượng mà chỉ có bà i vị và là bà i vị Hai Bà Trưng. Không có bà i vị Thi Sách. Như thế nÆ¡i đây chỉ thá» có Hai Bà . Thêm má»™t Ä‘iểm khác vá»›i bên Hạ Lôi (Yên Lãng) là thần tÃch thì chép Hai Bà tá»± vẫn ở Hát Giang nhưng đồ thá» phụng, hoà nh phi, câu đối, hương án, long kiệu, Ä‘á»u phải sÆ¡n Ä‘en. Không có mà u Ä‘á». Ngà y trước có lệ định là ai bước chân và o Ä‘á»n cÅ©ng phải cởi bá» má»i thứ trang phục mà u đỠ(như thắt lưng, khăn, yếm…). Như váºy lệ định nà y chấp nháºn giả thuyết Hai Bà chết vá» gươm Ä‘ao.
Ở Hát Môn có lệ mở há»™i và o ngà y mùng 8 tháng Ba, tục truyá»n là ngà y Hai Bà hy sinh. Thuở trước tiệc cúng khá đặc sắc: tiệc bánh trôi, còn gá»i là bánh tù tì. Nhưng việc nà y không phải là dá»±a và o sá»± tÃch Giá»›i Tá» Thôi bên Tà u như quan niệm khá phổ biến xưa nay [118]. Ở đây là dá»±a theo sá»± tÃch bà Âu CÆ¡ sinh trăm trứng. Cho nên bánh cÅ©ng nặn thà nh trăm chiếc hình trứng chim. Lá»… xong, dân là ng Ä‘em 49 chiếc đặt trong bông hoa sen đưa ra sông Hát (khi còn là má»™t sông lá»›n) thả cho trôi xuôi. Tục nà y có lẽ để nhắc lại Hai Bà là dòng dõi Lạc Hùng, vì theo thần thoại Lạc Long Quân – Âu CÆ¡ thì trong số 50 ngưá»i con theo cha (tức Lạc Long Quân) vá» xuôi, má»™t ngưá»i ở lại Phong Châu, còn 49 ngưá»i kia Ä‘i vá» các miá»n khác sinh cÆ¡ láºp nghiệp thà nh các lạc tướng lạc hầu. Lạc tướng Mê Linh tương truyá»n là dòng dõi Hùng Vương [119].
Ngoà i ngà y mùng 8 tháng Ba, ở Hát Môn còn có tiệc ngà y mùng 4 tháng ChÃn tương truyá»n là ngà y Hai Bà lên đà n thá» tế cáo trá»i đất. Tiệc cúng trong ngà y ấy là trâu thui cả con.
Tại Ä‘á»n nà y có má»™t số bia cổ nhưng ná»™i dung không liên quan gì tá»›i sá»± tÃch Hai Bà . Chỉ là những bia ghi vá» việc tư sá»a ngôi Ä‘á»n. Cổ nhất là bia Cung tiến bản từ nhị vị đại vương giám sát huệ Ä‘iá»n bi ký. Bia đã mòn nhiá»u, ngưá»i soạn là má»™t ông tiến sÄ© khoa Ất Mùi (1595) là m Binh bá»™ thượng thư (chá»— ghi tên há» bị má» hết). Kể việc viên quan ná»™i giám cúng ruá»™ng cho Ä‘á»n. Bia khắc năm VÄ©nh Tá»™ thứ ba (1622).
Má»™t bia khác có tên Khắc thạch bi, do Nguyá»…n Trà Cung soạn. Ông nà y đỗ há»™i nguyên khoa Quý Mão Ä‘á»i ChÃnh Hòa (1703). Bia khắc năm VÄ©nh Há»±u – BÃnh Thìn (1736) nói vá» việc sá»a Ä‘á»n.
Bia có niên đại gần nay nhất là Miếu hướng bi ký do tú tà i Hồ Danh Báºt soạn năm Tá»± Äức thứ 35 (1882) ná»™i dung cho biết Ä‘á»n Hát là nÆ¡i quốc tế (vua phải cá» khâm sai thay mặt đến tế) nhưng bị hư há»ng nhiá»u. Dân đóng góp tiá»n cá»§a, công sức tu sá»a và chuyển hướng Ä‘á»n.
Như váºy thì diện mạo và ngay cả hướng Ä‘á»n ngà y nay má»›i có từ năm 1882.
ÄỀN Äá»’NG NHÂN
Äá»n Hạ Lôi tương truyá»n là ná»n nhà cÅ© cá»§a Hai Bà . Äá»n Hát Môn tương truyá»n là nÆ¡i Hai Bà há»™i quân. Còn Ä‘á»n Äồng Nhân được dá»±ng nên do má»™t huyá»n tÃch. Huyá»n tÃch đã được kể lại trong Trưng Vương lưỡng vị thánh sắc: Sau khi gieo mình xuống sông Hạc (Hạc Giang), Hai Bà hóa thân thà nh tượng đá rá»±c sáng, trôi xuôi đến bãi Äồng Nhân… Vua Lý Anh Tông biết chuyện cho ngưá»i ra đón rước nhưng không được. Dân là ng Äồng Nhân lấy vải đỠra đón thì được. Tượng đá lá»›n và nặng, đầu đội mÅ© trụ, thân mặc áo giáp, hai tay trá» lên trá»i, má»™t chân quỳ má»™t chân ngả. Vua bèn truyá»n cho dân là ng ấy láºp Ä‘á»n thá» hai pho tượng trên ở bên sông. Äó là và o năm Äại Äịnh thứ ba tức năm 1142 [120].
Như váºy là đá»n Äồng Nhân có từ giữa thế ká»· XII ở ngay sát cạnh bá» sông Hồng. CÅ©ng hai tà i liệu trên có kể tiếp là đến năm Gia Long thứ mưá»i tám (tức năm 1819), bãi Äồng Nhân bị lở. Dân Äồng Nhân được phép dá»i Ä‘á»n Hai Bà tá»›i là ng Hoa Viên thuá»™c tổng Háºu Nghiêm huyện Thá» Xương, dưng trên ná»n Táºp Võ sở cá»§a triá»u Lê cÅ©. Rồi ngưá»i là ng Äồng Nhân má»™t phần cÅ©ng dá»i và o cư trú xung quanh Ä‘á»n và láºp ra má»™t là ng Äồng Nhân má»›i trên đất là ng Hoa Viên. (Là ng Hoa Viên tá»›i khoảng giữa thế ká»· XIX đổi thà nh Hương Viên, tá»›i đầu thế ká»· XX lại đổi ra là Phương Viên). Nay là ng Äồng Nhân đó thuá»™c phưá»ng Äồng Nhân, quáºn Hai Bà Trưng.
Như váºy Ä‘iá»u chắc chắn là đá»n Äồng Nhân được xây dá»±ng ở chá»— hiện nay từ năm 1819. Trước đó, Ä‘á»n ở ngoà i bãi Äồng Nhân, nhưng theo các chÃnh sá», như Việt sá» lược và Toà n thư thì Ä‘á»n được là m trên bãi ấy từ mùa xuân năm 1160 chứ không phải 1142 như lá»i truyá»n thuyết nêu trên. “Canh Thìn năm thứ 21 (1160), mùa xuân, tháng Giêng, là m Ä‘á»n Hai Bà và đá»n Xuy Vưu ở phưá»ng Bố Cái†(Toà n thư) Chữ Bố Cái có thể hiểu là Búa Cái (Búa có nghÄ©a là bến, nay còn đứng trong từ kép chợ búa). Váºy phưá»ng Bố Cái chÃnh là khu vá»±c bãi Äồng Nhân, ngà y nay thuá»™c phưá»ng Bạch Äằng, cùng quáºn Hai Bà Trưng. Äiá»u rất đáng lưu ý là cho tá»›i nay ở trên bãi Äồng Nhân vẫn có má»™t ngôi Ä‘á»n thá» Hai Bà song nhá» hÆ¡n nên dân gá»i là miếu Hai Bà . Như váºy là : đến năm 1819, do bá» sông Hồng lở nên Ä‘á»n Hai Bà được dá»i từ bãi Äồng Nhân và o đất là ng Hương Viên. Song sông Hồng do quá trình lở – bồi diá»…n ra theo chu kỳ nên ở bãi Äồng Nhân chÃnh gốc, dân vẫn bám trụ, nối tiếp cư trú sinh sống và há» cÅ©ng đã xây má»™t ngôi miếu thá» Hai Bà coi như để tưởng nhá»› cá»™i nguồn gốc gác cÅ©. Do váºy ở Hà Ná»™i, cụ thể là ở quáºn Hai Bà Trưng, có hai nÆ¡i thá» Hai Bà , má»™t Ä‘á»n má»™t miếu nhưng thá»±c chất vẫn là má»™t gốc. Do váºy đến ngà y há»™i mùng 5 tháng Hai âm lịch, dân rước kiệu từ Ä‘á»n ra miếu rồi đình kiệu (tức dừng kiệu) Ä‘em đôi chóe xuống sông lấy đầy nước rồi rước trở vá» Ä‘á»n và là m lá»… há»™i chÃnh thức ở đây.
Trở lại ngôi Ä‘á»n Äồng Nhân trên đất Hương Viên thì ngà y nay, là ng xóm đã đổi thay. Äá»n Äồng Nhân bây giá» là ở và o phố Hương Viên, quáºn Hai Bà Trưng. Trước Ä‘á»n là hồ bán nguyệt. Má»™t hà ng cá»™t hoa biểu lá»±c lưỡng vốn có nhấn nhiá»u câu đối nhưng nay bị vỡ hầu hết. Tiếp đó là má»™t cái sân rá»™ng. Trên sân ở phÃa bên phải Ä‘á»n là má»™t tấm bia khá lá»›n dá»±ng trên rùa đá. Äó là bia Trưng Vương sá»± tÃch bi ký do VÅ© Tông Phan, tiến sÄ© khoa BÃnh Tuất (1826) soạn và o năm 1840. Ná»™i dung văn bia là biểu dương sá»± nghiệp Hai Bà và kể lại việc dân là ng Äồng Nhân dá»i Ä‘á»n từ bá» sông và o nÆ¡i hiện nay.
Trong Ä‘á»n, ở nhà tiá»n tế có hai thá»›t voi sÆ¡n Ä‘en, voi gá»— nhưng ngà tháºt. Theo ông Hoa Bằng trong bà i “Äá»n Hai Bà ở Äồng Nhân†in trên tạp chà Tri Tân số 39 thì “tương truyá»n hai cặp ngà voi đó là tặng phẩm do triá»u Lý ban cho dân là ng Äồng Nhân để chế tạo voi thá» nên trong bản Thần tÃch là ng Äồng Nhân hãy còn chép cả hai vế biá»n văn trÃch trong tá» biểu dân là ng tạ Æ¡n vua Lý vá» việc ban tặng ấyâ€.
CÅ©ng ở nhà tiá»n tế giáp tưá»ng phÃa bên trái còn có má»™t tấm bia do Hà Ná»™i đốc há»c là cá» nhân Dương Duy Thanh soạn năm 1848, cÅ©ng có tên là Trung Vương sá»± tÃch bi ký. Ná»™i dung bia nà y cÅ©ng không khác gì mấy so vá»›i ná»™i dung tấm bia VÅ© Tông Phan.
Äến háºu cung sẽ thấy tượng Hai Bà đặt trên bệ cao. Nhưng không phải là tượng đá mà là bằng đất luyện. Hai tay tượng cÅ©ng không trá» lên trá»i mà đưa ngang ra phÃa trước. Äầu cÅ©ng không đội mÅ© trụ. Váºy đây không phải là tượng từ Ä‘á»i Lý mà là má»›i đắp sau nà y. (Tất nhiên không loại trừ khả năng bên trong tượng hiện nay có má»™t cái cốt đá, kiểu như “đá Mỹ Châu†bên Cổ Loa).
Ở nhà tiá»n tế cÅ©ng như háºu cung có nhiá»u câu đối hay như:
Äồng Nhân miếu, tôn tượng túc thanh cao, hà o khà như sinh, Bắc cố mục trung vô Hán quốc.
Hát Thá»§y môn, ná»™ đà o thá»i chấn đãng, anh phong bất tá». Nam âm sá» thượng hữu Bà Vương.
(Khuyết danh)
Nghĩa là :
Miếu Äồng Nhân, tượng báu trang nghiêm hà o khà như còn, ngoảnh ngó Bắc phương không nước Hán.
Cá»a sông Hát, sóng há»n sôi sục anh phong không dứt, tiếng vang Nam sá» có Vua Bà .
Hoặc:
Khả liên Hán đế xưng Quang Vũ
Bất để thoa quần khởi nghĩa binh.
