Lá»i dẫn cá»§a Lược Sá»­ Tá»™c Việt: Chúng tôi (Lang Linh) đã có ý định viết bài vá» cuá»™c khởi nghÄ©a hai bà Trưng, nhưng trong quá trình tìm tài liệu, chúng tôi đã tìm thấy cuốn sách: Cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng ở Hà Ná»™i và lân cận cá»§a tác giả Nguyá»…n Vinh Phúc, cuốn sách này đã rất đầy đủ những gì chúng tôi muốn truyá»n tải, nên thay vì viết bài, chúng tôi quyết định đăng cả cuốn sách thành má»™t bài viết. Tác giả Nguyá»…n Vinh Phúc đã rất dày công nghiên cứu và sưu tầm các tư liệu để tìm hiểu vá» cuá»™c khởi nghÄ©a hai bà Trưng, vá»›i các nguồn tư liệu từ lịch sá»­, ngá»c phả, thần tích, truyá»n thuyết, vá»›i má»™t phương pháp nghiên cứu khoa há»c và má»™t tinh thần dân tá»™c chân chính để từ đó đưa ra những khám phá má»›i vá» cuá»™c khởi nghÄ©a hai bà Trưng. Bài viết có má»™t số vấn đỠnho nhá», cÅ©ng là vấn đỠchung cá»§a há»c thuật Việt Nam, đó là việc cho rằng thá»i hai bà Trưng má»›i chuyển sang chế độ phụ hệ, ngay trước đó là chế độ công xã nguyên thá»§y, Ä‘iá»u này không đúng. Nhưng đây cÅ©ng chỉ là má»™t số những vết gợn nhá» trong công trình rất giá trị này. Chúng tôi xin trân trá»ng giá»›i thiệu tá»›i bạn Ä‘á»c toàn văn bài nghiên cứu, bài viết vốn là toàn bá»™ má»™t cuốn sách dày 300 trang và có khoảng 81.000 chữ, vì vậy bạn Ä‘á»c có thể lưu lại để Ä‘á»c khi có thá»i gian. 

Tên sách: Cuộc khởi nghĩa của Hai Bà Trưng ở Hà Nội và các vùng lân cận
Tác giả: Nguyễn Vinh Phúc
Nhà xuất bản: Trẻ
Năm xuất bản: 2005
Số hoá: ptlinh, chuongxedap. Nguồn: quansuvn.
Tranh minh há»a: Camelia Pham.

LỜI NÓI ÄẦU

Cách đây hai mươi thế ká»·, vào mùa xuân năm 40 sau Công nguyên, cuá»™c khởi nghÄ©a do Hai Bà Trưng lãnh đạo đã đập tan bá»™ máy đàn áp cá»§a bè lÅ© bành trướng Äại Hán, giành lại độc lập tá»± do cho đất nước.

Äó là niá»m tá»± hào chung cá»§a dân tá»™c Việt Nam, trong đó và trước hết có niá»m tá»± hào cá»§a Hà Ná»™i vì châu thổ sông Hồng mà Hà Ná»™i là trung tâm đã là cái nôi sinh thành cá»§a cuá»™c khởi nghÄ©a vẻ vang này.

Tiếp theo cuá»™c khởi nghÄ©a là những năm tháng độc lập. “Äô kỳ đóng cõi Mê Linh. LÄ©nh Nam riêng má»™t triá»u đình nước ta†dù Mê Linh nay là huyện Mê Linh (Yên Lăng cÅ©) hay huyện Thạch Thất thì cÅ©ng là cận ká» vá»›i Hà Ná»™i.

Ba năm sau, cuá»™c kháng chiến chống quân Hán xâm lược bùng nổ, quyết liệt và rá»™ng khắp. Nhiá»u trận đánh đã diá»…n ra trên đất Hà Ná»™i. Ngưá»i Hà Ná»™i ngày ấy đã viết tiếp trang sá»­ truyá»n thống đấu tranh chống ngoại xâm kiên cưá»ng, bất khuất mà tổ tiên từ thá»i các vua Hùng, vua Thục đã đắp xây ná»n tảng.

Cho nên việc tìm hiểu vá» cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng ở Hà Ná»™i và các tỉnh lân cận thành phố Thá»§ đô không chỉ có ý nghÄ©a há»c thuật mà còn có ý nghÄ©a phát huy truyá»n thống cá»§a nhân dân vùng châu thổ sông Hồng đã có dư mấy nghìn năm lịch sá»­.

Tuy nhiên, việc làm này không phải là dá»… dàng. Vì ngay đối vá»›i việc nghiên cứu cuá»™c khởi nghÄ©a nói chung thì tài liệu cÅ©ng đã là quá ít á»i. Vá» nguồn chính sá»­ cá»§a Việt Nam thì bá»™ sá»­ cổ nhất hiện còn cÅ©ng là biên soạn sau cuá»™c khởi nghÄ©a đó hàng mưá»i bốn thế ká»·, do vậy rất sÆ¡ lược. Äó là bá»™ Việt sá»­ lược (khuyết danh) soạn vào cuối Ä‘á»i Trần, tức ná»­a sau thế ká»· XIV, chỉ ghi được vá» cuá»™c khởi nghÄ©a chấn động toàn cõi Giao Châu này có khoảng hai trăm chữ!

Bá»™ thứ hai là Äại Việt sá»­ ký toàn thư (sẽ gá»i tắt là Toàn thư) do Ngô Sỹ Liên soạn, hoàn thành năm 1479 (sá»­ thần các Ä‘á»i sau có viết tiếp, bổ sung, sá»­a chữa), ghi chép có nhiá»u hÆ¡n má»™t chút nhưng cÅ©ng không quá sáu trăm chữ.

Còn những bá»™ sá»­ soạn sau đó như Äại Việt sá»­ ký tiá»n biên cá»§a Ngô Thì Sỹ (1725-1779) hay Việt sá»­ thông giám cương mục cá»§a sá»­ thần triá»u Nguyá»…n soạn khoảng 1856-1889 (sẽ gá»i tắt là Cương mục) thì cÅ©ng là chép lại các bá»™ sá»­ cÅ©, có thêm má»™t vài chi tiết do tham khảo truyá»n thuyết dân gian hoặc sá»­ sách Trung Quốc.

Vá» nguồn sá»­ Trung Quốc cổ, những sách đầu tiên ghi chép vá» thá»i kỳ Hai Bà Trưng mà nay dá»… tìm Ä‘á»c là ba bá»™ sau: Hán thư, Hậu Hán ká»·, Hậu Hán thư.

Bá»™ thứ nhất, còn quen gá»i là Tiá»n Hàn thư, do Ban Cố soạn theo thể ký truyện, hoàn thành năm 67 sau Công nguyên, có má»™t số tư liệu vá» tình hình Giao Chỉ và Cá»­u Chân thá»i Tây Hán, tức thá»i gian trước Công nguyên tá»›i năm thứ 8 sau Công nguyên. Bá»™ sá»­ này gồm bốn phần, chia ra 100 quyển: phần Äế ká»· 12 quyển, phần Biểu 8 quyển, phần Chí 10 quyển, phần Liệt truyện 70 quyển. Liên quan nhiá»u đến Giao Chỉ, Cá»­u Chân là Äịa lý chí (quyển thứ 8) và Nam Việt vương truyện (quyển 65).

Bá»™ thứ hai – Hậu Hán ká»· – là sách cá»§a Viên Hoành làm quan Ä‘á»i Tấn Hiếu VÅ© biên soạn (376-396). Bá»™ này viết theo thể biên niên, gồm 30 quyển, chép lịch sá»­ nhà Äông Hán theo trình tá»± thá»i gian hàng năm cá»§a các Ä‘á»i vua. Phần liên quan đến cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng chá»§ yếu nằm ở quyển thứ 7.

Bá»™ thứ ba – Hậu Hán thư – là sách cá»§a Phạm Diệp (còn có má»™t âm nữa là Việp) sống thá»i Lưu Tống (420-479), viết theo thể ký truyện. Bá»™ này gồm ba phần, chia ra 120 quyển: phần Äế ký 10 quyển, phần Chí 30 quyển, phần Liệt truyện 80 quyển. Những quyển có liên quan tá»›i thá»i kỳ Hai Bà Trưng là phần Äế ký, quyển 1 Ä‘á»i Quang VÅ© và phần Liệt truyện gồm các quyển 12 mục Lưu Long truyện, quyển 14 mục Mã Viện truyện, quyển 66 mục Nhân Diên truyện và quyển 76 mục Nam Man truyện.

Do là sử của Trung Quốc nên ở hai bộ đó phần ghi chép vỠcuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng có cụ thể hơn vỠphía hoạt động của quân Hán. Nhưng dù vậy, phần ghi chép ấy cũng không quá vài trăm chữ.

Má»™t bá»™ sách khác cung cấp thêm má»™t ít tư liệu cho việc nghiên cứu thá»i kỳ Hai Bà Trưng là Thá»§y kinh chú. Äây là bá»™ địa lý lịch sá»­ cá»§a Lịch Äạo Nguyên viết thá»i Bắc Ngụy (515-526) ná»™i dung chính là chá»§ giải sách Thá»§y kinh (sách ghi chép vá» các sông ngòi) do Tang Khâm soạn đới Hán. Thá»§y kinh chú gồm 40 quyển, trong đó, quyển 37 nhân chú giải vá» sông Diệp Du (tức sông Hồng cá»§a Việt Nam) tác giả có đỠcập tá»›i quan hệ chiến tranh giữa Mã Viện và Hai Bà Trưng. Äiá»u đáng chú ý nữa là Thá»§y kinh chú có dẫn má»™t số Ä‘oạn văn liên quan đến nước Việt ta thá»i cổ trích từ những sách cổ hÆ¡n mà nay không còn thấy như Giao Châu ngoại vá»±c ký, Việt chí v.v…

Còn như các bá»™ sá»­ Trung Quốc soạn ở những Ä‘á»i sau như Tư trị thông giám cá»§a Tư Mã Quang (Ä‘á»i Tống), Việt kiệu thư cá»§a Lý Văn Phượng (Ä‘á»i Minh), An Nam chí cá»§a Cao Hùng Trưng (Ä‘á»i Thanh) v.v… phần viết vá» thá»i kỳ Hai Bà Trưng Ä‘á»u là chép từ các bố sá»­ sách nói trên.

Nguồn thư tịch bác há»c ít á»i như thế, nếu chỉ dá»±a vào đó thì nói thêm vá» cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà cÅ©ng chẳng được là bao nhiêu.