(Khuyết danh)
Nghĩa là :
Khá thương vua Hán phô oai mẽ
Khôn đỠquần thoa dấy nghĩa binh.
Trước đây, hà ng năm là ng Äồng Nhân mở há»™i từ ngà y mùng 4 đến mùng 8 tháng Hai, chÃnh há»™i là và o mùng 5. Tương truyá»n đó là ngà y dân bãi Äồng Nhân xưa đón tượng Hai Bà từ sông lên.
Trong ngà y há»™i mùng 5 tháng Hai ấy, dân Äồng Nhân rước kiệu Hai Bà ra bá» sông Hồng, chá»— là ng Äồng Nhân gốc, rồi đình kiệu lại, Ä‘em đôi chóe xuống thuyá»n đã túc trá»±c sẵn, bÆ¡i ra giữa dòng lấy nước. Nước nà y sẽ dùng để tắm tượng và dâng cúng quanh năm. Äặc biệt đám rước ấy có đôi voi gá»— Ä‘i dẹp đưá»ng, quản tượng là đà n ông. Còn các đô tùy khiêng kiệu thì toà n là nữ, tức cÅ©ng giống như nghi vệ ở đám rước là ng Hạ Lôi. Nhưng các nữ đô tùy nà y chỉ có má»™t số Ãt là ngưá»i địa phương, còn thì là những cô gái các là ng có giao hiếu vá»›i Äồng Nhân như Phụng Công (ở huyện Văn Giang, tỉnh Hưng Yên) là nÆ¡i tương truyá»n có ngưá»i đã cùng dân Äồng Nhân rước tượng Hai Bà ở sông lên từ Ä‘á»i nhà Lý. Có năm, vùng Thưá»ng TÃn (Hà Tây) cÅ©ng cá» ngưá»i lên giúp há»™i vì được coi là quê hương cá»§a Hùng Nguyên, chồng bà Trưng Nhị.
Äám rước Ä‘i từ Ä‘á»n, ngược lên phố Lò Äúc, tá»›i phố Hà n Thuyên má»›i quay trở vá». Ngà y trước đám rước còn lên đến chá»— nay là chân cầu Chương Dương.
â—Š â—Š â—Š
Cạnh Ä‘á»n Hai Bà , phÃa bên phải là ngôi đình cá»§a dân là ng Äồng Nhân và bên trái là chùa cá»§a là ng nà y. Chùa có tên là Viên Minh tá»± (chùa Viên Minh). Cả đình lẫn chùa tất cÅ©ng chỉ có thể có từ sau năm 1849. Nhưng cái tên Viên Minh thì bắt nguồn từ má»™t sắc phong và o năm 1533. Và o năm đó – năm Nguyên Hòa thứ nhất Ä‘á»i vua Lê Trang Tông – có sắc phong cho Hai Bà là Quảng Giáo Viên Minh Linh Thạch Trưng Vương Pháºt. Chữ Viên Minh lấy từ pháp hiệu nà y.
PHỤ CHÚ: Qua sá»± tÃch Ä‘á»n Äồng Nhân, có thể hiểu rằng tá»›i Ä‘á»i Lý, từ là hai vị anh hùng cứu nước, Hai Bà Trưng được vương triá»u nà y tôn lên là hai nữ thần bảo há»™ nông nghiệp. Tá»›i Ä‘á»i Lê Trung Hưng, Hai Bà lại được tôn lên là m Pháºt.
Ngoà i ra, nhìn dưới góc độ dân tá»™c há»c thì ở ngà y há»™i cá»§a các là ng trên có những lá»… tiết đã trá»™n lẫn tÃn ngưỡng nguyên thá»§y và o chá»§ đỠlịch sá» (tưởng niệm Hai Bà ). Như ở Äồng Nhân, việc rước nước sông Hồng, có thể là hình thức há»™i nước (thá» nước, cầu mưa), má»™t lá»… tiết tÃn ngưỡng nông nghiệp nguyên thá»§y. Hoặc lá»… bánh trôi ở Hát Môn có thể là sá»± tôn xưng biểu dương thà nh quả cá»§a lao động nông nghiệp trồng lúa má»›i.
QUÃN AO SEN
Tại xã Hạ Bằng, huyện Thạch Thất cÅ©ng có Ä‘á»n thá» Hai Bà Trưng. Như đã nêu ở Chương hai, theo chá»§ trương cá»§a ông Äinh Văn Nháºt thì Hạ Bằng – tức Hạ Lôi và Bằng Trù – là má»™t khu thuá»™c trang Cổ Lôi ngà y xưa, quê hương cá»§a Hai Bà Trưng. Nhưng Hai Bà lại không phải là thà nh hoà ng là ng (thà nh hoà ng là ba anh em Cao Hưng, Tuấn TÄ©nh, Trung Liệt, các con cá»§a Lạc Long Quân) nên không thỠở đình mà thá» riêng ở quán. Vùng xứ Äoà i cÅ© có táºp quán gá»i nÆ¡i thá» các thần thánh là quán tức cÅ©ng như các là ng vùng khác gá»i là nghè hoặc Ä‘á»n.
Quán thá» Hai Bà nguyên ở trên má»™t cái gò cạnh má»™t ao sen nên có tên là quán Ao Sen. Tương truyá»n đó là nÆ¡i Hai Bà Trưng mở tiệc khao quân. Sau, quán lại được chuyển sang má»™t cái gò đối diện tức chá»— nay là nhà trạm xá xã.
Trước đây, hà ng năm có lệ cúng tế tại quán nà y và o ngà y mùng 6 tháng Mưá»i Má»™t (là ngà y Hai Bà khao quân). Tiệc đám là thịt trâu lá»™t, tức là mổ trâu xong rồi, thịt xẻ ra nhưng không nấu bằng nồi mà lại lá»™t da trâu, lấy da đó lót để nấu thay nồi. Hèm nà y là gợi lại bữa tiệc khao quân ngà y ấy cá»§a Hai Bà , do quân số đông không đủ nồi nên phải là m ra như váºy.
Các cụ già ở địa phương còn kể là trong quán Ao Sen, trên các tấm ván nong lá gió có chạm hình Hai Bà Cưỡi voi ra tráºn. Tiếc rằng hồi Pháp tạm chiếm (1950- 1954) lÃnh Pháp đã phá há»§y hoà n toà n quán nà y, ngay tấm bia duy nhất ở đây cÅ©ng bị chúng đẩy xuống giếng rồi lấp Ä‘i. Giếng ấy nay vẫn còn vết tÃch cạnh đưá»ng Ä‘i. Sau ngà y hòa bình láºp lại, trên ná»n quán đã xây trạm xá xã. Theo má»™t ngưá»i cao tuổi ở đây – ông cụ Äặc ở xóm Cốc thì quán nà y thá»i xưa các cố lão còn gá»i là quán Dạ. Ông Äặc không hiểu nghÄ©a chữ nà y. Phải chăng chữ Dạ ở đây cÅ©ng giống như chữ Dạ trong Mả Dạ ở Nam An quê hương bà Man Thiện? Như váºy có thể hiểu “quán Dạ†là “quán đức Bà â€. Và cái tên gá»i nà y chÃnh cÅ©ng là tia ảnh xạ cá»§a má»™t thá»i mà tiếng Lạc Việt chưa chia ra là m hai (tiếng Kinh và tiếng Mưá»ng) tức thá»i kỳ Hai Bà Trưng váºy.
THÀNH DỀN (CỰ TRIỀN)
Là ng Cư An nay thuá»™c xã Tam Äồng, huyện Mê Linh. Trước đây là ng nà y có tên là Cá»± Triá»n. Tại đó có má»™t dấu tÃch thà nh cổ mà dân là ng gá»i là thà nh Dá»n. Có lẽ Dá»n là tên Nôm cổ cá»§a Cá»± Triá»n, vì những địa phương có tên bằng chữ Hán là Triá»n thì Ä‘á»u là phiên âm chữ Dá»n cá»§a tên gá»i Nôm. Và dụ ở ná»™i thà nh, chá»— cuối phố Huế, đầu phố Bạch Mai ngà y trước có má»™t cá»a ô tên Nôm là cá»§a ô Cầu Dá»n thì các sách chữ Hán Ä‘á»u chép là Triá»n Kiá»u ô môn).
Cái tên Cư An chỉ má»›i có từ thế ká»· XIX, vì ở sách Kiến văn tiểu lục soạn và o thá»i gian những năm cuối thế ká»· XVIII tác giả là Lê Quý Äôn còn dùng chữ Cá»± Triá»n: “Ở xã Cá»± Chiá»n (sá»a là Triá»n – N.V.P) có ná»n thà nh cÅ©, tương truyá»n Phục Ba tướng quân cùng Trưng Nữ Vương đánh nhau ở đâyâ€. (Bản dịch, trang 506, Nhà xuất bản Sá» há»c – năm 1962).
Nhưng đến sách Äại Nam nhất thống chà (soạn và o thá»i gian ná»a cuối thế ká»· XIX) thì đã có tên Cư An: “LÅ©y cổ Trưng Vương: ở xã Cư An, huyện Yên Lãng, có hai lÅ©y cách nhau không xa, ná»n cÅ© nà y vẫn còn, tương truyá»n đấy là lÅ©y cÅ© cá»§a Trưng Vươngâ€. (Bản dịch, Táºp IV, trang 213 – Sách đã dẫn).
Như váºy thà nh Dá»n nằm ở địa pháºn là ng Cư An. Là ng nà y nay thuá»™c xã Tam Äồng. Nhưng theo sá»± phân chia lại địa giá»›i gần đây thì thà nh Dá»n lại thuá»™c vỠđịa pháºn xã Tá»± Láºp, vẫn là huyện Yên Lãng, tức nay là huyện Mê Linh.
Thà nh cách Ä‘á»n Hạ Lôi chừng 6km vá» phÃa tây bắc, tương truyá»n là nÆ¡i bà Trưng Nhị đóng quân. Cứ như cách gá»i ở địa phương, ngoà i tên thà nh Dá»n, thà nh nà y còn được gá»i là thà nh Trại, thà nh Cá», thà nh Tam Kha.
Theo sá»± mô tả cá»§a ông Nguyá»…n Lá»™c trong bà i “Những vết tÃch khảo cổ vá» cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng ở VÄ©nh Phú†[121] thì thà nh Dá»n có hình dáng khá đặc biệt: không đắp theo hình vuông, hoặc chữ nháºt, hoặc Ä‘a giác Ä‘á»u như các thà nh thưá»ng gặp trên đất nước ta mà là hình bầu dục. Chá»— dà i nhất là 200m, chá»— hẹp nhất là 170m. Mặt thà nh hiện nay có chá»— còn rá»™ng tá»›i 10m. Tưá»ng quanh cÅ©ng còn cao tá»›i 1,5m so vá»›i mặt hà o chạy xung quanh thà nh. Hai đầu thà nh ở phÃa bắc và nam hiện còn hai khu đất được đắp vòng rá»™ng ra ngoà i ước khoảng gần 1 sà o Bắc Bá»™. Có thể đó là hai cái mang cá? Trong thà nh vá» phÃa Nam có má»™t gò cao. Ở đỉnh gò còn dấu vết ná»n móng ngôi miếu cổ tương truyá»n là nÆ¡i thá» bà Trưng Nhị và vốn là cá»™t cá» xưa.
Ở mặt phÃa đông cá»§a vòng thà nh có má»™t quãng bị cắt ngang vì ở đó có má»™t hố nước. Má»™t bên thà nh được đắp vòng ra ngoà i hố nước ấy, còn má»™t bên thì nháºp và o má»™t gò đất khá cao. NÆ¡i đó có thể là cổng thà nh.
Trong ná»™i thà nh, đối diện vá»›i cổng còn có má»™t ná»n đất phẳng hình chữ nháºt giống như ná»n nhà . Tại góc bắc thà nh có má»™t hồ nước rá»™ng khoảng 1 sà o Bắc Bá»™ và hiện còn sâu tá»›i 0,8 mét. Có thể đó là giếng nước dùng chung cho cả ná»™i thà nh.
Còn dãy hà o chạy quanh thà nh thì nay bị san lấp nhiá»u, tuy váºy có chá»— còn rá»™ng tá»›i 10m, sâu chừng 0,6m so vá»›i mặt ruá»™ng xung quanh. Theo thần tÃch cá»§a là ng Cư An thì sau khi đánh Ä‘uổi Tô Äịnh, bà Trưng Nhị được cá» vá» nÆ¡i đây đắp thà nh lÅ©y để là m kinh đô.
Liên quan đến tòa thà nh Dá»n nà y còn có má»™t tòa thà nh khác, cách 2km vá» phÃa đông. Äó là thà nh Vượn ở địa pháºn là ng Nam Cưá»ng, giáp giá»›i Cư An (Nam Cưá»ng nay hợp vá»›i Cư An và Văn Lôi thà nh xã Tam Äồng). Theo lá»i kể ở địa phương thì Mã Viện đã kéo quân tá»›i đánh thà nh Dá»n trong nhiá»u ngà y nhưng không hạ nổi. Hắn đà nh phải cho xây má»™t tòa thà nh ở đây để là m nÆ¡i trú quân lâu dà i. Äó là thà nh Vượn. Thà nh Vượn có hình gần tròn, rá»™ng khoảng 2 héc-ta. ÄÆ°á»ng kÃnh khoảng 150m đến 170m. Chá»— thà nh cao nhất là 1,5m so vá»›i mặt hà o. Mặt thà nh có Ä‘oạn còn rá»™ng trên 8m. PhÃa bắc thà nh có má»™t gò đất cao, cÅ©ng gá»i là gò Cá»™t Cá».
Kể ra bảo rằng đây là thà nh do Mã Viện cho đắp thì cÅ©ng có thể tin được. Vì các sá» Trung Quốc Ä‘á»u có chép rằng Mã Viện đã xây Kiển thà nh ở huyện Phong Khê. Váºy mà huyện Yên Lãng, nay gá»i là huyện Mê Linh, chÃnh là huyện Phong Khê ngà y xưa. Và Kiển thà nh có nghÄ©a là “thà nh Cái Kénâ€. Ở đây, thà nh Vượn có hình gần tròn rất giống má»™t cái kén tằm. Váºy có thể Kiển thà nh ghi chép trong sá» sách là thà nh Vượn.
Như thế thà nh Vượn có thể coi là hiện váºt để gián tiếp chứng minh sá»± có mặt cá»§a thà nh Dá»n và o thá»i kỳ Hai Bà Trưng. Thá»±c tế Cá»± Triá»n đúng là má»™t là ng cổ. Các nhà khảo cổ đã cho biết rằng những di váºt đà o được ở lòng đất trong thà nh Dá»n (gồm gốm và đồng) có niên đại trước Công nguyên, thuá»™c giai Ä‘oạn văn hóa Phùng Nguyên và Äồng Äáºu [122]. Và kiểu dáng cá»§a thà nh cÅ©ng đã được coi là loại hình thà nh cổ. Ông Lê Văn Lan (trong bà i đã dẫn) có nháºn xét: “Äặc Ä‘iểm đáng chú ý nữa là kiểu dáng cá»§a những tòa thà nh nà y (Cá»± Triá»n và Miếu Môn – N.V.P) nếu má»™t mặt tá» ra khác biệt vá»›i những thà nh quách cá»§a bá»n thống trị đương thá»i và cá»§a đất nước ở những thá»i kỳ sau – thưá»ng có hình tứ giác thì mặt khác, lại đồng dạng vá»›i thà nh Cổ Loa và cùng vÆ¡i Cổ Loa là m nên má»™t phong cách xây thà nh riêng: tạo má»™t bình diện hình gần tròn hoặc những đưá»ng cong tá»± do khép kÃn cá»§a tưá»ng thà nhâ€.
Tất nhiên trải qua hai mươi thế ká»·, nhiá»u cánh quân đã đóng ở Cá»± Triá»n, như quân Nguyá»…n Khoan (thế ká»· X) hoặc nghÄ©a quân cá»§a các phong trà o nông dân mà cụ thể nhất là phong trà o Quáºn Hẻo Nguyá»…n Danh Phương. Bấy nhiêu cánh quân tất có tham gia nhiá»u hoặc Ãt và o việc là m thay đổi diện mạo thà nh Dá»n.
LŨY BÀ CHU TƯỚC (THÀNH MIẾU MÔN)
Vá» thà nh lÅ©y thá»i Hai Bà Trưng thì ngoà i thà nh Dá»n ra nhiá»u tà i liệu còn nhắc tá»›i LÅ©y bà Chu Tước (còn gá»i là thà nh Miếu Môn).
Tại khu núi đá Miếu Môn, nay thuá»™c xã Trần Phú, huyện Chương Mỹ, Hà Tây còn dấu vết má»™t thà nh lÅ©y mà nhân dân địa phương gá»i là LÅ©y bà Chu Tước.
Theo truyá»n thuyết, bà Chu Tước và em gái là Vân Má»™ng quê ở Äồng Sáºu (nay là má»™t xứ đồng ở vùng núi nà y). Chị thì thông minh mưu trà còn em thì có sức khá»e phi thưá»ng. Thuở ấy nước nhà bị giặc Hán đô há»™, nhân dân rất cá»±c khổ. Hai chị em bà Chu Tước theo Hai Bà Trưng mưu việc lá»›n. Bà Chu Tước cho xây thà nh đắp lÅ©y để chá» thá»i cÆ¡ nổi dáºy. Có má»™t lần Vân Má»™ng sang thăm chị trong lúc dân chúng Ä‘ang gánh đất xây thà nh. Äể khÃch lệ, Vân Má»™ng đã Ä‘Ãch thân tham gia gánh đất gánh đá. Bà gánh rất khá»e, chạy như bay, không ai kịp. Äến chuyến cuối cùng, trá»i đã gần tối, bà gánh cố cho xong. Nhưng má»›i đến Miếu Môn không may đòn gánh bị gãy, đá đổ tung thà nh ra ba đống, tạo nên núi Chùa, núi Äặng và núi Sáo ngà y nay.
CÅ©ng theo truyá»n thuyết, Mã Viện từng đánh tá»›i đây. Xương chất thà nh đống, dân bị tà n sát, nay còn các xứ đồng gá»i nhá»›: đồng Xương, đồng Tà n…
Dấu vết thà nh lÅ©y nà y gần đây vẫn còn. Năm 1974 ông Phan Äại Doãn đã mô tả như sau:
“Thà nh được đắp nối liá»n vá»›i hai chân núi đá vôi, rồi tá»a ra như các và nh Ä‘ai. PhÃa ngoà i có hà o sâu bám dưới chân núi. Tất cả thà nh lÅ©y và hà o kết thà nh má»™t hệ thống ôm gá»n thung lÅ©ng cá»§a ba ngá»n núi Phượng SÆ¡n, Tượng SÆ¡n và Yên Ngá»±a. Thà nh lÅ©y hiện nay chỉ còn lại hÆ¡n 60m, chân rá»™ng 11m, cao 1m60. Äá»™ sâu cá»§a hà o chỉ còn gần 0,50m†[123].
Không rõ từ năm 1974 đến nay dấu vết có còn được như váºy không? Song Miếu Môn đúng là có má»™t vị trà chiến lược. Ngà y nay là ngã ba án ngữ hai nẻo đưá»ng: PhÃa Äông từ Ngã ba Thá – nÆ¡i sông Äáy gặp sông TÃch Ä‘i và o (tức theo tỉnh lá»™ 73) có thể sang vùng núi tỉnh Hòa Bình; phÃa Bắc theo quốc lá»™ 21A từ thị xã SÆ¡n Tây xuôi qua đây để đến thị xã Xuân Mai rồi và o Chi Nê, Nho Quan… Tại Miếu Môn thá»i chống Mỹ đã xây dá»±ng má»™t sân bay quân sá»±.
Còn vá» di tÃch khảo cổ thì chÃnh tại vùng nà y đã khai quáºt hai trống đồng loại 1 Hê-gÆ¡, tuổi dư hai ngà n năm, được đặt tên là trống Miếu Môn I và Miếu Môn II.
“MIẾU BÀ TRẮCâ€
Ở Há»’ NAM (TRUNG QUá»C)
Trên đất Trung Quốc mà lại có Ä‘á»n thá» Bà Trưng! Kỳ lạ nhưng có tháºt! Vì nguồn thông tin nà y nằm trong thÆ¡ cá»§a danh sÄ© Ngô Thì Nháºm (1746-1803). Nguyên là trong Hoà ng hoa đồ phả, má»™t táºp thÆ¡ và há»a do Ngô Thì Nháºm sáng tác trong thá»i gian Ä‘i sứ nhà Thanh (năm 1793) có má»™t bà i nhan đỠPhân Mao lÄ©nh (núi Phân Mao):
Nhất đái thanh sơn Sở, Việt giao
Hoà ng Mao dịch lá»™ nháºn Phân Mao
Thiên thu báºt táºn Hà nh SÆ¡n lÄ©nh [124]
Äịa khà hoà n phù Nhạn Trạch mao [125].
Trưng Trắc kiếm mang khai động phủ
Úy Äà quế đố lạc sÆ¡n sà o
Phong lai giải uấn tây nam lợi
Vị hứa Hùng Bi vạn nháºn cao.
Nghĩa là :
Một dải núi xanh ở giữa nơi giáp giới Sở và Việt
Trên đưá»ng đến trạm Hoà ng Mao nháºn ra đó là núi Phân Mao.
(Ranh giá»›i cá»§a Trung Hoa do) Sách trá»i định ra không quá núi Hà nh SÆ¡n.
Khà đất là m trôi ngược lông chim nhạn ở Nhạn Trạch (vá» phÃa nam).
Lưỡi kiếm của Bà Trưng mở ra động phủ.
Sâu quế cá»§a Triệu Äà còn đầy trong hang núi [126].
Gió từ tây nam là m nguôi cơn nồng
Coi thưá»ng núi Hùng Bi dù cao tá»›i muôn sải [127].
Ngô Thì Nháºm có lá»i chú thÃch rằng: “Núi Phân Mao ở địa giá»›i Hà nh SÆ¡n, tỉnh Hồ Nam, có cá» mao rẽ hai ngả nam bắc, trên đưá»ng Ä‘i có biển đỠPhân Mao lÄ©nh†[128].
Như váºy thì núi nà y là chá»— ranh giá»›i hai nước Sở, Việt. Sở là khu vá»±c tỉnh Hồ Nam và Việt là khu vá»±c hai tỉnh Lưỡng Quảng ngà y nay. Gá»i là Hồ Nam vì ở phÃa nam hồ Äá»™ng Äình. Và váºy là theo bà i thÆ¡ nà y, tại Hồ Nam có Ä‘á»n thá» bà Trưng Trắc.
Trong má»™t táºp thÆ¡ khác cá»§a Ngô Thì Nháºm – táºp Yên Äà i thu vịnh cÅ©ng gồm những bà i thÆ¡ do ông viết trong chuyến Ä‘i sứ năm 1793 – có má»™t lá»i ghi chú khác: “PhÃa nam hồ Äá»™ng Äình có miếu thá» Bà Trưng. Bà đã chống vá»›i Mã Viện ở Hồ Nam và giữ được và i tháng. Sau đó bà chiến đấu ở Khẩu Phong và thất bại ở Tương Âm rồi mất. Nay ở đó còn có miếu thá» Hai Bà Trưng, tục gá»i là Miếu Bà Trắc, rất linh ứngâ€.
Rõ rà ng đây chỉ là truyá»n thuyết. Vì chÃnh sá» Trung Quốc không ghi sá»± việc nà y. Nhưng cÆ¡ sở để hình thà nh truyá»n thuyết trên thì có thể giải thÃch được: ChÃnh sá» có ghi là sau khi Mã Viện hoà n thà nh công việc xâm lăng, hắn đã bắt trên ba trăm cừ súy ngưá»i Việt đưa vá» Trung Quốc, an trà tại Linh Lăng. Linh Lăng chÃnh là phần đất phÃa nam tỉnh Hồ Nam. Số ba trăm cừ súy đó tất phải là các thá»§ lÄ©nh nghÄ©a quân, tướng lÄ©nh cá»§a Hai Bà và các lạc hầu lạc tướng đã kiên cưá»ng chống lại giặc Hán. Những ngưá»i dân Việt yêu nước nà y, tuy bị đà y ải xa quê hương nhưng dứt khoát há» vẫn hướng vỠđất tổ, vẫn nuôi mối há»n căm đối vá»›i quân thù: hỠđã láºp “Miếu Bà Trắc†để tưởng nhá»› thá»§ lÄ©nh cá»§a mình đồng thá»i cÅ©ng là thể hiện ý chà bất khuất cá»§a ngưá»i dân nước Việt.
Những câu chuyện vá» cuá»™c khởi nghÄ©a và cuá»™c kháng chiến ngà y đó tất cÅ©ng được lưu truyá»n trong cá»™ng đồng ấy nhưng rồi do trải qua bao Ä‘á»i, bao thế hệ, cùng vá»›i quá trình địa phương hóa (tức là bị Trưng Quốc hóa) những câu chuyện đó bị “khúc xạ†đi trở thà nh ra truyá»n thuyết Bà Trưng đánh Mã Viện trên đất Hồ Nam.