â—Š â—Š â—Š

Äiá»u may mắn là nhân dân ta xưa – ngưá»i bình dân Việt Nam – có má»™t cách chép sá»­ riêng. Äó là kho tàng các truyá»n thuyết lịch sá»­ và sá»± tích những ngưá»i anh hùng được lưu truyá»n từ Ä‘á»i này qua Ä‘á»i khác, tồn tại mãi tá»›i ngày nay. Äành rằng trong các truyá»n thuyết đó có nhiá»u yếu tố hoang đưá»ng và không ít những sá»± gán ghép, thêm bá»›t, hư cấu cá»§a ngưá»i Ä‘á»i sau, không loại trừ có nhân vật hoàn toàn là hư cấu, nhưng dù sao cÅ©ng chắc chắn là có phản ánh má»™t sá»± thật lịch sá»­. Ông Phạm Văn Äồng đã từng viết: “Những truyá»n thuyết dân gian thưá»ng có má»™t cái lõi là sá»± thật lịch sá»­ mà nhân dân qua nhiá»u thế hệ đã gá»­i gắm vào đấy tâm tình tha thiết cá»§a mình cùng vá»›i thÆ¡ và má»™ngâ€1.

Vậy nên khi tách thÆ¡ và má»™ng – tức phần sáng tạo, hư cấu văn há»c – thì có thể là còn lại là cái cốt lõi lịch sá»­.

Thứ nữa, trong nhân dân từ ngàn xưa còn có tục lệ thá» phụng anh hùng. Những ngưá»i có công vá»›i dân vá»›i nước, dù trẻ hay già, là nam hay nữ, Ä‘á»u được nhân dân lập Ä‘á»n thá», tôn làm phúc thần, thành hoàng. Những ngôi Ä‘á»n ấy được dá»±ng hoặc ở ngay quê hương bản quán cá»§a nhân vật, hoặc ở nÆ¡i là địa bàn hoạt động chính hoặc nÆ¡i hy sinh cá»§a nhân vật đó. Tại những Ä‘á»n miếu ấy có lưu giữ những thần tích, ngá»c phả kể vá» cuá»™c Ä‘á»i ngưá»i anh hùng được phụng thá». Những văn bản này thá»±c ra cÅ©ng là những truyá»n thuyết dân gian được cố định hóa, văn bản hóa ở má»™t thá»i Ä‘iểm nhất định (thá»i Ä‘iểm ấy đối vá»›i Ä‘a số các thần tích thưá»ng là thế ká»· XVI). Cho nên khảo sát các Ä‘á»n miếu và thần tích, ngá»c phả cÅ©ng có thể tìm ra những sá»± thật lịch sá»­ bổ sung phần nào cho chính sá»­.

Ngoài ra, ở nhiá»u làng xóm hiện vẫn còn những địa Ä‘iểm, địa danh như “đồn quânâ€, “kho lươngâ€, “cá»™t cá»â€, “xóm nhà Bà†v.v… và vết tích những thành xưa lÅ©y cổ. Äó là những chứng tích truyá»n kỳ nhưng má»™t khi được xác định niên đại chắc chắn thì cÅ©ng là má»™t nguồn tư liệu giúp phục hiện lại phần nào quá khứ.

Cuối cùng, trong lòng đất có chứa không ít những di vật cá»§a ngưá»i các Ä‘á»i trước, từ những công cụ sản xuất, công cụ chiến đấu đến những dấu vết nÆ¡i ăn, chốn ở và cả những hài cốt… Các tư liệu khảo cổ há»c này sau khi được phân tích tìm ra niên đại cụ thể thì quan trá»ng chẳng khác gì tư liệu thư tịch gốc! Nhất là những tư liệu khảo cổ há»c lại gặp ở cùng má»™t địa Ä‘iểm có lưu hành truyá»n thuyết và bảo lưu tục lệ thì các tư liệu văn hóa dân gian và dân tá»™c há»c rất có khả năng là đã hàm dưỡng, chất chứa những sá»± thật lịch sá»­.

Cho nên, tuy chính sá»­ thì quá ít á»i nhưng chúng tôi đã dá»±a vào các nguồn tư liệu trên để phối hợp tiến hành tìm hiểu vá» cuá»™c khởi nghÄ©a do Hai Bà lãnh đạo. Thá»±c ra những hoạt động cứu nước cá»§a Hai Bà và nhân dân ngày ấy gồm ba giai Ä‘oạn: khởi nghÄ©a – xây dá»±ng chính quyá»n – kháng chiến, nhưng theo cách nói đã quen thuá»™c, chúng tôi xin gá»i gá»™p lại là cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng.

â—Š â—Š â—Š

Trong dăm chục năm gần đây, nghiên cứu nghiêm túc và khoa há»c vá» cuá»™c khởi nghÄ©a này thì cÅ©ng đã có má»™t số sách và bài báo giá trị như:

– Phần “Cuá»™c khởi nghÄ©a cá»§a Trưng Trắc†trong Lịch sá»­ cổ đại Việt Nam – giai Ä‘oạn quá độ sang chế độ phong kiến cá»§a Äào Duy Anh – 1957 (sẽ gá»i tắt là Cổ đại Việt Nam – Tập IV).

– Phần “Cuộc khởi nghĩa của Hai Bà Trưng†trong Lịch sử chế độ phong kiến Việt Nam – Tập 1 – Trần Quốc Vượng và Hà Văn Tấn – 1963.

– Phần “Cuộc khởi nghĩa của Hai Bà Trưng†trong Lịch sử Việt Nam, Quyển 1 – Tập 1 – Trương Hữu Quýnh – 1970

– Phần “Cuá»™c khởi nghÄ©a cá»§a Hai Bà Trưng†trong Lịch sá»­ Việt Nam – Tập 1 – Ủy ban khoa há»c xã há»™i Việt Nam – 1971.

– Phần “Cuộc khởi nghĩa của Hai Bà Trưng†trong Lịch sử Việt Nam (từ khởi thủy đến thế kỷ X) – Phần viết của Nguyễn Danh Phiệt – 2001.

– Bài “Tính chất cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng†của Duy Hinh, trên tạp chí Nghiên cứu Lịch sử số 72-1965.

– Bài “Tài liệu khảo cổ há»c và việc nghiên cứu thá»i kỳ Hai Bà Trưng†cá»§a Lê Văn Lan, trên Nghiên cứu Lịch sá»­ số 149-1973…

– Bài “Cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng ở Thủ đô Hà Nội qua các di tích†của Vũ Tuấn Sán, trên Nghiên cứu Lịch sử số 149-1973 v.v…

Nhưng trong phạm vi nghiên cứu chuyên đỠvỠcuộc khởi nghĩa ấy trên vùng đất châu thổ sông Hồng thì chưa có một tác phẩm hoàn chỉnh nào.

Trong khi đó, ngoài các tư liệu lịch sá»­ liên quan đã nêu ở trên, qua các chuyến Ä‘i khảo sát thá»±c địa, chúng tôi thấy nổi bật lên má»™t thá»±c tế là ngay ở những nÆ¡i mà xưa nay nhiá»u ngưá»i đã biết là có gắn bó vá»›i sá»± tích Hai Bà và đã được mô tả thì cÅ©ng cón có nhiá»u Ä‘iá»u má»›i phát hiện rất đáng lưu ý. Và cÅ©ng trên địa bàn châu thổ sông Hồng ngày nay có những di tích thuá»™c vá» các tướng cá»§a Hai Bà. Tại những địa Ä‘iểm này, ngoài các chứng cứ vật chất (lăng má»™, thành lÅ©y…) còn có những truyá»n thuyết phản ánh sá»± tham gia khởi nghÄ©a và kháng chiến bằng nhiá»u hình thức, phương thức khác nhau cá»§a các anh hùng nam, nữ đó. Có ngưá»i đã lập đồn đắp thành lÅ©y đánh lại giặc Hán trước cả ngày Hai Bà khởi sá»±. Có ngưá»i tay trắng tá»›i đầu quân và nhanh chóng trưởng thành. Có ngưá»i làm trinh sát. Có ngưá»i công thành… Há» chặn địch. Há» phá vây. HỠđánh thá»§y, đánh bá»™. Có ngưá»i bồng con má»›i sinh mà chiến đấu. Nhiá»u trưá»ng hợp cả gia đình vợ chồng con cái Ä‘á»u tham gia nghÄ©a quân. Có ngưá»i đánh giặc ngay tại quê hương. Có ngưá»i Ä‘i chiến đấu tại những miá»n Cá»­u Chân, Nhật Nam xa xưa…

Những dấu vết và truyá»n thuyết phong phú đó có thể giúp hình dung ra được cuá»™c chiến đấu ngày ấy và cÅ©ng vá»›i những thư tịch chính sá»­ đã có thể phần nào tạo nên má»™t bức tranh khá hoàn chỉnh vá» hình ảnh cuá»™c khởi nghÄ©a và cuá»™c kháng chiến trong những năm 40-44 vẻ vang ấy ở địa bàn Hà Ná»™i cùng các tỉnh lân cận.

Tuy nhiên, dù có lượm lặt được má»™t số tư liệu như vậy và đã thừa hưởng kinh nghiệm cá»§a những nhà nghiên cứu Ä‘i trước, tập sách này tất vẫn còn nhiá»u thiếu sót. Nhất là do hạn định cá»§a mục đích – là chá»§ yếu tìm hiểu vá» cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng ở địa bàn Hà Ná»™i và các tỉnh lân cận – nên trong sách không đỠcập hoặc chỉ nói rất sÆ¡ lược vá» sá»± kiện này ở tất cả các địa phương khác, vì thế mà cách trình bày cÅ©ng như cách lý giải má»™t số vấn đỠcó thể còn chưa toàn diện, thiếu tầm khái quát.

Rất mong bạn Ä‘á»c lượng thức và chỉ bảo cho.

Tác giả

â—Š â—Š â—Š

Chương Một
HÀ NỘI ÄẦU CÔNG NGUYÊN

TRUNG TÂM QUẬN GIAO CHỈ

Vào ná»­a sau thế ká»· thứ III trước Công nguyên (tr.c.n.), Thục Phán – thá»§ lÄ©nh bá»™ tá»™c Âu Việt – kế thừa triá»u Hùng Vương cá»§a bá»™ tá»™c Lạc Việt, dá»±ng nên nước Âu Lạc vá»›i kinh đô là Cổ Loa. Như vậy là lãnh thổ cá»§a ngưá»i Âu và ngưá»i Lạc được thống nhất lại thành má»™t quốc gia mà trung tâm là má»™t vùng đất nay thuá»™c vá» thành phố Hà Ná»™i. Sá»± thống nhất đó làm cho đất nước thêm mạnh. Chính vì thế mà trong mấy chục năm cuối thế ká»· thứ III – đầu thế ká»· thứ II tr.c.n., quân cá»§a nhà Tần (Thá»§y Hoàng) rồi quân cá»§a nhà Nam Việt (Triệu Äà) nhiá»u lần xâm lược Âu Lạc Ä‘á»u bị thất bại. Chỉ tá»›i năm 179 tr.c.n., dùng mưu mô quá»· quyệt, Triệu Äà má»›i thắng được Thục Phán và sáp nhập nước Âu Lạc vào lãnh thổ nước Nam Việt cá»§a Äà (lập nên từ năm 207 tr.c.n. do việc tách khá»i đế quốc Tần ba quận là Tượng, Nam Hải và Quế Lâm tức hai tỉnh Quảng Äông, Quảng Tây cá»§a Trung Quốc ngày nay). CÅ©ng từ đó, Âu Lạc bị chia làm hai quận: Giao Chỉ và Cá»­u Chân.