Miếu Bà Trắc ở bên bá» hồ Äá»™ng Äình đúng là má»™t biểu tượng hiên ngang cá»§a tinh thần ngoan cưá»ng bất khuất cá»§a ngưá»i dân Việt thá»i Hai Bà Trưng dù bị tách khá»i quê hương vẫn dám phá»§ định uy quyá»n cá»§a kẻ thù Ä‘ang ở thế thắng.
Chương kết
Trưng Vương ở ngôi có ba năm nhưng sá» gia Ngô SÄ© Liên trong Toà n thư vẫn chép riêng là m má»™t ká»· bên cạnh các ká»· Hồng Bà ng, ká»· nhà Äinh, ká»· nhà Lê v.v… Quả là má»™t ngòi bút “chà côngâ€, má»™t nháºn thức đáng trá»ng. Vì vương triá»u nà y tuy tồn tại có ba năm nhưng đã mở đầu cho cả má»™t thá»i đại quan trá»ng trong lịch sá» dân tá»™c: thá»i đại đấu tranh già nh độc láºp, tá»± do.
Ká»· Trưng Vương ngắn ngá»§i nhưng là má»™t khoảng thá»i gian vô cùng sống động, ăm ắp sá»± kiện: trong có trên má»™t nghìn ngà y mà dân tá»™c ta khi ấy đã tiến hà nh hai cuá»™c chiến tranh, là chiến tranh giải phóng dân tá»™c mùa xuân năm 40 và chiến tranh chống ngoại xâm và o hai năm 42-43. Giữa hai cuá»™c chiến ấy là thá»i gian xây dá»±ng chÃnh quyá»n tá»± chá»§ sau hai trăm năm bị đô há»™, bị bóc lá»™t tà n tệ, bị đà n áp dã man và đồng hóa nghiệt ngã. Tháºt là hiếm có má»™t khoảng “ba năm†mà sục sôi, vang dá»™i, căng thẳng đến như váºy.
Nháºn định vá» ká»· Trưng Vương ấy, bá»™ Lịch sá» Việt Nam – Táºp I – cá»§a Ủy ban Khoa há»c xã há»™i có viết:
“Nó là tia lá»a nhen lên tinh thần yêu nước Việt Nam vô địch, coi độc láºp dân tá»™c là cái quý nhất, vá»›i ý chà không gì và không bao giá» lay chuyển là già nh lại và giữ gìn độc láºpâ€.
Tháºt thế, cái tinh thần yêu nước Việt Nam ấy chÃnh là cá»§a báu vô giá mà Hai Bà cùng nhân dân ngà y đó để lại cho muôn Ä‘á»i cháu con. ChÃnh cái tinh thần ấy đã giúp Hai Bà – từ 2000 năm trước đây – sáng tạo ra má»™t hình thức tiến hà nh chiến tranh giải phóng dân tá»™c độc đáo – hình thức đồng khởi – mà tá»›i ngà y nay vẫn còn ứng dụng.
ChÃnh vá»›i tinh thần ấy mà nhân dân Âu Lạc – mất chá»§ quyá»n từ hai thế ká»· trước – vá»›i hai tay trắng đã dÅ©ng cảm đứng lên láºt đổ ách thống trị cá»§a má»™t kẻ thù hung ác Ä‘ang trên thế bà nh trướng cuồng nhiệt. Và hÆ¡n nữa, nhân dân Âu Lạc lại còn dá»±ng lên má»™t triá»u đại cá»§a riêng mình, còn xây đắp má»™t chÃnh quyá»n tá»± chá»§, dù hình thức như thế nà o – chưa đủ tà i liệu để Ä‘oán định thì vẫn là má»™t chÃnh quyá»n thá»±c sá»± cá»§a má»™t nước độc láºp. Sá»± ra Ä‘á»i cá»§a nhà nước Trưng Vương trên co sở ý thức dân tá»™c đã được khẳng định còn là má»™t sá»± thách đố đối vá»›i tÃnh bá»n vững cá»§a đế chế Hán. (Năm 41, nhân dân ở Hoãn Thà nh thuá»™c tỉnh An Huy và năm 43 nhân dân ở Ãch Châu thuá»™c tỉnh Vân Nam hẳn là cÅ©ng noi gương Âu Lạc mà nổi dáºy chống nhà Hán).
Cho nên kẻ thù run sợ, quyết dồn má»i sức lá»±c, huy động cả má»™t dải bốn tỉnh Hoa Nam (tức hai nước Ngô, Sở ngà y trước) để chống phá, hòng cứu nguy cho sá»± lung lay cá»§a chÃnh quyá»n bà nh trướng đô há»™ ở vùng Bách Việt cÅ©ng như ở vùng Tây Nam Di.
Äối vá»›i ta, thá»i gian xây dá»±ng chÃnh quyá»n tá»± chá»§ chưa lâu, má»›i có hai hoặc ba năm. Nhân dân Âu Lạc thá»±c sá»± chưa hồi sức sau hai trăm năm bị đô há»™. Má»i ngưá»i Ä‘ang phải là m rất nhiá»u việc để cá»§ng cố chÃnh quyá»n non trẻ thì lại phải vá»™i vã cầm vÅ© khà mà tá»± vệ chống giặc ngoại xâm. Và thế là cuá»™c kháng chiến bắt đầu.
Các nguồn tu liệu Ä‘á»u không cho biết gì vá» hình thái tiến hà nh chiến tranh chống giặc Hán ngà y ấy, ngoà i hai ba địa Ä‘iểm có chiến sá»± và má»™t chi tiết vá» thá»i gian: cuá»™c kháng chiến kéo dà i tá»›i hai hoặc ba năm.
Thá»±c ra chi tiết nà y rất có ý nghÄ©a. Vì vá»›i má»™t thứ quân giặc từng là m mưa là m gió ở Tây Vá»±c, ở Triá»u Tiên, ở Hung Nô, ở Tây Nam Di váºy mà chúng đã phải mất hai (hoặc ba) năm dòng má»›i đà n áp được cuá»™c kháng chiến cá»§a nhân dân Âu Lạc. Cuá»™c kháng chiến ấy là bằng chứng hiển nhiên cá»§a tinh thần yêu nước Việt Nam, cá»§a ý chà bất khuất ngoan cưá»ng, dám hy sinh xả thân cho độc láºp, tá»± do.
Cuối cùng, trong tinh thần yêu nước Việt Nam đó cÅ©ng phải kể tá»›i tinh thần yêu nước cá»§a ngưá»i phụ nữ Việt Nam. Äứng đầu cuá»™c khởi nghÄ©a và kháng chiến là phụ nữ. Các tướng lÄ©nh nghÄ©a quân Ä‘a số là phụ nữ. Và thà nh phần phụ nữ trong quân chá»§ lá»±c không phải là Ãt như đã nêu ở các phần trên, chỉ ở nước ta má»›i có những cánh quân nam giá»›i phải hóa trang là m nữ giá»›i để xin Ä‘i chiến đấu. Äiá»u nà y nói lên tinh thần anh hùng cÅ©ng như vai trò thá»±c sá»± quan trá»ng cá»§a ngưá»i Phụ nữ Việt Nam trong cuá»™c sống đương thá»i. Có nhiá»u cách giải thÃch thá»±c trạng nà y: hoặc lúc đó tinh thần dân chá»§ cá»§a công xã chưa hoà n toà n bị ý thức hệ phong kiến Hán tá»™c phá há»§y, hoặc chế độ mẫu hệ tuy đã qua rồi nhưng vẫn còn những tà n dư trong sinh hoạt công cá»™ng cÅ©ng như riêng tây, hoặc trong ná»n kinh tế cá»§a thá»i kỳ quá độ từ chế độ công xã nguyên thá»§y sang chế độ phong kiến, ngưá»i phụ nữ vẫn còn giữ những nhiệm vụ chá»§ chốt trong gia đình cÅ©ng như trong là ng chạ.
Các lý do trên Ä‘á»u thông nghÄ©a lý nhưng do thiếu tư liệu gốc nên chưa thể khẳng định. Có Ä‘iá»u là cho tá»›i thá»i thịnh thế cá»§a phong kiến, sách vở thánh hiá»n công khai tuyên bố “nam tôn, nữ tìâ€, “phu xướng phụ tùyâ€, “tháºp nữ viết vô†v.v… thì ở khắp thôn xóm vẫn “công anh, công ả, công cả đôi bênâ€, “thuáºn vợ thuáºn chồng, tát bể Äông cÅ©ng cạnâ€, “lệnh ông không bằng cồng bà †v.v… váºy và o đầu Công nguyên, phụ nữ Việt Nam hẳn Ä‘ang còn giữ má»™t vai trò quan trá»ng trong sinh hoạt xã há»™i.
â—Š â—Š â—Š
Ká»· Trưng Vương không dà i, không là m mốc cho má»™t chế độ xã há»™i hoặc má»™t phương thức sản xuất nhưng rõ rà ng là đã mở đầu cho má»™t ká»· nguyên má»›i trong lịch sá» dân tá»™c, má»™t ká»· nguyên đấu tranh già nh độc láºp, tá»± do, má»™t ká»· nguyên Ä‘i và o cuá»™c trưá»ng chinh nghìn năm chống bá quyá»n Trung Quốc, ká»· nguyên ấy kết thúc và o năm 938 vá»›i chiến thắng cá»§a Ngô Quyá»n vá»›i sá»± ra Ä‘á»i cá»§a quốc đô Cổ Loa (lần thứ hai).
Äiá»u vinh dá»± cho vùng đất Hà Ná»™i nói riêng, châu thổ sông Hồng nói chung là Hà Ná»™i – ở cả hai thá»i Ä‘iểm mở đầu và kết thúc ká»· nguyên nà y – đã chứng kiến và tham gia má»™t cách vô cùng hà o hùng, tÃch cá»±c, sôi động và o hầu hết những sá»± kiện chÃnh. NÆ¡i đây đã giữ gìn biết bao là ká»· niệm, dấu tÃch thuá»™c vá» những sá»± kiện đó.
Cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng là m rạng rỡ cho dân tộc ta, cũng là là m rạng rỡ cho Hà Nội – Thủ đô của chúng ta.
PHỤ LỤC
NGỌC PHẢ CỦA HAI LÀNG HẠLÔI VÀ HÃT MÔN
Ở Thư viện Khoa há»c xã há»™i có má»™t bá»™ sưu táºp các thần tÃch do hương lý chức sắc các là ng ở Bắc bá»™ gá»i ná»™p cho trưá»ng Viá»…n Äông bác cổ và o năm 1938. Những thần tÃch nà y hoặc là bản có từ xưa (bản cổ) hoặc là bản do các hương lý sao chép lại các bản cổ. Trong kho tà i liệu nà y có bản ngá»c phả cá»§a là ng Hạ Lôi (Yên Lãng) và bản ngá»c phả cá»§a là ng Hát Môn.
Bản cá»§a Hạ Lôi có tên là “Nam Việt Trưng Nữ Vương Trắc Nhị nhị vương ngá»c phả cổ lụcâ€. Ở cuối có ghi năm tháng cùng vá»›i tên ngưá»i soạn, ngưá»i sao ngá»c phả: Hồng Phúc nguyên niên (1572) chÃnh nguyệt, sÆ¡ tháºp nháºt, Hà n Lâm viện, Äông Các đại há»c sÄ© (thần) Nguyá»…n BÃnh phụng soạn; VÄ©nh Há»±u tam niên (1737) nhị nguyệt, cát nháºt, Quản giám bách thần tri Ä‘iện. Hùng LÄ©nh thiếu khanh Nguyá»…n Hiá»n phụng thảo đặc cổ bản tôn sao: Tá»± Äức nhị tháºp lục niên (1874) chÃnh nguyệt sÆ¡ tháºp nháºt đồng xã tôn sao.
Như váºy bản ngá»c phả nà y được chép lại và o năm 1874.
Bản cá»§a Ä‘á»n Hát Môn cÅ©ng có tên gá»i, có niên đại, có soạn giả y như bản Hạ Lôi. Như thế thì vá» ná»™i dung, hai bản nà y phải hoà n toà n giống nhau má»›i phải. Nhưng ở đây bản Hát Môn ngoà i ba chá»— có thêm chú thÃch thì còn có hai Ä‘oạn khác hẳn bản Hạ Lôi. Äó là điá»u hÆ¡i lạ. Có thể Ä‘oán rằng trong hai bản có má»™t bản là gốc còn bản kia là do ngưá»i chép lại ở địa phương đã thay đổi, thêm bá»›t má»™t số tình tiết theo sá»± hiểu biết cá»§a riêng cá nhân hoặc theo truyá»n thuyết ở địa phương mình. Nhưng do chưa thể xác định được Ä‘iá»u nà y nên dưới đây chúng tôi tạm dịch toà n văn bản Hạ Lôi chỉ vì bản nà y có số chữ nhiá»u hÆ¡n. Gặp chá»— bản Hát Môn kể khác thì chúng tôi chua ngay chá»— khác biệt đó ở cuối trang. Như váºy cùng má»™t lúc bạn Ä‘á»c có thể theo dõi cả hai bản ngá»c phả. CÅ©ng xin nêu thêm là do chưa thể giám định – cả văn bản lẫn ná»™i dung – nên việc giá»›i thiệu hai văn bản nà y chỉ nhằm mục Ä‘Ãch cung cấp cho bạn Ä‘á»c những tư liệu thần tÃch cÆ¡ bản vá» Hai Bà Trưng mà lâu nay có khá nhiá»u ngưá»i cho là đã bị mất hẳn – mà cụ thể thì ở hai địa phương trên cÅ©ng không còn lưu giữ được tháºt [129].
Ông Nguyá»…n Quang Ngá»c trong bà i “Hà Ná»™i vá»›i cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà †trên báo Hà Ná»™i má»›i ngà y 7-10-1979 có viết: “Äiá»u rất đáng tiếc là thần tÃch Hát Môn không còn nữaâ€.
NAM VIỆT TRƯNG Ná»® VÆ¯Æ NG TRẮC NHỊ NHỊ VÆ¯Æ NG NGỌC PHẢ Cá»” LỤC
Nhá»› xưa, tá»›i cuối triá»u Hùng, thế nước cáo chung truyá»n đến Duệ Vương, đã là 18 Ä‘á»i: hưởng nước dư 2000 năm, đã là dà i lâu.
Duệ Vương không có con (trai) nối dõi, nên cho vá»i Thục An Dương Vương vốn là cháu xa cá»§a các vua Hùng và là con cá»§a Ai Lao bá»™ chá»§ đến truyá»n ngôi cho. Thục Vương phụng mệnh, nối há» Hùng, kế trị ở ngôi sáu mươi năm. Thiên hạ thái bình, binh mạnh nước già u, thấu suốt đạo SÆ¡n Nam Hạ và quáºn Cá»u Chân.
Khi đó Triệu úy Äà nhà Tây Hán sang xâm lược. Thục Vương bị hại. Nước Nam lại thuá»™c nhà Hán. Trải qua Văn Äế, VÅ© Äế, tá»›i Kiến Xương (sá»a là VÅ©), Tô Äịnh là m thái thú nước Nam. Hắn hiếu sát tham tà n, bạo ngược hại dân, má»i ngưá»i oán háºn. Anh hùng bốn bể Ä‘á»u phẫn ná»™.
Có Hùng Lạc tướng quân dòng dõi Lạc Long Quân, ngà y ấy đã ngoà i 60 tuổi. Vợ là Trần Thị Äoan cÅ©ng ngoà i 40 tuổi. Váºy mà chưa có con nối dõi. Má»™t hôm, bà Trần nằm mÆ¡ thấy má»™t đóa mẫu đơn trong cung trăng nở hai bông. Sau đó bà có mang. Äến ngà y mùng 1 tháng Tám năm Giáp Tuất trá»i bá»—ng tối sầm, trong phòng thì gió thÆ¡m ngà o ngạt, khà là nh phát sáng. Bà trở dạ sinh hai gái, mặt như gương ngá»c, sắc như bình và ng, mà y ngà i, mắt phượng, má phấn, môi son, quả là tiên nữ chốn Bồng Lai, chúa hoa ở Lãng Uyển, không phải là hạng con gái tầm thưá»ng. Ông bà chăm chút hai con, đến năm hai con lên ba tuổi, đặt tên là Trắc nương, Nhị nương công chúa. Chú: Thá»i đó con cái vua chúa và các quan lang phụ đạo, trai thì gá»i là hoà ng lang, gái gá»i là công chúa. (Lá»i chú nà y không rõ cá»§a ai. Nguyá»…n BÃnh hay Nguyá»…n Hiá»n? – N.V.P).
Từ đó năm tháng thoi đưa, hai chị em đã 16 tuổi. Nhan sắc nghiêng thà nh, tư dưng tuyệt thế, là m say hoa đắm nguyệt, cá lặn chim sa. Cả hai văn võ kiêm toà n, tà i chà như thần, kiếm cung Ä‘á»u giá»i, cầm kỳ Ä‘á»u hay. Ai cÅ©ng coi là thế thượng thần tiên, nữ trung hà o kiệt.
Năm Trắc nương 19 tuổi, gả vá» Chu Diên huyện lệnh Thi Sách. Vợ chồng hòa hợp. ÄÆ°á»£c và i năm, Thi Sách bị Tô Äịnh giết hại. Trắc nương cảm nghÄ©a chồng, căm giáºn giặc Tô, nuôi chà báo phục, má»›i dà nh chứa binh lương, chiêu má»™ anh hùng hà o kiệt… Bà thưá»ng nguyện: bốn bể anh hùng hãy tá»›i giúp chúng tôi trừ Tô Äịnh, lấy lại non sông.
Má»™t ngà y kia, Trắc nương phong em là Quốc Khôi công chúa [130], sai truyá»n hịch chiêu dụ phụ tướng nữ binh trong thiên hạ tá»›i phù tá. Quốc Khôi phụng mệnh. Trong mưá»i lăm ngà y phụ tướng nữ binh anh tà i trà dÅ©ng có dư hai nghìn ngưá»i kéo tá»›i ứng má»™, cho là m ná»™i giá.
Lại nói, khởi binh được má»™t năm, tướng sÄ© nam nữ tá»›i ba vạn ngưá»i. Há»™i tại Phong Châu thà nh bên sông Bạch Hạc. Trắc nương xưng là Trưng Nữ Vương, mổ trâu, ngá»±a khao quân, phong tước mệnh, phân phẩm váºt cho chư tướng. Các đạo ná»™i giá Ä‘á»u là nữ, đông tá»›i hai nghìn ngưá»i.
Ngay ngà y hôm đó, cá» binh đến cá»a Hát Giang, đại há»™i ở bãi Trưá»ng Sa, Trưng Nữ Vương Ä‘iểm binh sÄ©, láºp đà n kỳ đảo thiên địa bách thần [131], khấn rằng: Nguyện trá»i đất bách thần phù trì: Thiếp tôi là nữ nhi, lòng thù dấy nghÄ©a, những lăm trừ Tô Äịnh là kẻ khác nòi khác giống. Hắn đối vá»›i dân rất bạo ngược, dạ sói lang, hình dê chó, nhiá»…u loạn non sông là m sinh dân nghiêng ngá»a. Thiếp tôi lòng Ä‘au, nghÄ© tá»›i tÃnh mệnh má»i nhà mà khởi binh trừ Tô Äịnh. Nguyện trá»i đất bách thần phù trì giúp đỡ cho thà nh công. Äức ấy dà i váºyâ€.
Khấn xong, bá»—ng trên đà n mây Ä‘en bao phá»§, gió mau dữ dá»™i, cá» xà phần pháºt bay, chỉ vá» phÃa đất giặc. Trưng Nữ Vương cùng bách quan lá»… tạ.
Cùng ngà y, Trưng Nữ Vương cá» binh tiến vá» huyện Chu Diên thuá»™c phá»§ Tam Äá»›i [132]. Thá»i gian đó Tô Äịnh xây thà nh Chu Diên. Trưng Nữ Vương tiến đến trang Cổ Lôi, láºp đồn binh cá»± chiến Tô Äịnh. Lúc đó trang Cổ Lôi các há» Ä‘á»u theo Hai Bà [133]. Còn chá»n thêm 27 cô gái tà i ba Ä‘i theo hầu ná»™i giá.
Äến ngà y mùng 7 tháng Giêng, khao quân trong vòng mưá»i ngà y. Sau đấy binh tướng chia các đạo đánh thà nh Tô Äịnh. Bốn mặt la hò, các đạo cùng tiến, lá»a đốt tứ bá». Tô Äịnh không kịp dà n binh, bá» chạy ra ngoại thà nh. Trưng Nữ Vương và chư tướng tiếp đến. Tô Äịnh đại bại, chạy thẳng. Trưng Nữ Vương Ä‘uổi Tô Äịnh đến Cổ Lôi trang, nÆ¡i đây đã có láºp sẵn đồn binh. Phục binh đổ ra. Quân Tô binh tướng chịu chết, hÆ¡n má»™t nghìn tên bị mất đầu. Äất Cổ Lôi máu chảy thà nh sông, xương cốt cao như núi. Tô Äịnh chạy vá» bắc ngạn.
Trưng Nữ Vương lấy lại sáu mươi thà nh, thu phục cõi bá». Từ đó Nam bang nhất thống. Trăm quan đón xa giá Trưng Nữ Vương và o thà nh Chu Diên, bà lên ngôi vua, xưng là Trưng Vương, phong em là phó vương. Từ đó thanh bình, Trưng Vương láºp đô thà nh tại đất Phấn Lá»™, huyện Chu Diên [134]. Ở Cổ Lôi trang, Trưng Vương láºp má»™t hà nh cung, năm tháng ban yến tiệc tại xứ Äầu Bà ng Thượng là má»™t dải đất có thế đẹp như má»™t nhị sen hóa thà nh nÆ¡i chim phượng quần há»™i, gò đống bao bá»c lấy minh đưá»ng, sông nước nhiá»…u quanh xinh đẹp…
Lại nói từ Trưng Vương ở ngôi, dân Cổ Lôi được ban há» tên, ra và o cung Ä‘iện, quan tước đầy triá»u, vua tôi đồng đức. Thiên hạ thanh bình. Trăm hỠâu ca. Không ai không thá»a lòng vá» cuá»™c sống. Không má»™t váºt nà o là không được nuôi dưỡng.
Trưng Vương ở ngôi ba năm, rừng vắng hổ báo, nước chẳng ba đà o, vua sáng tôi hiá»n, thiên hạ Ä‘á»u ái má»™. Äức như núi cao biển rá»™ng, khác nà o trá»i Nghiêu, vua Thuấn…
Lại nói Hán Quang VÅ© nghe nước Nam có vua đà n bà , bèn sai Phục Ba tướng quân Mã Viện đưa quân sang đánh nước ta. Quân Hán hÆ¡n mưá»i vạn, tướng ba nghìn viên, rầm rá»™ tiến tá»›i biên giá»›i. Quân thá»§y cÅ©ng gồm trên má»™t vạn thuyá»n Ä‘i theo sông Giang, Hán. Lại có thêm hà ng vạn ngá»±a chiến kèm theo.
Nháºn được thư báo cáo cấp cá»§a biên quan, Trưng Vương cá» tướng tuyển binh. (Chú: Cổ Lôi có năm tướng thuá»™c năm hỠđược phong hầu). Trên ba mươi viên danh tướng được phái đến các đạo ải quan cá»± chiến.
Qua và i năm, quân Hán thưá»ng thua, vừa chết tráºn vừa chết bệnh tá»›i quá ná»a, lùi vá» Giang, Hán, dâng biểu lên vua Hán [135].
Trưng Vương nghe tin quân Hán lại và o cõi, cùng em là Quốc Khôi công chúa thay Ä‘ai giáp nam giá»›i, cưỡi ngá»±a cầm gươm cùng các nữ tướng tùy tòng năm trăm ngưá»i cùng mặc áo quần nam tướng và má»™t nghìn tướng nam ra nghênh chiến. Qua và i tháng, hai bên đánh dư mưá»i tráºn không phân thắng bại. Tá»›i má»™t ngà y, quân Hán tiến tá»›i phá»§ Hạ Äồng, Hải Dương, nÆ¡i đó quân Trưng Vương đã láºp đại đồn. Mã Viện phân các đạo bao vây tứ phÃa. Hai Bà không kịp bà y tráºn, liá»n lên ngá»±a dẫn cánh quân thá»§ túc xông ra phá vây, chém được và i chục viên tướng Hán. Bá»—ng trá»i nổi gió dữ thổi tung cân Ä‘ai, là m lá»™ hình là nữ. Quân Hán thấy váºy reo to lên: “Vua đà n bà , tướng đà n bà , ta nhất định bắt sốngâ€. Chúng cởi hết quần áo xông và o. Nữ quân Trưng Vương hổ thẹn chạy tán loạn. Trưng Vương cÅ©ng phi ngá»±a chạy, đến Thạch Thà nh huyện thuá»™c phá»§ Kinh Môn, hai chị em thúc ngá»±a phi lên đỉnh núi và hóa. Äó là ngà y mùng 8 tháng Ba. Lúc đó trá»i u ám tối sầm gió mưa gầm rÃt. Quân Hán rút chạy vá» thà nh.
Từ đó nước ta lại bị Äông Hán đô há»™.