Nhưng nhà Triệu không tồn tại được lâu. Năm 111 tr.c.n., nhà Tây Hán (206 tr.c.n. – 8 s.c.n.) đưa quân đánh Nam Việt. Sau khi tiêu diệt há» Triệu, Tây Hán chia phần đất cÅ© cá»§a Triệu Äà ra làm bốn quận là Nam Hải, Hợp phố, Thương Ngô, Uất Lâm, giữ nguyên hai quận Giao Chỉ và Cá»­u Chân, lập thêm quận Nhật Nam ở phía Nam quận Cá»­u Chân, hợp vá»›i hai quận ở đảo Hải Nam là Chu Nhai, Äạm NhÄ© thành ra bá»™ Giao Chỉ. Việc lấy tên cá»§a quận Giao Chỉ làm tên gá»i chung cho bá»™ má»›i đặt ra này chứng tá» quận Giao Chỉ khi đó là má»™t quận trá»ng yếu, nếu không là quận lá»›n nhất thì cÅ©ng là đông dân nhất. Vì trong sách Tiá»n Hán thư (q.8 Äịa lý chí) có số liệu vá» nhân khẩu các quận thuá»™c bá»™ Giao Chỉ vào khoảng thá»i gian cuối Tây Hán:

Quận Nam Hải có 94.253 nhân khẩu, 19.613 hộ.
Quận Thương Ngô có 71.162 nhân khẩu, 24.397 hộ.
Quận Uất Lâm có 146.160 nhân khẩu, 12.415 hộ.
Quận Hợp Phố có 78.980 nhân khẩu, 15.398 hộ.
Quận Giao Chỉ có 746.237 nhân khẩu, 92.440 hộ.
Quận Cửu Chân có 166.013 nhân khẩu, 35.743 hộ.
Quận Nhật Nam có 89.488 nhân khẩu, 15.460 hộ.

Có thể những số liệu trên không hoàn toàn chính xác nhưng do cùng má»™t nguồn thu thập nên vá» mặt giá trị sá»­ dụng để so sánh thì có thể chấp nhận được. Những con số đó cho thấy rằng vào đầu Công nguyên, số dân cá»§a quận Giao Chỉ đông gấp hai lần số dân cá»§a cả bốn quận đầu cá»™ng lại. Äiá»u này nói lên độ tập trung cư dân rất lá»›n và vị trí đặc biệt quan trá»ng cá»§a quận Giao Chỉ so vá»›i toàn thể bá»™ Giao Chỉ.

Quận Giao Chỉ ngày ấy (thá»i thuá»™c Hán) tương ứng vá»›i đất Bắc Bá»™ ngày nay trừ miá»n tây – bắc còn ở ngoài phạm vi thống trị cá»§a nhà Hán và phía tây – nam (miá»n ven biển Nam Äịnh, Ninh Bình…) bấy giá» còn là biển. Quận này gồm mưá»i huyện: 1. Liên Lâu, 2. An Äịnh, 3. Câu Lậu, 4. Mê Linh, 5. Khúc Dương, 6. Bắc Äái, 7. Kê Từ, 8. Tây Vu, 9. Long Biên, 10. Chu Diên. So vá»›i sá»± phân bố đó thì thành phố Hà Ná»™i và các tỉnh lân cận được đỠcập trong tập sách nằm trên đất Ä‘ai cá»§a bốn huyện Mê Linh, Chu Diên, Liên Lâu và Tây Vu.

Các huyện Ba Vì, Phúc Thá», Thạch Thất (Hà Tây) nằm giữa ba mặt sông (sông Äà, sông Hồng, sông Äáy) thuá»™c địa hạt huyện Mê Linh.

Các huyện Äan Phượng, Hoài Äức (Hà Tây), hai huyện Từ Liêm, Thanh Trì và bốn quận cÅ© ná»™i thành Hà Ná»™i là thuá»™c địa hạt huyện Chu Diên.

Các huyện Mê Linh (VÄ©nh Phúc), Sóc SÆ¡n, Äông Anh và phần đất huyện Gia Lâm (Hà Ná»™i) ở tả ngạn sông Äuống là thuá»™c địa hạt huyện Tây Vu.

Còn huyện Gia Lâm phần nằm giữa sông Hồng và sông Äuống thì thuá»™c huyện Liên Lâu [1].

Nằm trên đất Ä‘ai cá»§a các huyện đó, Hà Ná»™i vào đầu Công nguyên là trung tâm cá»§a quận Giao Chỉ đồng thá»i cá»§a cả bá»™ Giao Chỉ, không riêng vá» mặt địa lý mà cả vá» chính trị và quân sá»±. Vì suốt thá»i Tây Hán, trị sở quận Giao Chỉ đặt ở huyện Mê Linh, mà trị sở bá»™ Giao Chỉ cÅ©ng là đặt tại đó. Sang thá»i Äông Hán, các trị sở này chuyển sang huyện Liên Lâu (nay là khu vá»±c làng Dâu, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh). Nhưng Mê Linh vẫn là nÆ¡i đồn trú cá»§a viên đô úy quận Giao Chỉ, tức là viên chỉ huy lá»±c lượng vÅ© trang cá»§a quận. Vá» vị trí huyện Mê Linh hiện có hai chá»§ trương khác nhau, hoặc đặt ở bên tả ngạn sông Hồng vá»›i huyện trị là làng Hạ Lôi nay thuá»™c xã Mê Linh, huyện Mê Linh, VÄ©nh Phúc (như lâu này vẫn quan niệm) hoặc đặt ở bên hữu ngạn sông Hồng mà huyện trị cÅ©ng là làng Hạ Lôi nhưng thuá»™c xã Hạ Bằng, huyện Thạch Thất, Hà Tây (như nhận định cá»§a nhà địa lý lịch sá»­ Äinh Văn Nhật).

Cho nên nếu như Hà Ná»™i mất vị trí kinh đô từ năm 179 tr.c.n. vá»›i việc thất thá»§ Cổ Loa thì Hà Ná»™i vẫn thuá»™c bá»™ Giao Chỉ và quận Giao Chỉ, nÆ¡i đụng đầu trá»±c tiếp giữa ngưá»i dân Âu Lạc và bá»n ngoại xâm đô há»™. CÅ©ng nÆ¡i đây là địa bàn quan trá»ng cá»§a cuá»™c khởi nghÄ©a lần đầu tiên thành công trong lịch sá»­ đấu tranh giải phóng dân tá»™c cá»§a nhân dân ta: cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng.

GIAO CHỈ TRƯỚC CUỘC KHỞI NGHĨA

Thư tịch ghi chép vá» tình hình xã há»™i cÅ©ng như sinh hoạt nhân dân Giao Chỉ ngày ấy thì thật sá»± ít á»i. Tư liệu cổ nhất là Ä‘oạn văn cá»§a Giao Châu ngoại vá»±c ký được trích dẫn trong Thá»§y kinh chú. Äoạn này tuy ngắn ngá»§i nhưng đã phác há»a má»™t cách rất cÆ¡ bản tình hình sinh hoạt cá»§a dân cư Giao Chỉ thá»i tr.c.n: “Thá»i xưa, Giao Chỉ chưa có quận huyện thì đất Ä‘ai có ruá»™ng Lạc, ruá»™ng ấy theo nước thá»§y triá»u lên xuống (mà làm). Dân làm ruá»™ng ấy mà ăn nên gá»i là dân Lạcâ€.

Nhiá»u nhà nghiên cứu đã thống nhất nhận định rằng ruá»™ng canh tác theo nước triá»u lên xuống như thế thì chỉ có thể là ruá»™ng cấy lúa. Khảo cổ há»c đóng góp má»™t dẫn chứng cụ thể: ở di chỉ Äồng Äậu (nay thuá»™c huyện Yên Lạc, tỉnh VÄ©nh Phú, xưa là đất huyện Tây Vu) có hạt lúa mà qua phân tích đồng vị phóng xạ C14 thì có niên đại là 3300 ± 100 năm. Như vậy là vào thá»i các vua Hùng má»›i dá»±ng nước, ngưá»i Việt đã trồng lúa ở đồng bằng sông Hồng. Ngoài nghá» trồng lúa ra, nghá» làm vưá»n trồng cây ăn quả cÅ©ng phát triển. Nam phương thảo má»™c trạng có ghi là vào năm Nguyên Äỉnh thứ 6 (tức năm 111 tr.c.n.), vừa chiếm xong Nam Việt, thành lập quận Giao Chỉ, Hán VÅ© Äế đã cho xây cung Phù Lệ để trồng cây quí ở đất Nam Việt mang vá», có 100 cây vải và 2 cây chuối tiêu. Tiá»n Hán thư cho biết là từ Ä‘á»i Hán VÅ© Äế ở Giao Chỉ có chức quất quan coi riêng việc cống quít, có chức tu quan để đốc thúc việc dâng tiến hoa quả, thức ăn. Dị vật chí chép: “Mía sản xuất ở Giao Chỉ đặc biệt tốt và ngon, gốc và ngá»n Ä‘á»u ngá»t… ép lấy nước làm thành đưá»ngâ€. Tiá»n Hán thư còn cho biết “Ngưá»i Lạc Việt biết trồng dâu… dệt vảiâ€Â  [2].

Bấy nhiêu thư tịch cho phép Ä‘oán định rằng vào đầu Công nguyên, ở Giao Chỉ (trong đó có đất Hà Ná»™i) đã phát triển các nghá» trồng lúa, làm vưá»n, trồng mía, trồng dâu (tức là đã biết nuôi tằm lấy tÆ¡) và trồng bông. Trong mấy chục năm gần đây, nhá» những thành tá»±u cá»§a ngành khảo cổ mà sá»± Ä‘oán định đó thêm chắc chắn hÆ¡n. Cùng vá»›i những nhát cuốc khai quật lòng đất Hà Ná»™i, ngành khảo cổ đã kể lại má»™t cách đáng tin cậy vá» cuá»™c sống cá»§a ngưá»i Hà Ná»™i thá»i bấy giá», đặc biệt là đã làm sáng tá» má»™t sá»± thật là không đợi đến đầu Công nguyên mà ngay từ thá»i các vua Hùng dá»±ng nước, Hà Ná»™i đã có những Ä‘iểm tụ cư lá»›n, những làng cổ khá đông đúc như:

Cách đây bốn nghìn năm, ở Văn Äiển và Triá»u Khúc (huyện Thanh Trì), Äồng Vông và Xuân Kiá»u (huyện Äông Anh), Gò Ấp (huyện Kim Anh), Gò Äồng (huyện Ba Vì)… đã có cư dân biết sá»­ dụng rìu đá, đục đá, biết chế tác thật tinh xảo những mÅ©i tên đá khá lợi hại, những viên “chì†lưới để đánh cá, biết làm đồ gốm vá»›i những hoa văn tinh tế…

Cách đây trên ba nghìn năm, ở Thành Dá»n (huyện Mê Linh), Vưá»n Chuối (huyện Hoài Äức), Äồi Äà (huyện Ba Vì), Tiên Há»™i và Bãi Mèn (huyện Äông Anh)… kỹ thuật đúc đồng đã bắt đầu có đà phát triển: những mÅ©i tên đồng, lưỡi rìu đồng đã xuất hiện bên cạnh các công cụ bằng đá.

Cách đây trên hai nghìn năm, ở Núi Cả (thị xã Phúc Yên), Vinh Quang và Chiá»n Vậy (huyện Hoài Äức), Gò Chùa Thông (huyện Thanh Trì), Äình Tràng (huyện Äông Anh)… dân cư đã đúc đồng thành thạo vá»›i hàng loạt sản phẩm như rìu, đục, lưỡi cày, lưỡi câu, giáo, loa, mÅ©i tên, dao găm, vòng trang sức… Äặc biệt ở Gò Chùa Thông có tìm thấy má»™t lưỡi hái là lưỡi thứ hai tìm thấy ở nước ta, má»™t bằng chứng chắc chắn vá» sá»± phát triển cao cá»§a nghá» làm ruá»™ng Lạc, ruá»™ng lúa nước (Lưỡi hái thứ nhất là ở Gò Mun, tỉnh Phú Thá»).

Tá»›i khoảng dăm sáu trăm năm tr.c.n. và tiếp đến đầu Công nguyên, làng mạc ở vùng Hà Ná»™i bấy giá» má»c lên nhiá»u hÆ¡n, qui mô cÅ©ng rá»™ng hÆ¡n. Äó là Trung Mầu (huyện Gia Lâm), ÄÆ°á»ng Mây và Cổ Loa (huyện Äông Anh), Tam Hiệp (huyện Phúc Thá»), Tây Äằng (huyện Ba Vì)… Dân cư những nÆ¡i đó không chỉ đã làm chá»§ kỹ thuật đúc đồng mà còn biết nấu sắt [3]. Sắt đã là vật liệu để tạo ra những lưỡi cuốc và nhiá»u nông cụ khác. Theo đó ná»n công nghiệp (làm ruá»™ng và làm vưá»n) tất phải ở má»™t trình độ phát triển khá cao. Äiá»u này hoàn toàn phù hợp vá»›i sá»± ghi chép cá»§a các thư tịch dẫn bên trên.

Song những bằng chứng thư tịch và hiện vật khảo cổ đó thá»±c ra cÅ©ng chỉ má»›i cho thấy những công cụ lao động, những vÅ© khí cùng vá»›i những sản phẩm nông nghiệp và thá»§ công nghiệp mà nhân dân ngày ấy làm ra. Còn như thá»i đại đó là ở trong phương thức sản xuất nào, thuá»™c vá» hình thái kinh tế – xã há»™i nào thì còn thiếu nhiá»u tư liệu để khái quát, chỉ có thể Ä‘oán định rằng cuá»™c đô há»™ cá»§a bá»n bành trướng phương Bắc vá»›i nhiá»u phương thức bóc lá»™t khác nhau đã làm chậm lại không ít bước tiến cá»§a xã há»™i Âu Lạc.

Tuy nhiên, nếu chấp nhận sá»± suy luận thì những con số thống kê nhân khẩu và số há»™ cá»§a bá»™ Giao Chỉ trong sách Tiá»n Hán thư (đã nêu ở trên) cho phép biết thêm vá» tình hình xã há»™i Giao Chỉ vào khoảng thá»i gian được đỠcập tá»›i trong sách đó. Theo những con số này, vào thế ká»· thứ nhất tr.c.n và những năm đầu Công nguyên, ở Giao Chỉ đã thống kê được tá»›i đầu ngưá»i và đặc biệt là đầu há»™. Như vậy đơn vị cÆ¡ sở cá»§a xã há»™i đã là từng há»™ gia đình. Gia đình nói ở đây là gia đình nhá». Lấy con số nhân khẩu chia cho số há»™ thì ở quận Giao Chỉ ngày ấy má»—i há»™ (tức gia đình) trung bình chỉ có tám ngưá»i (746237 : 92400 = 8 ). Rõ ràng đây là má»™t loại hình gia đình nhá» [4]. Mà gia đình nhỠđã trở thành đối tượng thống kê – tức cÅ©ng là đã trở thành những đơn vị tồn tại và phổ biến trong xã há»™i – thì như vậy có nghÄ©a là chế độ thị tá»™c dá»±a trên quan hệ dòng máu (huyết thống) đã tan rã. Äây là má»™t trong những dấu hiệu chứng tá» rằng đến thá»i kỳ trước và kế tiếp mốc Công nguyên – trong đó có thá»i kỳ Hai Bà Trưng – thì đã qua Ä‘i rồi cái thá»i kỳ công xã thị tá»™c. Lúc này công xã nông thôn hình thành do quan hệ láng giá»ng (từ bao lâu thì chưa thể xác định) đã trở nên phổ biến trong xã há»™i. (Công xã nông thôn gồm những gia đình nhá», có thể cùng hoặc khác huyết thống tập hợp lại trên má»™t địa vá»±c và do yêu cầu cá»§a sản xuất – ở nước ta là trồng lúa nước – cÅ©ng như yêu cầu tá»± vệ đã gắn bó vá»›i nhau thành láng giá»ng). Và trong gia đình thì chế độ phụ quyá»n đã chiếm ưu thế.

Thá»±c tế có như vậy, bởi má»™t khi đã xuất hiện gia đình nhá» tức là sức sản xuất đã lên cao, xã há»™i đã bước vào thá»i kỳ trồng trá»t phát triển. Vì từ thị tá»™c mà tách ra được thành những gia đình nhá» thì nguồn sống xã há»™i nói chung là ổn định, gia đình nhỠđã có đủ khả năng tá»± túc vá» những nhu cầu ăn mặc. Muốn được như thế, công cụ sản xuất phải có hiệu quả lá»›n, không thể chỉ là bằng đá mà phải là bằng kim khí sắc bén, có vậy má»›i đủ khả năng đẩy mạnh nghá» trồng trá»t, bảo đảm nguồn sống cho các thành viên cá»§a từng gia đình.

Sá»± Ä‘oán định này được khảo cổ há»c hậu thuẫn: qua xác định niên đại các di vật, ngành khảo cổ há»c đã nhất trí nhận định rằng thá»i kỳ phát triển rá»±c rỡ cá»§a đồng thau và bước đầu chuyển sang đồ sắt – tức thá»i kỳ cuối cá»§a giai Ä‘oạn văn hóa Äông SÆ¡n – chính là khoảng thá»i gian vài ba trăm năm trước và đầu mốc Công nguyên mà thá»i kỳ Hai Bà Trưng là những năm tháng kết thúc [5].

DƯỚI ÃCH CAI TRỊ CỦA CHÃNH QUYỀN ÄÔ HỘ

Như đã nêu ở trên, Triệu Äà chia nước Âu Lạc làm hai quận Giao Chỉ và Cá»­u Chân. Nhưng sau đấy tổ chức cai trị ra sao và tình hình xã há»™i hai quận đó như thế nào thì tài liệu rất nghèo nàn. Chỉ có thể biết má»™t cách đại thể là Triệu Äà không xóa bá» thiết chế sẵn có cá»§a nhà nước Âu Lạc, tức là vẫn duy trì chế độ lạc tướng, vẫn để các lạc tướng giữ quyá»n thế tập mà cai quản các bá»™ lạc cá»§a mình. Ở má»—i quận, Triệu Äà chỉ đặt má»™t chức Ä‘iển sứ coi việc chung, chá»§ yếu là kiểm soát và đôn đốc các lạc tướng đóng ná»™p cống phẩm. Bên cạnh Ä‘iển sứ còn có chức tả tướng phụ trách lá»±c lượng vÅ© trang đồn trú. Như vậy, má»™t Ä‘iá»u rất có ý nghÄ©a là chính việc Triệu Äà không dám cai trị trá»±c tiếp Âu Lạc – như đối vá»›i Lưỡng Quảng – đã nói lên rằng nước Âu Lạc từng có má»™t cÆ¡ cấu nhà nước vá»›i những chế thiết riêng biệt ổn định, hình thành trên cÆ¡ sở ý thức dân tá»™c khá vững chắc.

Phương thức bóc lá»™t chá»§ yếu ở thá»i kỳ này là cống nạp các vật lạ cá»§a quí cá»§a Âu Lạc: đồi mồi, châu ngá»c, sừng tê, ngà voi và các đặc sản nhiệt đới như hoa quả, hương liệu… Không có tài liệu gì nói vế Ä‘á»i sống nhân dân ngày ấy nhưng Ä‘iá»u có thể khẳng định được là nhân dân Âu Lạc lần đầu tiên gánh chịu thêm ách bóc lá»™t cá»§a ngoại bang thì cuá»™c sống hẳn phải cÆ¡ cá»±c và tá»§i nhục. Ngoài việc phục vụ các quí tá»™c bản địa, há» còn phải săn bắt tìm kiếm những cá»§a báu, vật lạ để cống nạp bên cạnh việc thưá»ng xuyên phải đóng góp những sản phẩm chăn nuôi, trồng trá»t và thá»§ công. Trong hoàn cảnh như vậy thì dù là Ä‘ang ở trong má»™t hình thái kinh tế – xã há»™i nào, nhân dân Âu Lạc cÅ©ng khó có thể phát triển sản xuất.

Nhà Tây Hán, sau khi diệt nhà Triệu, đã áp dụng chế độ quận huyện như ở Trung Quốc, tức là chia má»—i quận ra làm má»™t số huyện, đứng đầu má»—i huyện là chức huyện lệnh (đối vá»›i huyện có trên má»™t vạn há»™, còn huyện có số há»™ dưới má»™t vạn thì đặt chức huyện trưởng) do triá»u đình bổ dụng. Nhưng ở Giao Chỉ (và cả ở Cá»­u Chân, Nhật Nam) nhà Hán coi má»—i bá»™ lạc hoặc má»™t liên minh bá»™ lạc là má»™t huyện và vẫn để các lạc tướng cai trị vá»›i quyá»n thế tập như cÅ©, chỉ đổi danh hiệu ra là huyện lệnh (hoặc huyện trưởng) mà thôi. (Hậu Hán thư có ghi là “để lạc tướng cai trị dân như cũ†và “dùng tục cÅ© mà cai trịâ€). Như vậy là trên đại thể, Tây Hán vẫn duy trì phương thức cai trị cá»§a nhà Triệu, dù nguồn bóc lá»™t không phong phú bằng phương thức trá»±c tiếp cai trị nhưng lại ít động chạm đến quyá»n lợi cá»§a quí tá»™c bản địa, tức là ít gây mâu thuẫn giữa chính quyá»n đô há»™ vá»›i giai cấp thống trị địa phương.