Nói vá» các bá» tôi cá»§a Trưng Vương, cảm công đức cá»§a Bà đứng ra tu sá»a hà nh cung (nÆ¡i ban yến tiệc) thà nh Ä‘á»n miếu phụng thá».
Năm Hồng Äức thứ nhất (1572) mùng 10 tháng Giêng, Hà n Lâm viện, Äông Các đại há»c sÄ©, bá» tôi là Nguyá»…n BÃnh phụng soạn.
Năm VÄ©nh Há»±u thứ ba (1737) ngà y là nh tháng Hai, Quản giám bách thần tri Ä‘iện, Hùng LÄ©nh thiếu khanh Nguyá»…n Hiá»n xét riêng bản cổ mà sao lại.
Năm Tá»± Äức thứ hai mươi sáu (1874) mùng 10 tháng Giêng, đồng xã sao lại [136].
Lúc nà y, quân Trưng Vương đóng ở Hải Dương, Hạ Hồng phá»§. Mã Viện hợp binh lại đánh. Qua mấy tháng xảy ra và i chục tráºn không phân thắng bại. Bá»—ng má»™t tráºn gió mạnh nổi lên là m loạn quân ta, không giống như tráºn gió ngà y trước ở đà n thá». Thế không giữ được, Vương cùng phó vương lui giữ Cấm Khê. Viện tiến quá Äông Kinh, quân đến hồ Lãng Bạc (nay là Tây Hồ). Vương dừng lại ở Hy SÆ¡n (nay là Ngân Thị – Chợ Ngân), đóng tại đó, thá» không đội trá»i chung vá»›i giặc. Bá»—ng hiện má»™t ngưá»i váºn triá»u phục, tâu rằng: “Phụng mệnh Thượng đế ở dương trần đã lâu. Nay váºn số đã hết, thỉnh xe rồng vá» chầu trá»i. Chốn thá»§y cung sẽ là nÆ¡i lăng tẩm má»™ phầnâ€. Vương biết số trá»i khó tránh. Anh hùng không luáºn ở thà nh bại. Ngà y mùng 8 tháng Ba, Vương và bà em gieo mình xuống Hát Giang. Anh hồn thưá»ng giúp dân giúp nước. Dân nhá»› công Æ¡n láºp miếu thá».
 Hồng Phúc năm thứ nhất… (trở đi giống bản Hạ Lôi).
NHá»®NG VÄ‚N BIA VỀ Sá»° TÃCH HAI BÀ TRƯNG
Cho đến nay, trên toà n khu lưu vá»±c sông Hồng chỉ má»›i biết có hai tấm bia nói vá» sá»± tÃch Hai Bà . Hai tấm bia nà y lại cùng ở má»™t nÆ¡i: Ä‘á»n Äồng Nhân (quáºn Hai Bà Trưng – ná»™i thà nh Hà Ná»™i), ra Ä‘á»i cách nhau tám năm. Cả hai Ä‘á»u có tên là Trưng Vương sá»± tÃch bi ký.
Äể bạn Ä‘á»c tiện tra cứu, dưới đây là bản dịch hai bà i văn bia đó:
1. BIA GHI Sá»° TÃCH TRƯNG VÆ¯Æ NG
Trên Ä‘á»i có những sá»± nghiệp kỳ lạ, là m cho ngưá»i ta không thể ngăn được lòng hâm má»™ và xúc động.
Nước Äại Nam ta, từ Ä‘á»i Hồng Bà ng đến Ä‘á»i Lê, trước sau trong khoảng mấy nghìn năm, có những báºc anh hùng nối tiếp nhau chiếm cứ các vùng châu thổ, dá»±ng nên các triá»u chÃnh thống như bốn há» Äinh, Lý, Trần, Lê.
Than ôi! Äấng trượng phu là phải như thế.
Trong nữ giá»›i mà trượng phu, chÃnh là Hai Bà Trưng. Hai Bà là con Lạc tướng, cháu Lạc vương, vốn không phải ngưá»i thưá»ng. Nhưng từ khi nước Văn Lang bị mất, thế nước thuá»™c vá» nhà Thục, nhà Triệu, rồi đến nhà Hán, lệ thuá»™c nước ngoà i hÆ¡n hai trăm năm. Việc ấy không cần bà n luáºn. Thêm và o đó, bá»n thái thú nhà Hán hoà nh hà nh bạo ngược, những báºc hà o kiệt chưa ai nổi dáºy. Buổi ấy, trong nước có việc kỳ lạ lắm thay! Äó là việc Bà Trưng chị vì chồng, Bà Trưng em vì chị, xắn cánh tay, hô má»™t tiếng, bá»n thái thú bạo ngược bá» chạy. Trong khoảng và i ngà y, bình định được hÆ¡n năm mươi thà nh, oai vÅ© lừng khắp cõi LÄ©nh Nam, thanh danh là m rung động đất Hoa Hạ. Mặc dầu trà dÅ©ng như Phục Ba mà Hai Bà vẫn ba lần đánh thắng, thanh thế là m cho ngưá»i Hán bao phen ngà y đêm vất vả. Äến lúc việc chẳng chiá»u lòng, cùng nhau xắn tay, nhảy xuống sông Hát. Trà tuệ như thế ai mà sánh kịp, tà i lược như thế ai mà sánh kịp, nghÄ©a khà như thế ai mà sánh kịp. Chị em má»™t nhà , anh hùng muôn thuở, Hai Bà quả là báºc ngưá»i hiếm có trong nữ giá»›i và việc là m cá»§a Hai Bà cÅ©ng khó mà có được trong nữ lưu.
Các đấng trượng phu là m việc vốn không cần bà n luáºn thà nh bại, mà việc là m cá»§a Hai Bà lại cà ng không nên lấy thà nh bại mà luáºn bà n. Nghìn Ä‘á»i sau, Ä‘á»c trang sá» cÅ©, khiến má»i ngưá»i Ä‘á»u tăng thêm chÃnh khÃ. Äến bản triá»u Hai Bà vẫn được ghi và o ná»n tá»± Ä‘iển [137]. Ngoà i ra, miếu thá» Hai Bà đâu đâu cÅ©ng có, ấy là do uy thiêng cá»§a Hai Bà lưu truyá»n lại.
Tại là ng Äồng Nhân, huyện Thanh Trì, từ xưa có láºp Ä‘á»n thá» Hai Bà ở bãi sông. Vá» sau sông lở, dân là ng chá»n được má»™t nÆ¡i ở Võ Miếu cÅ©, thuá»™c thôn Hương Viên, huyện Thá» Xương, được ban cấp hÆ¡n sáu mẫu đất để láºp Ä‘á»n là m nÆ¡i hương đèn phụng thá». Việc ấy được vua xuống chỉ chuẩn y. Thế là triá»u đình đã thể theo nguyện vá»ng cá»§a dân, Ä‘iá»u đó có bằng cứ rõ rà ng. Còn như việc thi thể không hóa và những Ä‘iá»u linh ứng lạ lùng thì Ä‘á»u là những sá»± truyá»n miệng thêm thắt.
Nhân tìm được tấm bia bá» không ở nÆ¡i Ä‘á»n má»›i, ngưá»i ta cáºy tôi viết bà i văn, ý muốn mượn bia để truyá»n lại những việc đó. Tôi cÅ©ng mượn bia nà y để bà y tỠý kiến, giúp ngưá»i xem bia hiểu cho đúng. Váºy có bà i ký nà y.
Năm Minh Mạng thứ hai mươi mốt trong muôn vạn năm. Canh Tý (1840) trung tuần tháng năm ngà y tốt dựng bia.
Tiến sÄ© khoa BÃnh Tuất (1826) nguyên đốc há»c Bắc Ninh, VÅ© Hoà n Phá»§, hiệu ÄÆ°á»ng Xuyên soạn [138].
Theo bản dịch cá»§a Lê Thước – Trần Huy HÃ
(Nghiên cứu Lịch sỠsố 149).
2. BIA GHI Sá»° TÃCH TRƯNG VÆ¯Æ NG
Trong khoảng vÅ© trụ, sá»± nghiệp kỳ lạ phần nhiá»u ra từ những khách trượng phu. Pháºn gái là m nên sá»± nghiệp lạ, chẳng cÅ©ng là báºc nữ trượng phu sao? Như thế lại cà ng đáng ghi lắm.
Nhá»› Hai Bà Trưng ngưá»i Châu Phong, cha là Lạc tướng, tổ là Hùng Vương. Kể vá» dòng dõi kẻ thưá»ng không sánh được. Huống nữa Hai Bà đem tấm thân ngá»c trắng giá trong, ôm cái chà tang bồng, hoà i bão không phải vừa. Hà nh động lá»›n lao chẳng ở đấy thì ở đâu?
Từ khi nước Văn Lang ná»a vá»i sụp đổ, bá» cõi mất vá» tay Thục, Triệu và Lưỡng Hán đến và i trăm năm. Thêm ná»—i ngá»n lá»a bạo ngược cá»§a Tô Äịnh lại lưng trá»i ngùn ngụt bốc.
Hai Bà , vợ vì chồng, em vì chị, bừng bừng nổi giáºn vùng dấy nghÄ©a binh, ném trâm thoa mà mặc giáp trụ, nhãng gương lược mà cầm gươm Ä‘ao, không đầy và i tháng mà lược định 56 thà nh ngoà i NgÅ© LÄ©nh, dá»±ng nước, xưng vương, định đô Mê Linh. Chẳng phải sá»± nghiệp kỳ lạ là gì đấy?
Äến lúc phải lui vá» Cấm Khê, tuẫn tiết ở Hát Giang, cÅ©ng là bởi trá»i chứ há nên bình luáºn, anh hùng theo thà nh hay bại.
Nhưng xét đến gan dạ kia, mưu lược kia, tiết tháo kia thì Hai Bà tháºt không thẹn là dòng dõi thần minh.
Sau khi mất, chân thân Hai Bà hóa thà nh đá hiển linh ở bến sông Nhị Hà . Năm Äại Äịnh thứ ba (1142) vua Lý Anh Tông sai láºp Ä‘á»n ở bãi Äồng Nhân, huyện Thanh Trì để thá» Hai Bà , rất linh ứng. Các triá»u Ä‘á»u có sắc phong.
Hoà ng triá»u ta trá»ng Ä‘iển lá»…, đã phong sắc rồi. Năm trước, Ä‘á»n cÅ© hư há»ng vì ná»—i sông lở cát bay, đã được chỉ dụ nhà vua cho dá»i và o thôn Hương Viên, huyện Thá» Xương để dân xã thá» phụng.
Nghìn thu hương lá»a, dằng dặc vá»›i trá»i đất không cùng.
Nay nhân sá»a Ä‘á»n, xin kÃnh thuáºt sÆ¡ qua sá»± tÃch Hai Bà để khắc và o đá, truyá»n lâu dà i.
Háºu quân Äô thống phá»§ đô thống lÄ©nh Hà Ninh tổng đốc VÅ© Khê tá» Tôn Thất Báºt kÃnh ghi.
Năm Tá»± Äức thứ nhất (1848 ) trong muôn vạn năm ngà y là nh, tháng Tư. Cá» nhân tỉnh Hưng Yên hiện là m đốc há»c Hà Ná»™i, Dương Duy Thanh kÃnh soạn [139].
Theo bản dịch của Hoa Bằng
(Tạp chà Tri Tân số 39)
24-3-1942
CHÚ THÃCH:
1. Việc xác định vị trà các khu vá»±c hà nh chÃnh thá»i cổ thá»±c ra rất khó khăn vì tà i liệu thư tịch rất Ãt á»i, phải váºn dụng các cứ liệu cổ địa lý, cổ sá», địa danh há»c v.v… má»›i có thể Ä‘oán nháºn ra. Ở đây, chúng tôi dá»±a và o sách Äất nước Việt Nam qua các Ä‘á»i cá»§a Äà o Duy Anh và các luáºn văn nghiên cứu vá» vấn đỠnà y cá»§a Äinh Văn Nháºt in trên tạp chà Nghiên cứu Lịch sá» các số 142, 155, 156, 172, 190.
2. Các tư liệu vá» hoa quả, cây trồng trÃch ở các sách Trung Quốc cổ là dẫn theo Trần Quốc Vượng trong bà i “Mấy nét sÆ¡ lược vá» tình hình sản xuất nông nghiệp Việt Nam thá»i Bắc thuá»™câ€, Thông báo Sá» há»c – Nhà xuất bản Giáo dục – Táºp 1, năm 1963.
3. Tại di chỉ Cổ Loa, bên cạnh những mÅ©i tên đồng, có má»™t số đồ sắt. Váºy kỹ thuáºt luyện sắt đã xuất hiện trước thá»i kỳ nước Âu Lạc, tức trước thế ká»· thứ 111 tr.c.n.. Tại di chỉ Gò Chiên Váºy (xã Kim Hoà ng, huyện Hoà i Äức) có lưỡi cuốc sắt. Di chỉ nà y có niên đại C.14 là 2350 ± 100 tức là khoảng thế ká»· thứ IV tr.c.n.