Ngoài ra, Ä‘iá»u đó má»™t lần nữa nói lên rằng tính bá»n vững cá»§a cá»™ng đồng dân Âu Lạc đã khiến nhà Tây Hán không thể nhất loạt áp dụng chế độ quận huyện như ở Trung Quốc.

Cai quản mỗi quận là chức thái thú, có thêm chức đô úy chỉ huy số quân sĩ đồn trú để trấn áp nhân dân khi cần.

Äứng đầu bá»™ Giao Chỉ (đến năm 203 đổi gá»i là Giao Châu) là viên thứ sá»­ (có lúc gá»i là châu mục). Nhưng thứ sá»­ không cai trị trá»±c tiếp mà chỉ giám sát các quan lại ở các quận. Hàng năm vào tháng tám, thứ sá»­ Ä‘i tuần tra xem xét công việc cai trị cá»§a các thái thú. Sang đầu năm sau, y vá» kinh đô tâu trình. Như vậy thái thú là ngưá»i thay mặt trá»±c tiếp chính quyá»n đô há»™ và có toàn quyá»n cai trị dân bản xứ. Hàng năm thái thú thu cống phẩm đưa tiến vá» triá»u.

Ban đầu có lẽ nhà Tây Hán chưa thu thuế, vì Sá»­ ký (q 30) cá»§a Tư Mã Thiên có ghi “lương ăn vật dụng cá»§a quan lại sÄ© tốt Ä‘á»u chở từ các quận cÅ© tá»›iâ€. Như vậy là ở địa phương Giao Chỉ, Cá»­u Chân, Nhật Nam không có thuế lúa hoặc có nhưng chẳng bao nhiêu. Phương thức bóc lá»™t cÆ¡ bản vẫn là cống nạp. Cống phẩm vẫn là các cá»§a quí, vật lạ. Và nguồn tai há»a cho nhân dân cÅ©ng vẫn là do đó mà ra. Vì để có những cống phẩm ấy, nhân dân Âu Lạc lại vẫn phải chịu bao cay đắng và tá»™i vạ, phải xông pha lam chướng, xuống biển, lên rừng. Nhưng dần vá» sau, sá»± áp bức bóc lá»™t còn tăng lên mạnh hÆ¡n. Nạn gánh chịu phu phen tạp dịch, xây cất thành lÅ©y, công thá»±, tư dinh… ngày má»™t nặng ná». Rất nhiá»u ngưá»i biến thành nô tì phục vụ bá»n quan lại đô há»™, thậm chí biến thành món hàng đổi trao mua bán. Tiá»n Hán thư (phần biểu q.2) có chép: “Vào năm NgÅ© Phượng thứ 4 (tức 54 tr.c.n.), hầu tước Ãch Xương can tá»™i khi làm thái thú Cá»­u Chân trá»™m sai ngưá»i mua nô tì và sừng tê, tang vật trị giá trên trăm vạnâ€. Hẳn đây không phải là má»™t trưá»ng hợp duy nhất.

Ngoài ra để việc kiểm soát nhân dân Âu Lạc thêm chặt chẽ. Tây Hán dùng chính sách “trồng ngưá»iâ€. Hậu Hán thư (q.86) ghi: “Dá»i những tá»™i nhân Trung Quốc cho ở lẫn vá»›i há». Như thế là vừa để chế ngá»±, vừa đồng hóa ngưá»i bản địa. Cho nên nhân dân Âu Lạc đã phản ứng lạiâ€. Sá»­ ký (q.30) và Tiá»n Hán thư (q.24) còn ghi: “Äối vá»›i những quận má»›i chinh phạt (tức Giao Chỉ và Cá»­u Chân) quan lại quân sÄ© Trung Quốc phần nhiá»u xâm phạm, vì vậy dân thưá»ng nổi lên giết quan lại nhà Hánâ€.

Trong khoảng má»™t trăm năm trước Công nguyên, đại thể sá»± cai trị cá»§a nhà Tây Hán là như vậy. Tá»›i những năm đầu Công nguyên, nhà Tây Hán lâm vào cÆ¡n khá»§ng hoảng. Nông dân Trung Quốc nổi lên khắp nÆ¡i. Lợi dụng tình hình đó, vào năm 8, Vương Mãng cướp ngôi vua, lập ra nhà Tân. Rất nhiá»u quí tá»™c, quan lại, sÄ© phu mà quyá»n lợi gắn bó vá»›i nhà Hán đã chống lại Vương Mãng. Má»™t số chạy sang Giao Chỉ. Bá»n này bổ sung thêm “quân số†cho bá»™ máy đô há»™, góp phần quan trá»ng vào công cuá»™c đồng hóa mà chính quyá»n Tây Hán đã thá»±c hiện, đồng thá»i đẩy mạnh quá trình chiếm Ä‘oạt ruá»™ng đất cá»§a các cá»™ng đồng ngưá»i Âu Lạc, lập ra những trang trại riêng nằm ngoài vòng kiểm soát cá»§a các lạc tướng huyện lệnh.

Năm 23, Lưu Tú diệt Vương Mãng rồi sau đó lên ngôi vua tức Quang VÅ© Äế (25-56), tái lập nhà Hán. Sau này sá»­ sẽ gá»i đó là nhà Äông Hán hoặc Hậu Hán (25-220).

Hán Quang VÅ© ra sức tăng cưá»ng quyá»n lá»±c ở các địa phương xa. Trước đó hàng năm thứ sá»­ tá»± mình vá» kinh đô báo cáo tình hình cai trị ở các quận thì từ bấy giá» phải ở luôn tại trị sở, dù có tang cha mẹ cÅ©ng không được bá» chức, hàng năm chỉ cá»­ má»™t viên kế lại vá» thay. CÅ©ng từ đấy thứ sá»­ được giao thêm chức năng cai trị chứ không chỉ thanh tra như trước. Và má»™t số chức vụ gá»i là tòng sá»± sá»­ được đặt ra để trông coi công việc cai trị giúp thứ sá»­ như công tào tòng sá»± sá»­ coi việc dân chính, binh tào tòng sá»± sá»­ coi việc binh v.v…

Coi giữ các quận vẫn là thái thú nhưng có đặt thêm chức quận thừa để giúp việc. (Các quận ở xa có thêm chức trưởng sá»­). Vá» mặt quân sá»±, trước đó ở má»—i quận có viên đô úy trông coi lá»±c lượng vÅ© trang đồn trú, chức phó là đô úy thừa. Năm Kiến VÅ© thứ 6 (năm 30) có lệnh bãi hai chức này mà giao cho thái thú kiêm giữ. Như vậy là quyá»n lá»±c cá»§a thái thú được nâng cao hÆ¡n trước. Do đó bá»™ máy giúp việc thái thú cÅ©ng được bổ sung: dưới thái thú và quận thừa có đặt các chức duyện sá»­ chuyên trách từng phần việc dân, chính, quân sự… như nÆ¡i nào có muối thì thêm chức diêm quan, nÆ¡i nào có nghá» rèn sắt thì thêm chức thiết quan v.v…

Còn ở cấp huyện thì vẫn là huyện lệnh, huyện trưởng – vốn là lạc tướng – cai quản nhưng hẳn là bị thắt buá»™c hÆ¡n trước và quyá»n lá»±c (cả quyá»n lợi nữa) cÅ©ng có bị thu hẹp, giảm sút.

Nói chung ở Giao Chỉ và các quận khác, tá»›i thá»i Äông Hán ách trá»±c trị ngày má»™t rõ hÆ¡n. Bá»™ máy cai trị được bổ sung và tổ chức lại chặt chẽ hÆ¡n. Äể đủ cung cấp lương thá»±c và phát lương cho các quan lại, binh lính, chính quyá»n đô há»™ phải tăng cưá»ng bóc lá»™t. Việc đánh thuế đã là hiển nhiên và tất phải Ä‘á»u đặn, ráo riết [6]. Cuá»™c sống nhân dân bị gò bó, khốn đốn hÆ¡n, lao dịch nặng ná» hÆ¡n, việc sách nhiá»…u tăng lên, ruá»™ng đất cá»§a các bá»™ lạc, các cá»™ng đồng bị bao chiếm nhiá»u nên số ngưá»i dân Âu Lạc trở thành nông nô, nô tì cho bá»n quan lại quí tá»™c Trung Quốc cÅ©ng đông lên. Äá»i sống cá»§a há» càng cÆ¡ cá»±c vì ách bóc lá»™t trá»±c tiếp cá»§a bá»n địa chá»§ ngoại tá»™c má»›i này rất nặng ná» và tàn bạo.

Trong khoảng thá»i gian ấy, ở Giao Chỉ, Tích Quang sang làm thái thú (từ những năm đầu Công nguyên). Còn ở Cá»­u Chân thì Nhâm Diên giữ chức thái thú từ năm 25. Các pho sá»­ Trung Quốc Ä‘á»u ca ngợi hai viên này. Như Hậu Hán thư (q.86) chép: “Äá»i Quang VÅ©, Tích Quang làm thái thú Giao Chỉ, Nhâm Diên làm thái thú Cá»­u Chân, dạy cho dân biết cày cấy, chế tạo mÅ© giày, bắt đầu đặt mối lái, dân má»›i biết hôn nhân. Dá»±ng há»c hiệu, dạy dân lá»… nghÄ©aâ€. Hoặc: “Äá»i Bình Äế (1-5 s.c.n.), Tích Quang sang làm thái thú Giao Chỉ, dạy dân Di (chỉ dân Âu Lạc lúc bấy giỠ– N.V.P) dần hóa theo lễ†(q.760). Và: “Diên khiến đúc chế Ä‘iá»n khí, dạy dân khai khẩn ruá»™ng đất†(q.76).

Äó chỉ là những dòng phóng đại vừa để đỠcao bá»n quan lại đô há»™ và tô Ä‘iểm cho chính sách cai trị cá»§a nhà Hán, lại vừa để xuyên tạc hạ thấp trình độ văn minh cá»§a nhân dân ta ngày ấy. Vì không phải đợi đến hai viên thái thú dạy bảo thì ngưá»i Âu Lạc má»›i biết cày cấy. Giao Châu ngoại vá»±c ký chẳng đã từng ghi “Giao Chỉ khi chưa có quận huyện (tức trước khi thuá»™c Hán) đã có ruá»™ng Lạc†đó sao! Còn việc đúc Ä‘iá»n khí thì khảo cổ há»c đã cho biết rằng trước Công nguyên hàng bốn, năm thế ká»· ngưá»i dân nước Văn Lang đã có những nông cụ bằng đồng và cả bằng sắt nữa, như lưỡi cày, lưỡi cuốc, lưỡi hái… Có Ä‘iá»u là cách canh tác cấy trồng cá»§a ngưá»i Việt khác vá»›i canh tác cá»§a ngưá»i Hán. Bá»n Tích Quang, Nhâm Diên muốn xóa bá» tập quán này cá»§a ngưá»i Âu Việt, Lạc Việt thay thế bằng kiểu cách Hán hòng thá»§ tiêu đặc tính dân tá»™c cá»§a ngưá»i Việt.