4. Bản dịch sách SÆ¡ yếu lịch sá» và văn hóa nguyên thá»§y cá»§a M.O.Côsven (NXB Văn Sá» Äịa – 1958) gá»i là gia tá»™c cá thể.
5. Thuáºt ngữ “thá»i kỳ Hai Bà Trưng†dùng trong sách nà y không chỉ là thá»i gian ba năm Trưng Vương ở ngôi mà muốn chỉ cả ná»a đầu thế ká»· thứ I sau Công nguyên.
6. Sẽ trở lại vấn đỠnà y ở Chương ba.
7. Theo LÄ©nh Nam chÃch quái thì Ä‘á»i Hùng Vương đã có hôn nhân và “việc hôn nhân lấy gói muối (hoặc gói đất) là m đầuâ€. Äó là má»™t tục lệ trong nghi thức cá»§a hôn nhân thá»i ấy. (Xem thêm bà i “Việc hôn nhân lấy gói đất là m đầu†cá»§a tác giả Nhâm Tuyết trong Hùng Vương dá»±ng nước – Táºp III – 1973).
8. Lịch sá» chế độ phong kiến Việt Nam – Táºp 1 – Trần Quốc Vượng và Hà Văn Tấn – tr.39.
9. Hà Kỉnh – Bà Man Thiện – Danh nhân quê hương – Táºp II – Ty Văn hóa Hà Tây – 1974.
10. Äây là má»™t cuốn diá»…n ca lịch sá», khuyết danh, ra Ä‘á»i khoảng thế ká»· XVIII, ná»™i dung phần lá»›n là dá»±a và o truyá»n thuyết dân gian. Äã có bản phiên âm ra chữ quốc ngữ cá»§a Nguyá»…n Lương Ngá»c – Äinh Gia Khánh. NXB Văn hóa.
11. Trong sách nà y, những tháng viết cả chữ – chứ không bằng số – Ä‘á»u là tháng âm lịch.
12. Bản dịch cá»§a Trịnh Äình Rư – tr.22 – NXB Văn hóa.
13. Bản dịch cá»§a Äinh Gia Khánh – Nguyá»…n Ngá»c San – tr.62 – NXB Văn hóa.
14. Bản dịch đã dẫn – tr.91.
15. Bản dịch cá»§a Viện Sá» há»c – tr.82 – NXB Văn sỠđịa.
16. “Văn hiến 4000 năm†– Báo Äại Ä‘oà n kết số 4-4-1977.
17. Trong quyển Trưng Vương lịch sỠ– Hoà ng Thúc Há»™i (Nhà in Äuốc Tuệ – 1937) cÅ©ng có ghi Thi Sách là há» Äặng.
18. Có một bản Thủy kinh chú thay chữ “đắc†nghĩa là là lấy được bằng chữ “phục†nghĩa là tha cho.
19. Nguyên văn: “Háºu Chu Diên lạc tướng tá» danh Thi Sách Mê Linh lạc tướng nữ Trưng Trắc vi thê. Trắc vi nhân hữu đảm dÅ©ng, tương Thi khởi tặc… Trắc, Thi tẩu nháºp Kim Khê cứu, tam tuế nãi đắcâ€.
20. Bản dịch cá»§a Phan Duy Tiếp, NXB Sá» há»c. tr.24.
21. Bản dịch cá»§a Trần Văn Giáp. NXB Văn hóa, Táºp 1, tr.171.
22. Bản dịch cá»§a Viện Sá» há»c, NXB Văn sỠđịa, Táºp 1, tr.83.
23. Bản dịch cá»§a Phạm Trá»ng Äiá»m, NXB Khoa há»c xã há»™i, Táºp IV, tr.184.
24. Bản đã dẫn, Táºp III, tr.289.
25. Äất nước Việt Nam qua các Ä‘á»i – tr.37 – NXB Khoa há»c 1964.
26. Huyện Chu Diên Ä‘á»i Hán – Bản thảo lưu tại Ban Cổ sỠ– Viện Sá» há»c.
27. Không riêng gì phong kiến Trung Quốc mà má»i kẻ đô há»™ xâm lược trên thế giá»›i Ä‘á»u áp dụng thá»§ Ä‘oạn nà y. Thổ NhÄ© Kỳ đã từng là m như váºy vá»›i Bun-ga-ri, Hy Lạp… La Mã từng là m đối vá»›i dân Do Thái và ngà y nay Israen đã và đang là m đối vá»›i dân Palextin.
28. Toà n văn lá»i dịch hai bản ngá»c phả nà y in ở phần Phụ lục.
29. Bản nà y có ở Thư viện Khoa há»c xã há»™i, ký hiệu Q4*18 (phần phá»§ Yên Lăng), do hương lý là ng Cư An sao ná»™p trưá»ng Viá»…n Äông bác cổ ngà y 4-7-1938.
30. Sự sai biệt nà y có thể do một trong những nguyên nhân sau:
– Hoặc Nguyá»…n BÃnh đúng là tác giả các văn bản nói trên nhưng ngưá»i các Ä‘á»i sau ở từng địa phương, vá»›i những động cÆ¡, mục Ä‘Ãch và nguồn tư liệu truyá»n thuyết khác nhau đã thay đổi thêm bá»›t Ãt hoặc nhiá»u tình tiết.
– Hoặc Nguyá»…n BÃnh chỉ soạn má»™t bản (nà o đó), còn những bản khác do ngưá»i Ä‘á»i sau viết ra nhưng ký tên Nguyá»…n BÃnh để cho có uy tÃn.
31. Ở Chương sáu sẽ trở lại vấn đỠthà nh Dá»n nà y.
32. Rất tiếc là bản sao ngá»c phả là ng An Duyên hiện lưu ở Thư viện Khoa há»c xã há»™i không ghi tên ngưá»i soạn và năm soạn. Vá» bà Trưng Nhị, ngoà i má»™t lần được nêu là vợ cá»§a Hùng Nguyên thì không hỠđược nhắc tá»›i nữa trong suốt ngá»c phả.
33. Hèm.
34. Ở Chương sáu sẽ nói vá» ngôi Ä‘á»n nà y.
35. Xem toà n văn bản dịch ở phần Phụ lục.
36. Theo ngưá»i là ng thì Äầu Bà ng Thượng ở chá»— giáp ranh xóm Bà ng và xóm Chùa. Cl. Madrôn trong bà i “Le Tonkin ancien†(BEREO XXXVII) thì ghi lầm là Äầu Bằng Thượng.
37. Mỗi mẫu bằng 3600m2.
38. “Äi tìm dấu vết thá»i kỳ Hai Bà Trưng trên miá»n đất đóng đô cá»§a Hai Bà †– Nghiên cứu Lịch sá» số 150.
39. Những phát hiện má»›i khảo cổ há»c năm 1978 – trang 301 – Viện Khảo cổ há»c xuất bản.
40. Những phát hiện má»›i khảo cổ há»c năm 1975 – trang 24 – Viện Khảo cổ há»c xuất bản.
41. Thá»±c ra di chỉ nà y chưa được khảo sát kỹ cà ng, còn phải xác minh tầng văn hóa, nghiên cứu địa tầng và các di váºt, xác định niên đại má»™t cách cụ thể hÆ¡n… thì má»›i trở thà nh má»™t cứ liệu khoa há»c.
42. Bản dịch cá»§a Cao Huy Giu, Nhà xuất bản Khoa há»c xã há»™i, Táºp 1, trang 89.
43. Bản dịch cá»§a Trần Văn Giáp, Nhà xuất bản Văn hóa, Táºp 1 trang 111.
44. Bản dịch cá»§a Viện Sá» há»c. Nhà xuất bản Văn sỠđịa – Táºp 1, trang 97.
45. Bản dịch cá»§a Phan Huy Tiếp – Nhà xuất bản Sá» há»c.
46. Thá»±c ra, Toà n thư cá»§a Ngô SÄ© Liên hoà n thà nh năm 1479 nhưng sau đó nhiá»u ngưá»i đã viết thêm, bổ sung, chú thÃch. Ná»™i dung cá»§a sách nà y như ta thấy ngà y nay là má»›i cố định từ cuối thế ká»· XVII. Cho nên lá»i chú “Mê Linh tức là Yên Lãng†trong sách nà y có thể không phải cá»§a Ngô SÄ© Liên mà là cá»§a những sá» thần các Ä‘á»i sau.
47. Dẫn trong Äại Nam nhất thống chà – bản dịch táºp IV – Nhà xuất bản Khoa há»c xã há»™i – tr.178.
48. Bản dịch cá»§a Phạm Trá»ng Äiá»m – Táºp IV – Nhà xuất bản Khoa há»c xã há»™i – tr.178.
49. Bản đã dẫn, tr.184.
50. Bà i đã dẫn.
51. Bà i đã dẫn.
52. Äất Cấm Khê, căn cứ cuối cùng cá»§a Hai Bà Trưng… (NCLS số 148- 149). Huyện Mê Linh thá»i Hán (NCLS số 172). Äất Mê Linh, trung tâm chÃnh trị, quân sá»± và kinh tế cá»§a huyện Mê Linh… (NCLS số 190-191).
53. Äúng có má»™t thá»±c tế là để phiên âm những tên là ng có chữ Kẻ đứng đầu thì sách xưa (Việt Nam cÅ©ng như Trung Quốc) Ä‘á»u dùng chữ Cổ, như Kẻ Chá»§ = Cổ Loa, Kẻ Du = Cổ Äô, Kẻ MÆ¡ = Cổ Mai, Kẻ Noi = Cổ Ná»™i (sau má»›i thêm má»™t nét trên chữ Ná»™i thà nh Nhuế) v.v…
54. Ngà y trước và cả tá»›i nay, nước sông TÃch rất thất thưá»ng, mùa mưa nước từ núi Ba Vì, núi Vua Bà dồn vá» hay gây thiên tai thá»§y hại cho các là ng ở ven sông. Do đó năm nà o mất mùa thì dân các là ng nà y và o Kẻ Lói tìm sá»± giúp đỡ.
55. Ông cụ Hai Tấn ở xóm Khoang Mè đã tìm cho chúng tôi Ä‘á»c tà i liệu nà y. Xin cảm Æ¡n nhiệt tình giúp đỡ ấy. Nhưng tà i liệu có nhiá»u sá»± lầm lẫn, như chép rằng Thi Sách là m tri phá»§ VÄ©nh Tưá»ng, lạc tướng cha cá»§a Hai Bà Trưng là m thứ sá» VÄ©nh Yên, rồi khi Hai Bà khởi nghÄ©a có nằm má»™ng thấy thần cho má»™t bà i thÆ¡ ÄÆ°á»ng luáºt thất ngôn bát cú, hoặc Trưng Nhị là thứ háºu cá»§a Thi Sách v.v… Vá» niên đại thì đối chiếu âm lịch vá»›i dương lịch má»™t cách tùy tiện, sai nhiá»u. Và như khi kể vá» việc Tô Äịnh sang là m thái thú Giao Chỉ tà i liệu nà y viết: “Năm Giáp NgỠ– 11 trước Tây lịch, Tô Äịnh sang Giao Chỉ, cho Thi Sách là m thứ sá» (!!)â€.
56. Xóm Ná»™i Nhà nay không phải là khu dân cư mà là khu đất canh tác bên đưá»ng từ Cổ Chá»m sang Trúc Voi.
57. “Phát hiện má»™t số đồ đồng ở Hạ Bằng huyện Thạch Thất†Nguyá»…n Thị DÆ¡n – “Những phát hiện má»›i vá» khảo cổ há»c năm 1979†– tr. 100.
58. Phát hiện trống đồng Äồng Chúc – Nguyá»…n Văn Huyên – Hà Văn Thắng – “Những phát hiện má»›i vá» khảo cổ há»c năm 1978†tr.154.
59. Như trưá»ng hợp tác giả cho rằng những là ng có chữ Trưng trong tên gá»i như VÄ©nh Trưng, Vân Trưng, Thế Trưng… (huyện Yên Lạc) là có liên quan đến tá»™c danh Trưng. Thá»±c ra những tên Hán – Việt xuất hiện rất muá»™n. Các là ng trên vốn có tên Nôm là Kẻ Dưng, như váºy tất không liên quan gì tá»›i há» Trưng cá»§a Hai Bà . Hoặc do dá»±a và o má»™t thông tin sai cá»§a Cl. Madrôn – là ở Hạ Lôi (Yên Lãng có đầu Äầu Bằng Thượng, ông Äinh Văn Nháºt cho đó là ký ức vá» hai là ng cổ Thắng Äầu và Bằng Lá»™. Thá»±c ra ở Hạ Lôi là đất Äầu Bà ng Thượng!)