Còn việc gá»i là “chế tạo mÅ©, giày, bắt đầu mối lái, biết hôn nhân, dá»±ng há»c hiệu, dạy lá»… nghÄ©a†thì thá»±c chất là sá»± truyá»n bá Nho giáo vào xã há»™i Âu Lạc, làm cÆ¡ sở cho ý thức hệ phong kiến. Äó chính là thá»±c hiện chá»§ trương đồng hóa, cưỡng bức dân ta theo phong tức lá»… nghi phong kiến Hán tá»™c, từ việc ăn mặc đến việc cưới xin. Ngoài mục đích đó, việc mở trưá»ng há»c còn nhằm đào tạo thuá»™c viên và nô dịch hóa lá»›p thanh niên đương thá»i. Riêng việc “đặt mối lái, dân má»›i biết hôn nhân†thá»±c ra thì là áp đặt những lá»… nghi phong kiến phiá»n toái. Vì như đã nêu ở trên (mục II) vào thá»i kỳ này thì chế độ phụ hệ đã được xác lập. Gia đình má»™t vợ má»™t chồng đã thay thế chế độ quần hôn, theo đó việc cưới xin tất đã có rồi, có Ä‘iá»u là theo phong tục ngưá»i Việt và dÄ© nhiên là xa lạ vá»›i ngưá»i Hán [7].

Tóm lại, những chính sách cá»§a Tích Quang, Nhâm Diên chỉ là “nhằm cá»§ng cố và mở rá»™ng thế lá»±c thống trị cá»§a phong kiến, cá»§ng cố và phát triển quan hệ sản xuất phong kiến thá»±c dân, phát triển những hình thái ý thức phong kiến†[8] đặng tăng cưá»ng bóc lá»™t và đẩy mạnh đồng hóa, cưỡng bức nhân dân Âu Lạc theo văn hóa phong kiến Trung Quốc.

Sá»± tình này làm cho mâu thuẫn giữa nhân dân Âu Lạc và chính quyá»n đô há»™ thêm gay gắt. Nhất là ở Giao Chỉ, do trình độ sinh hoạt, trình độ sản xuất cao hÆ¡n Cá»­u Chân, Nhật Nam (Cá»­u Chân phải mua lúa cá»§a Giao Chỉ) nên chính sách bóc lá»™t và đồng hóa cá»§a chính quyá»n đô há»™ bị phản ứng mạnh hÆ¡n. Tá»›i năm Kiến VÅ© thứ 10 (năm 34), sau khi Tô Äịnh sang làm thái thú Giao Chỉ thì cá»™ng vá»›i sá»± tham lam tàn bạo cá»§a hắn, ách thống trị cá»§a nhà Äông Hán đối vá»›i dân Giao Chỉ là không thể chịu đựng được nữa.

Äiá»u đáng chú ý là lúc này nhà Hán Ä‘ang ở thế hưng thịnh. Hán Quang VÅ© kiêu hãnh vá»›i hàng loạt chiến công trong và ngoài nước: dẹp Vương Mãng, chiếm Tây Vá»±c, Triá»u Tiên, thông thương vá»›i Ấn Äá»™, tiếp xúc vá»›i La Mã… Tên vua “hiếu đại hí công†này không muốn để Âu Lạc tồn tại má»™t cách lá»ng lẻo – như má»™t thế ká»· qua – trong đế quốc Äại Hán mà muốn đồng hóa nhanh chóng triệt để bằng má»i cách, kể cả vÅ© lá»±c. Tô Äịnh chính là kẻ thá»±c hiện chính sách đó. Bên cạnh việc ra sức bóc lá»™t dân chúng, hắn ta tiến hành diệt trừ những ngưá»i có uy tín và khả năng tập hợp dân chúng chống quân Hán, tức là các lạc tướng – huyện lệnh. Việc giết hại Thi Sách là má»™t dẫn chứng. Cho nên lúc này là thá»i Ä‘iểm đụng đầu lịch sá»­ quyết liệt. Ngưá»i Âu Lạc có cam chịu để ngưá»i Hán đồng hóa không? Phải trả lá»i dứt khoát! Và ngưá»i Âu Lạc đã trả lá»i bằng hàng động: má»i ngưá»i, bắt đầu từ quận Giao Chỉ, đã nổi dậy chống lại cưá»ng quyá»n, cuốn theo các quận láng giá»ng lên đưá»ng tranh đấu để rồi qui tụ lại thành Cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng lở đất long trá»i làm sụp đổ hoàn toàn hệ thống cai trị mà nhà Hán đã thiết lập ở bá»™ Giao Chỉ trên má»™t thế ká»· qua.

Chương Hai
HAI BÀ TRƯNG

DÒNG DÕI

Các sá»­ sách (cá»§a ta và cá»§a Trung Quốc) Ä‘á»u chép Hai Bà Trưng là con gái lạc tướng Mê Linh. Toàn thư có ghi chú thêm Hai Bà là dòng dõi Hùng Vương. Nhưng tên há» cá»§a vị lạc tướng đó thì không có sách nào đưa ra cả. Chỉ trong các thần tích cá»§a những làng có lệ thá» Hai Bà và thân thích thì có ghi, nhưng sá»± ghi chép đó không thống nhất: ngá»c phả làng Hát Môn (nay thuá»™c huyện Phúc Thá», tỉnh Hà Tây) ghi là Hùng lạc tướng; ngá»c phả làng Nại Tá»­ Xã (nay thuá»™c huyện Mê Linh, tỉnh VÄ©nh Phúc) ghi là Trưng NghÄ©a DÅ©ng; ngá»c phả làng Hạ Lôi (nay thuá»™c huyện Mê Linh) ghi là Hùng lạc tướng quân; ngá»c phả làng Nam An (nay thuá»™c huyện Ba Vì, tỉnh Hà Tây) lại chép: “Nguyên là Hùng Äịnh sau đổi là Trưng Äịnhâ€.

Chỉ là há» tên được ghi trong các thần tích mà lại không thống nhất và nhất là không có má»™t dấu tích vật chất làm hậu thuẫn nên những tính danh trên chỉ có thể coi là những thông tin huyá»n thoại. Có lẽ cÅ©ng do quan niệm vấn đỠnhư thế mà các sá»­ thần nhà Nguyá»…n ở ná»­a cuối thế ká»· XIX, khi soạn bá»™ Cương mục, dù há» tất là đã Ä‘á»c các thần tích ngá»c phả đó nhưng vẫn thận trá»ng không đưa vào pho sá»­ ấy.

Cho nên trong Ä‘iá»u kiện tư liệu hiện nay, chỉ có thể phát biểu rằng cha cá»§a Hai Bà Trưng thuá»™c dòng dõi các vua Hùng, Ä‘á»i Ä‘á»i thế tập cai quản bá»™ lạc Mê Linh (từ thá»i thuá»™c Hán gá»i là huyện Mê Linh) vốn thuá»™c đất bản bá»™ cá»§a tổ tiên. (Vì Việt sá»­ lược có chép rằng Hùng Vương là ngưá»i bá»™ Gia Ninh, vậy mà Gia Ninh thì chính là tên gá»i cá»§a má»™t huyện sau này tách từ huyện Mê Linh ra).

Vá» bà mẹ cá»§a Hai Bà thì chỉ có thần tích, ngá»c phả ghi chép há» tên nhưng cÅ©ng thiếu sá»± nhất trí. Ngá»c phả làng Hạ Lôi ở huyện Mê Linh, ghi tên bà là Trần Thị Äoan nhưng không nói là bà quê quán ở đâu. Ngá»c phả làng Nại Tá»­ Xã cÅ©ng ở huyện Mê Linh lại chép tên há» bà là Hoàng Thị Äào và cÅ©ng không có dòng nào nói vá» quê quán cá»§a bà. Trong khi đó, ngá»c phả làng Nam An nay thuá»™c huyện Ba Vì lại khẳng định tên bà là Man Thiện và nhận làng này là quê hương bản quán cá»§a bà.

Vá»›i tình trạng thiếu thốn tư liệu như hiện nay thì không thể kết luận bản nào chép đúng, bản nào chép sai. Tuy vậy có Ä‘iá»u khá rõ là ở Hạ Lôi và Nại Tá»­ Xã (huyện Mê Linh, tỉnh VÄ©nh Phúc) thì không có Ä‘á»n thá» bà và cÅ©ng không có má»™t dấu tích hoặc má»™t truyá»n thuyết nào kể vá» bà. Ngược lại ở Nam An (huyện Ba Vì, tỉnh Hà Tây) thì có cả má»™t hệ thống truyá»n thuyết và còn lưu giữ nhiá»u dấu tích:

Nhân dân Nam An còn kể lại nhiá»u chuyện vá» bà Man Thiện, đại lược là bà vốn con nhà tướng, sá»›m góa bụa nhưng nuôi dạy hai cô con gái rất chu đáo. Sau này khi hai con dấy binh, bà đã Ä‘i vận động các lạc tướng lân cận hưởng ứng. Tá»›i khi Mã Viện xâm lược, bà tổ chức kháng chiến ở cá»­a sông Hát và đã hy sinh trong má»™t trận chiến trên sông. Thi hài bà được các gia tướng vá»›t lên an táng ở quê nhà, chá»— nay gá»i là gò Mả Dạ, cách đưá»ng quốc lá»™ 11A (nay gá»i là đưá»ng 32) má»™t Ä‘oạn ngắn vá» phía đê sông Hồng. Sau đó dân làng còn lập má»™t ngôi miếu ở cạnh gò để thá» bà, gá»i tên là Miếu Mèn. Theo dân làng giải thích thì Mèn là má»™t chữ cổ có nghÄ©a là mẹ và Dạ cÅ©ng là má»™t chữ cổ chỉ ngưá»i đàn bà đáng kính [9]. Lá»i giải thích đó rất có cÆ¡ sở. Vì theo những công bố má»›i nhất vá» nhân chá»§ng há»c và ngôn ngữ há»c lịch sá»­ thì vào đầu Công nguyên tức thá»i kỳ Hai Bà Trưng, ngưá»i Lạc Việt chưa chia ra hai nhánh Kinh và Mưá»ng như ngày nay. Ngưá»i Lạc Việt ngày ấy nói má»™t thứ tiếng gá»i là ngôn ngữ Việt – Mưá»ng. Cho nên tiếng Kinh và tiếng Mưá»ng rất giống nhau trên đại thể ngữ pháp và từ vá»±ng cÆ¡ bản. Trở lại vấn đỠMả Dạ và Miếu Mèn thì ở tiếng Mưá»ng chữ Dạ đúng là chỉ ngưá»i đàn bà đáng trá»ng nể và tuy không có chữ Mèn vá»›i nghÄ©a là mẹ nhưng có chữ Máng vá»›i nghÄ©a ấy. Biết đâu chữ Man trong Man Thiện và chữ Mèn trong Miếu Mèn lại chẳng là chữ Máng Ä‘á»c chệch Ä‘i.

Dầu sao, Nam An là nÆ¡i duy nhất có má»™ và miếu thá» bà mẹ cá»§a Hai Bà Trưng, lại có cả sá»± tích được lưu truyá»n từ bao Ä‘á»i. NÆ¡i đây nhận là quê cá»§a bà mẹ đáng kính ấy không phải là vô căn cứ. Vậy Nam An có nhiá»u khả năng là quê hương cá»§a bà và theo đó tên bà phải là Man Thiện.

NĂM SINH

Trưng Trắc và Trưng Nhị là chị em ruá»™t. Chính sá»­ không ghi năm sinh cÅ©ng như tuổi tác cá»§a cả hai bà. Ngá»c phả làng Hạ Lôi (huyện Mê Linh, tỉnh VÄ©nh Phúc) cÅ©ng như ngá»c phả làng Hát Môn (huyện Phúc Thá», tỉnh Hà Tây) chép hai bà là chị em sinh đôi, ngày sinh là mùng 1 tháng tám năm Giáp Tuất tức năm 14. Niên đại này có thể chấp nhận được, vì khi khởi nghÄ©a (năm 40) Hai Bà Trưng Ä‘á»u 26 tuổi.

Thiên nam ngữ lục [10] kể rằng bà Trưng Trắc khi tuổi vừa “đôi tám†thì làm bạn với Thi Sách. Vài năm sau, bà cùng chồng mưu việc lớn. Như vậy, khi khởi nghĩa bà cũng là đang ở trong lứa tuổi thanh niên.

Riêng ngá»c phả làng Nam An thì lại ghi bà chị hÆ¡n bà em năm tuổi. Như vậy bà Trưng Nhị sinh vào năm 19(?).

Thần tích phả làng Nại Tử Xã (nay thuộc xã Chu Phan, huyện Mê Linh) thì lại không hỠnhắc gì tới Trưng Nhị và ghi ngày sinh của bà Trưng Trắc là ngày 10 tháng tư [11].

Như vậy là giữa các thần tích không có sá»± nhất trí vá» ngày tháng năm sinh cá»§a Hai Bà Trưng và những con số ngày tháng đó rõ ràng là không có gì đảm bảo tính chính xác cả. Nhưng trong thá»±c tế, ở bốn làng trên, chỉ có Hạ Lôi và Hát Môn má»›i có Ä‘á»n thá» Hai Bà Trưng và việc cúng lá»… Ä‘á»u lấy ngày mùng 1 tháng tám làm ngày đản (tức ngày sinh), cho nên ngày tháng này được nhiá»u ngưá»i biết và có xu hướng công nhận như má»™t ước lệ.

HỌ TÊN

VỠhỠtên của Hai Bà cũng có vấn đỠphải trao đổi. Việt điện u linh chép Hai Bà “nguyên hỠLạc†[12].

Lĩnh Nam chích quái chép “vốn dòng hỠHùng†[13].

Toàn thư chép “nguyên há» Lạcâ€, sau khi lấy được 65 thành LÄ©nh Nam “tá»± lập làm vua má»›i xưng là há» Trưngâ€[14].

Cương mục chép “vốn hỠLạc, lại có hỠriêng (biệt tính) là Trưng†[15].

Vá» hai tá»™c danh “Lạc†và “Hùngâ€, nếu như ở đây không phải là sá»± lẫn lá»™n mặt chữ tương tá»± sá»± lẫn lá»™n giữa Hùng Vương và Lạc Vương mà má»™t thá»i các nhà sá»­ há»c đã tranh luận thì có thể Ä‘oán định nguồn gốc như sau:

  1. Sở dÄ© có tá»™c danh Lạc là do Hai Bà là con cá»§a Lạc tướng. Äó là lấy chức danh làm tá»™c danh.
  2. Còn tộc danh Hùng thì có thể do chỗ Hai Bà Trưng là dòng dõi Hùng Vương.

Tất nhiên dù là chữ nào thì cÅ©ng Ä‘á»u là phiên âm những từ Việt cổ mà ngữ nguyên và ngữ nghÄ©a đã bị thá»i gian hai ngàn năm xóa má» Ä‘i trong vốn hiểu biết cá»§a ngưá»i ngày nay. Ví dụ chữ Hùng có thể là phiên âm má»™t từ Việt cổ tương ứng tá»›i từ cun trong tiếng Mưá»ng hoặc từ khun trong tiếng Thái, cả hai từ Ä‘á»u có nghÄ©a là ngưá»i đứng đầu má»™t lãnh địa.

Vá» tá»™c danh “Trưng†cÅ©ng có vấn đỠcần xem xét. Ngay từ năm 1937, Cl. MaÄ‘rôn trong luận văn “Xứ Bắc kỳ cổ “ (Le Tonkin ancien) in ở B E F E O, tập XXXVII có ý cho rằng chữ Trưng không phải là chỉ há». Ông vốn chá»§ trương vào đầu Công nguyên, ngưá»i Việt chưa có há».

Thá»±c ra trong câu văn cá»§a Toàn thư (dẫn ở trên) có má»™t chi tiết đáng quan tâm: sau khi làm vua, bà Trưng Trắc “má»›i xưng là há» Trưngâ€. Như vậy rất có thể Trưng là má»™t từ Việt cổ tương đương vá»›i “ngôi vua†hoặc “thá»§ lÄ©nh†gì đó.

Ông Phạm Huy Thông cho rằng chữ Trưng có thể liên quan vá»›i chữ kurung là má»™t tiếng Môn-KhÆ¡me, chỉ vua nước Phù Nam, má»™t nước thá»i cổ mà khu vá»±c trung tâm là nước Căm-pu-chia ngày nay [16].

Chúng tôi thì thấy trong tiếng KhÆ¡me hiện nay vẫn còn có chữ tô ruông vá»›i nghÄ©a là vua. Không biết giữa chữ đó vá»›i chữ Trưng có mối liên hệ gì không? (Má»™t thá»±c tế là trong tiếng Việt cá»§a ngưá»i Kinh có nhiá»u từ gốc ở tiếng Môn-KhÆ¡me).

â—Š â—Š â—Š

Còn vá» tên cá»§a Hai Bà thì má»i sá»­ sách cá»§a ta và cá»§a Trung Quốc cổ cÅ©ng như các thần tích ngá»c phả Ä‘á»u chép là Trắc và Nhị. Trong chữ Hán Việt, Trắc có nhiá»u nghÄ©a: bên cạnh, nghiêng, thấp, riêng. Nhị cÅ©ng có nhiá»u nghÄ©a: thứ hai, chức phó, nghi ngá», sai lầm. Có thể do hiểu chữ Trắc theo nghÄ©a bên cạnh nên ngá»c phả làng Nại Tá»­ Xã (đã nói tá»›i ở trên) có kể rằng: “Bà mẹ nằm mÆ¡ thấy má»™t ông lão dẫn má»™t cô gái đứng bên cạnh giưá»ng (lập ư sàng trướng chi trắc) nên sau khi sinh bà đặt tên cho con là Trắcâ€. Äó chỉ là má»™t cách giải thích theo từ nguyên há»c thông tục vốn rất quen thuá»™c đối vá»›i các nhà Nho xưa (ví dụ Giao Chỉ là ngón chân giao nhau, Văn Lang là chàng vẽ mình, xăm mình…)

Riêng thần tích làng Lâu Thượng (nay thuá»™c thành phố Việt Trì, tỉnh Phú Thá») lại kể khác. Năm 1942, trên tạp chí Tri Tân số 42, ông Hoa Bằng có giá»›i thiệu thần tích này, chá»§ yếu là khẳng định tên cá»§a Hai Bà là Chắc và Nhì. Theo văn bản đó thì mẹ cá»§a Hai Bà có nghá» chăn tằm, nghá» này gá»i cái kén dày là kén chắc, kén má»ng là kén nhì. Khi sinh Hai Bà Trưng, mẹ lấy luôn hai tiếng đó mà đặt làm tên con.

Ông Trần Quốc Vượng cÅ©ng có đỠra má»™t thuyết má»›i: “Tên Trưng Trắc thá»i cổ phải phát âm là Mling Mlak (hay Bling Blak)… vá»›i tên đất, tên bá»™ lạc (…) được lấy làm tên há»â€. Hùng Vương dá»±ng nước – tập 1 – Bài “Từ truyá»n thuyết ngôn ngữ đến lịch sử†– NXB Khoa há»c xã há»™i – 1970. Nhưng Cl. Madrôn khi bàn vá» chữ Mê Linh có cho rằng đó là phiên âm má»™t từ bản địa không có từ tương đồng trong tiếng Hán, từ đó có thể là Mlinh hay Mring (B E F E O – Tập XXXVII). Vậy Mling là Mê Linh hay là Trưng cÅ©ng còn phải thảo luận.

Dù sao thì cách gá»i Trưng Trắc, Trưng Nhị đã quá quen thuá»™c trong dân gian cÅ©ng như trên các sá»­ sách xưa và nay. Cách gá»i đó đã trở thành chính thống.