60. Bản dịch đã dẫn – tr.91.
61. Bản dịch đã dẫn – tr.62.
62. Sẽ nói rõ hơn ở phần sau.
63. Dưới thá»i TÃch Quang thá»±c đã có hoặc chưa có bá»™ pháºn ngụy quân thì cần có thêm tà i liệu gốc, nhưng dưới thá»i Tô Äịnh – theo truyá»n thuyết – thì đã có và không phải là Ãt. Thiên Nam ngữ lục có kể là sau khi phá tan quáºn thà nh thì Hai Bà có công bố má»™t số chÃnh sách, trong đó có chÃnh sách vá»›i ngụy quân: bao nhiêu sÄ© tốt ngà y trước bị Tô Äịnh bức và o lÃnh thì bây giá» ai muốn vá» quê sẽ cho vá», ai muốn theo khởi nghÄ©a thì cho theo.
64. Äã nói ở Chương má»™t.
65. Sẽ nói tá»›i các nhân váºt nà y ở Chương năm.
66. Äây là phiên âm theo bản thần tÃch ba anh em “Äức Cả, Äức Hai, Äức Ba†thà nh hoà ng là ng Trung Háºu nay thuá»™c xã Tiá»n Phong, huyện Mê Linh.
67. Trong cuốn Má»™t số truyá»n thuyết vá» tướng lÄ©nh Hai Bà Trưng cá»§a Ty Văn hóa Hà SÆ¡n Bình cÅ©ng có in bà i hịch nà y vá»›i lá»i dịch cá»§a Ngô Thế Long, Nguyá»…n Hữu Chế (tr. 120) và ghi xuất xứ là chép từ trong má»™t cuốn sách tìm thấy ở má»™t gia đình nông dân là ng Hát Môn. Ở bản đó có má»™t số chữ khác vá»›i bản ghi thần tÃch cá»§a chÃnh là ng nà y nhưng cÅ©ng không sai biệt gì lá»›n và xét cả hai Ä‘á»u không có giá trị sá» liệu nên chúng tôi không so sánh khảo dị.
68. Äá»c kỹ sẽ còn thấy là có những câu như: Mẫn xÃch tá» hãm há»a khanh hoặc Khai kim trưá»ng… Thái minh châu v.v… đồng dạng vá»›i những câu Hãm xÃch tỠư há»a khanh (vùi con đỠdưới hầm tai vạ). Khai kim trưá»ng túc mạo tam chướng, Thái minh châu tắc xúc giao long (ngưá»i tìm và ng xông pha lâm chướng, kẻ mò ngá»c va chạm giao long) trong bà i “Bình Ngô đại cáo†cá»§a Nguyá»…n Trãi.
69. Thần tÃch Cống SÆ¡n đại vương cá»§a là ng Thái Lai (xã Tiến Thắng, huyện Mê Linh) kể rằng sau khi Hai Bà khởi binh ở Hát Môn, bà Trưng Nhị thân chinh vỠđộng Hoa Lư má»i ông Cống SÆ¡n ra để “thao luyện binh mã, huấn diá»…n binh thưâ€.
70. Háºu Hán thư, Mã Viện truyện thì ghi là “lược định trên 60 thà nhâ€. Tư trị thông giám (q.43) thì ghi “lược định 65 thà nhâ€. Cả hai sách Ä‘á»u không chỉ định cụ thể là những thà nh nà o.
71. Nguyên văn: “Cá»u Chân, Nháºt Nam, Hợp Phố Man Lý giai ứng chiâ€. Man, Lý – chỉ những tá»™c ngưá»i không phải là Hán, như váºy tức là nhân dân ở ba quáºn nói chung, vì nÆ¡i đây là khu vá»±c cá»§a các bá»™ tá»™c Việt.
72. Xem toà n văn lá»i dịch hai ngá»c phả nà y ở phần Phụ lục.
73. Sá»± tÃch các tướng lÄ©nh nà y sẽ được trình bà y ở Chương năm.
74. Từ Bá Tưá»ng, tiến sÄ©, đã gá»i thư cho triá»u đình nhà Lý tố cáo âm mưu cá»§a Vương An Thạch xâm lược nước ta.
Thái Phúc, đô đốc, đã dâng thà nh Nghệ An cho nghÄ©a quân Lam SÆ¡n và theo Lê Lợi ra hạ thà nh Äông Quan.
75. Theo thần tÃch cá»§a chÃnh là ng Hạ Lôi nà y – đã nêu ở Chương hai – thi kinh đô cá»§a Trưng Vương lại là đất Phấn Lá»™ nà o đó thuá»™c huyện Chu Diên, và theo LÄ©nh Nam chÃch quái thì “Hai Bà … đóng đô ở Ô Diên thà nhâ€. Hai chi tiết nà y mâu thuẫn vá»›i chÃnh sá» (như Toà n thư: Bà Trưng… đóng đô ở Mê Linh) nên chúng tôi không kể tá»›i.
76. Trung Quốc thông sá» giản biên – Phạm Văn Lan – Tân Hoa thư Ä‘iếm – năm 1949 – Táºp I – tr.199.
77. Dambo – Les Populations montagnardes du Sud – Indochine. France – Asie No 49-50. Chương VI.
78. Như đã nêu ở Chương hai, đây là theo thần tÃch cá»§a là ng Cư An, tên gá»i sau nà y cá»§a Cá»± Triá»n. Còn theo thần tÃch là ng An Duyên, huyện Thưá»ng TÃn (Hà Tây) thì bà Trưng Nhị cùng chồng là Hùng Nguyên vá» láºp đồn trại tại là ng An Duyên nà y.
79. Năm 40, cùng thá»i gian vá»›i cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng, các há» lá»›n ở bón châu Thanh, U, Từ, Ký (tương đương vá»›i hai tỉnh SÆ¡n Äông và Hà Bắc ngà y nay) khởi binh chống chÃnh quyá»n Hán trung ương. Năm 41, nông dân ở Hoãn Thà nh (nay thuá»™c tỉnh An Huy) cÅ©ng nổi dáºy chống lại triá»u đình Hán.
80. Theo H.A.Giles trong A Chinese biography dictionary. Mã Viện sinh năm 14 trước Công nguyên, mất năm 49. (Nhưng theo Háºu Hán ká»· (q.8 ) thì Mã Viện chết năm Kiến VÅ© thứ 26 tức năm 50).
81. Hợp phố – Äông Hưng: 180km; Móng Cái – Tiên Yên: 86km; Tiên Yên – Phả Lại: 180km. Váºy cả Ä‘oạn đưá»ng nà y dà i 446km. Má»™t dặm gồm 360 bá»™. (má»™t bá»™ khoảng 0,8m) tức khoảng 400m. Như thế thì 446km rất ứng vá»›i con số hÆ¡n ngà n dặm ghi trong Ä‘oạn sá» nói trên.
82. Bản dịch đã dẫn – tr.128.
83. Cổ đại Việt Nam – Táºp IV – tr.64.
84. Madrôn, năm 1937, trong bà i “Xứ Bắc kỳ cổâ€2 cÅ©ng công nháºn như váºy.
85. Bà i “Tìm hiểu thêm vá» cuá»™c chiến tranh chống quân xâm lược Äông Hán cá»§a nhân dân ta thá»i Hai Bà Trưng†trên tạp chà Nghiên cứu Lịch sá» số 173.
86. Trương Hữu Quýnh – Lịch sá» Việt Nam – Quyển 1 – Táºp 1 – trang 92 – năm 1977.
87. Có thể lúc nà y Mã Viện còn nháºn được cả viện binh – Vì Ch. Patris trong Essai d’historie d’Annam (lmp. Äắc Láºp – Huế – 1922) cung cấp má»™t chi tiết là ban đầu Mã Viện chỉ có hai vạn quân, sau được bổ sung thêm năm vạn quân. Theo Thá»§y kinh chú (q.37) thì Tây Thục cÅ©ng đưa quân xâm lăng nước ta há»— thợ Mã Viện.
88. Dương Minh – ThỠxét xem nguyên nhân gì khiến cuộc kháng chiến của Trưng Trắc và Trưng Nhị phải thất bại – Tạp chà Nghiên cứu Lịch sỠsố 36.
89. H. Maxpêrô trong L’expédition de Mayuan – BEFEO XVIII – cho rằng Cấm Khê là Cẩm Khê và coi đó là huyện Cẩm Khê, Yên Bái. Nhưng cÅ©ng chÃnh ông tìm ra cái tên huyện Cẩm Khê thá»±c tế chỉ má»›i có từ năm 1841, trước đó là huyện Hoa Khê. Cho nên ông không nghiên cứu tiếp vấn đỠCấm Khê nữa, coi như chưa biết là ở đâu.
90. Văn Tân – Công tác nghiên cứu Hai Bà Trưng và cuộc khởi nghĩa do Hai Bà lãnh đạo trong mấy năm gần đây – Tạp chà Nghiên cứu Lịch sỠsố 161.
91. Nếu sau nà y ngà nh khảo cổ đà o được ở khu vá»±c đó những vÅ© khà bằng đồng, bằng sắt và phát hiện những bãi táng táºp thể thì Ä‘Ãch thá»±c đây là Cấm Khê.
92. Háºu Hán thư q.24: Tháng Giêng năm Kiến VÅ© 19, chém Trưng Trắc, Trưng Nhị…
Cũng sách nà y, q.86: Tháng Tư năm Kiến Vũ 19, Viện phá Giao Chỉ, chém Trưng Trắc, Trưng Nhị. Q.22: Lưu Long đuổi đến Cấm Khê, bắt được Trưng Nhị, chém hơn nghìn đầu.
Nam Việt chÃ: Trưng Trắc chạy và o Kim Khê huyệt, hai năm má»›i bắt được.
Toà n thư: Trưng Vương và em gái… thế cô, Ä‘á»u thua chết.
Cương mục: Trưng Vương và em gái… thế cô, Ä‘á»u bị thất tráºn chết.
93. Vá» sá»± tÃch nhân váºt nà y, cÅ©ng như các nhân váºt kế tiếp theo sẽ được nêu đầy đủ hÆ¡n ở Chương năm.
94. Vá» sá»± tÃch các nhân váºt nà y xem thêm các thần tÃch hoặc sách Má»™t số truyá»n thuyết vá» các tướng anh Hai Bà Trưng cá»§a Ty Văn hóa Hà SÆ¡n Bình – 1979.
95. Vá» sá»± tÃch các nhân váºt nà y xem thêm các thần tÃch hoặc sách Truyá»n thuyết Trưng Vương cá»§a Chi há»™i Văn nghệ VÄ©nh Phú – năm 1975.
96. Thá»i đại kim khà ở lưu vá»±c sông Hồng – sông Mã được tạm thá»i chia ra bốn giai Ä‘oạn (hoặc văn hóa) kế tiếp nhau:
– Giai đoạn văn hóa Phùng Nguyên cách đây khoảng bốn nghìn năm.
– Giai Ä‘oạn văn hóa Äồng Äáºu cách đây khoảng trên ba nghìn năm.
– Giai đoạn văn hóa Gò Mun cách đây khoảng ba nghìn năm.
– Giai Ä‘oạn văn hóa Äông SÆ¡n cách đây khoảng hai nghìn rưởi năm.
97. Ngôi má»™ lạ Xuân Äà i, Yên Lạc, VÄ©nh Phú – Nguyá»…n Lá»™c – “Những phát hiện khảo cổ há»c năm 1975†– tr.272.
98. H. Maxpêrô dẫn trong L’expédition de Ma Yuan – BEFEO XVIII.
99. Xem “Äất nước Việt Nam qua các Ä‘á»i†tr.41-43.
100. “Tà i liệu Khảo cổ há»c và nghiên cứu thá»i kỳ Hai Bà Trưng†– Tạp chà Nghiên cứu Lịch sá» số 148.
101. Xem thêm mục “Cá»™t đồng Mã Viện†trong Cổ đại Việt Nam – Táºp IV – Äà o Duy Anh.
102. Bùi Thiết – Tình hình tư liệu và nghiên cứu cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng thá»i gian gần đây – Tạp chà Thông tin Khoa há»c xã há»™i – Tháng 3-1981.
103. Trương Hữu Quýnh – Sách đã dẫn – tr.95
104. Dương Minh. Bà i đã dẫn – Nghiên cứu lịch sỠsố 36.
105. Nguyễn Văn Dị – Thanh Ba. Bà i đã dẫn – Nghiên cứu Lịch sỠsố 173.
106. Äà o Duy Anh – Cổ đại Việt Nam – Táº