GIA ÄÃŒNH

THI SÃCH

Các sá»­ cá»§a Trung Quốc như Hậu Hán thư, Việt kiệu thư, An Nam chí… Ä‘á»u chép chồng bà Trưng Trắc là Thi Sách. Như vậy, theo cách hiểu thông thưá»ng ông này há» Thi tên Sách. Duy có Thá»§y kinh chú chép như sau: “Hậu, Chu Diên lạc tướng tá»­ danh Thi Sách Mê Linh lạc tướng nữ danh Trưng Trắcâ€. NghÄ©a là: “Sau, con lạc tướng Chu Diên tên là Thi Sách con gái lạc tướng Mê Linh tên là Trưng Trắcâ€. Do trong câu đó thiếu má»™t động từ chỉ việc lấy (con lạc tướng Mê Linh) – ví dụ như động từ thú chẳng hạn – nên có ngưá»i cho rằng chữ Sách ở trong câu là động từ vá»›i nghÄ©a là cầu lấy: theo đó chồng bà Trắc tên là Thi chứ không phải Thi Sách. Hiểu như vậy chưa ổn. Äành rằng chữ sách có nhiá»u nghÄ©a: cái dây, tìm má»i, xin, đòi, cầu lấy… nhưng chúng tôi cho rằng đây chỉ là Thá»§y kinh chú chép sót má»™t chữ, vì chẳng nhẽ má»i sá»­ sách (Hậu Hán ká»·, Hậu Hán thư là những sách có trước Thá»§y kinh chú và Việt sá»­ lược, Toàn thư… là những sách cá»§a ta) Ä‘á»u chép sai cả sao? Còn như các thần tích, ngá»c phả thì lại có nhiá»u chỉ dẫn hÆ¡n, như ngá»c phả làng Nại Tá»­ Xã là nÆ¡i thá» Thi Sách làm thành hoàng, có kể rằng: “Thi Sách há» Dương, là con trai huyện lệnh Chư Diên Dương Thái Bình. Mẹ là bà Hồ Thị Nhữâ€. Hoặc theo lá»i truyá»n miệng ở làng Hạ Lôi (huyện Yên Lăng cÅ© nay là huyện Mê Linh) thì Thi Sách lại là há» Äặng [17]. Thá»±c ra Dương hay Äặng cÅ©ng Ä‘á»u là thêm thắt. Có lẽ do thấy tá»™c danh Thi quá hiếm nên ngưá»i ghi thần tích và ngưá»i kể chuyện đã thêm vào như vậy.

Vá» vai trò cá»§a Thi Sách trong cuá»™c khởi nghÄ©a cÅ©ng như vá» cái chết cá»§a ông thì sá»­ sách ghi chép cÅ©ng khá phân tán. Hầu hết sá»­ Trung Quốc trước sau Ä‘á»u không nhắc tá»›i Thi Sách trong cuá»™c khởi nghÄ©a. Như Hậu Hán thư chỉ cho biết Trưng Trắc là vợ Thi Sách rồi tiếp đó khi viết vá» cuá»™c khởi nghÄ©a, toàn nói đến Trưng Trắc mà không há» nhắc tá»›i Thi Sách. Có thể hiểu là Thi Sách đã chết (hoặc bị giết) trước hoặc ngay khi khởi nghÄ©a bùng nổ. Riêng có Thá»§y kinh chú (q.37) chép khác hẳn: “Trưng Trắc là ngưá»i can đảm, dÅ©ng mãnh, cùng Thi khởi loạn, đánh phá châu quận, các lạc tướng Ä‘á»u theo. Trưng Trắc làm vua đóng ở Mê Linh, lấy được (hoặc tha) [18] thuế trong hai năm cá»§a dân hai quận Giao Chỉ, Cá»­u Chân. Nhà Hậu Hán sai Phục Ba tướng quân Mã Viện Ä‘em quân đánh… Trắc và Thi chạy vào Kim Khê cứu, ba năm má»›i bắt đượcâ€. Như vậy Thá»§y kinh chú là sách duy nhất chép Thi Sách cùng vợ khởi nghÄ©a, sau ba năm má»›i lại cùng vợ bị bắt [19].

Sá»­ Việt Nam thì Ä‘á»u chép Thi Sách bị Tô Äịnh giết hại trước khi khởi nghÄ©a nổ ra. Thiên nam ngữ lục ghi chi tiết hÆ¡n: hai vợ chồng Thi Sách “giận thằng Tô Äịnh gian manhâ€, muốn mưu đồ việc lá»›n. Nhưng Tô Äịnh lại cất binh đánh thành Chu Diên trước. Thấy thế giặc mạnh Thi Sách khuyên Trưng Trắc Ä‘i tắt vá» Hát Môn vì:

Hát Môn có thế dụng binh
Sông sâu làm cứ, rừng xanh làm nhà

Bà nghe theo, vá» Hát Môn đắp thành lÅ©y đỠphòng. Ở Chu Diên, Thi Sách má»™t mình chống cá»±. Song do “quan phòng sÆ¡ xuất†nên để Tô Äịnh phá được thành, Thi Sách chết tại trận.

Như thế cÅ©ng là Thi Sách bị hại trước khi Hai Bà Trưng khởi nghÄ©a. Xem sá»± tích má»™t số nhân vật có tham gia vào phong trào đấu tranh đánh Ä‘uổi giặc Hán thì Tô Äịnh còn giết hại nhiá»u lạc tướng, hào trưởng ở các địa phương khác trong quận Giao Chỉ. Cho nên việc giết Thi Sách cÅ©ng là Ä‘iá»u có thể xảy ra.

Thần tích làng Nại Tá»­ Xã có má»™t số chi tiết cụ thể hÆ¡n: “Tô Äịnh Ä‘em quân tá»›i thành Chu Diên đánh Thi Sách. Thành bị hạ, Thi Sách chạy ra ngoài, đến Nại Tá»­ Xã thì bị giặc Ä‘uổi kịp sát hại. Äó là ngày 11 tháng Chạp. Còn bà Trưng Trắc thì chạy vá» Mê Linh, sau đó dá»±ng cá» khởi nghÄ©a…†Không biết có làng nào nữa nhận là nÆ¡i Thi Sách bá» mình không?

Vá» quê quán cá»§a Thi Sách thì sá»­ cÅ© và thần tích Ä‘á»u nhất trí là ở Chu Diên. Nhưng xác định vị trí cụ thể cá»§a huyện này thì còn nhiá»u khúc mắc.

Chu Diên nguyên là má»™t trong 15 bá»™ há»p thành nước Văn Lang cá»§a các vua Hùng. Äá»i Hán thuá»™c, Chu Diên là má»™t trong số mưá»i huyện há»p thành quận Giao Chỉ, Dư địa chí cá»§a Nguyá»…n Trãi (soạn vào năm 1435) chỉ định: “Chu Diên là huyện Yên Lãng†[20] (Huyện này, từ năm 1977 đổi tên là Mê Linh).

Vân đài loại ngữ cá»§a Lê Quí Äôn (hoàn thành năm 1773) ở phần Khu vÅ©, Ä‘iá»u 85 có ghi: “Phong Khê thì ở đất Yên Lãng†[21]. Như vậy là đã có mâu thuẫn vì huyện Phong Khê là má»™t phần đất do Mã Viện tách từ huyện Tây Vu ra từ năm 43. Mà Tây Vu và Chu Diên là hai huyện song song tồn tại trong quận Giao Chỉ. Vậy Yên Lãng đã là đất Chu Diên thì không thể lại là đất Phong Khê (Tây Vu) được.

Cương mục cá»§a sá»­ thần nhà Nguyá»…n soạn trong khoảng 1856-1889, Tiá»n biên (q.2) thì ghi rằng: “Huyện Chu Diên đặt từ Ä‘á»i Hán… nhà ÄÆ°á»ng đổi làm Diên Châu, nhà Lê đổi làm phá»§ Tam Äái, bây giá» là phá»§ VÄ©nh Tưá»ng†[22]. Phá»§ này hồi cuối thế ká»· XIX gồm các huyện Bạch Hạc, Tam Dương, Lập Thạch, Yên Lạc và Yên Lãng.

Nhưng Äại Nam nhất thống chí, soạn cùng thá»i vá»›i Cương mục, ở phần tỉnh SÆ¡n Tây lại có Ä‘oạn: “Huyện Yên Lãng là đất Phong Khê Ä‘á»i Hán, đến Ä‘á»i Nam Tá» tách ra đặt làm huyện Bình Äạo, Ä‘á»i Äinh Ä‘á»i Lý đặt là huyện Yên Lãng†[23] và ở phần tỉnh Hưng Yên có Ä‘oạn: “Hưng Yên có lẽ là đất Chu Diên†[24].

Rồi ở thần tích làng Hạ Lôi thuá»™c huyện Yên Lãng cÅ©, nay là huyện Mê Linh, lại thấy khẳng định làng này là đất huyện Chu Diên. Lá»i truyá»n miệng còn chỉ định cả vị trí huyện đưá»ng cá»§a huyện này (sẽ nói ở Ä‘oạn sau). Trong khi đó sách Phương dư ká»· yếu cá»§a Cố Tổ VÅ© (Ä‘á»i Thanh) soạn ở thế ká»· XVII lại chép: “Thành Chu Diên ở phía đông nam phủ†(ý nói là đông nam phá»§ lỵ phá»§ Giao Châu tức ná»™i thành Hà Ná»™i ngày nay).

Như vậy sá»± chỉ định vị trí huyện Chu Diên khá là phân tán. Gần đây, nhà sá»­ há»c Äào Duy Anh căn cứ vào Ä‘oạn văn cá»§a Thá»§y kinh chú nói vá» các dòng sông ở đất Giao Chỉ (q.37) và lá»i chú cá»§a Thái bình hoàn vÅ© ký mách rằng sông Äáy, tức sông Hát còn có tên là sông Chu Diên, mà xác định vị trí huyện Chu Diên Ä‘á»i Hán như sau: “… huyện Chu Diên có thể là tương đương vá»›i má»™t phần tỉnh SÆ¡n Tây, má»™t phản tỉnh Hà Äông và miá»n Hà Nam ở giữa sông Äáy và sông Hồng†[25].

Nhà địa lý lịch sá»­ Äinh Văn Nhật cÅ©ng có kết luận tương tá»± sau khi khảo sát thư tịch kết hợp vá»›i địa danh há»c và cổ địa lý há»c: “Huyện Chu Diên Ä‘á»i Hán trải dài giữa sông Äáy và sông Hồng, so vá»›i ngày nay là gồm các huyện Äan Phượng, Từ Liêm, Hoài Äức, Thanh Trì, ná»™i thành Hà Ná»™i, các huyện Thanh Oai, Ứng Hòa, Thưá»ng Tín, Phú Xuyên cá»§a Hà SÆ¡n Bình và kết thúc ở hai huyện Lý Nhân, Bình Lục cá»§a tỉnh Hà Nam Ninh†[26].

Ông Äinh Văn Nhật còn lý giải nguyên nhân vì sao mà má»™t số tài liệu lại coi Chu Diên là huyện Yên Lãng bên tả ngạn sông Hồng (kỳ thá»±c Yên Lãng là thuá»™c huyện Phong Khê). Äó là sau khi đàn áp được cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng, Mã Viện đã triệt hạ vùng Chu Diên (cÅ©ng như vùng Mê Linh) nhất là khu vức huyện lỵ, đưa dân sang phía tả ngạn sông Hồng khi đó thuá»™c huyện Tây Vu (ít lâu sau sẽ tách ra thành huyện Phong Khê). Những ngưá»i dân Chu Diên bị buá»™c phải ly hương này đã Ä‘em theo sang sông những tập quán sinh hoạt, phong tục và ký ức vá» quê cÅ©. Nhưng sau nhiá»u thế hệ, ký ức phai má» Ä‘i, má»i ngưá»i không nhá»› nổi gốc tích xa xưa mà coi nÆ¡i há» Ä‘ang ở – vốn đã qua bao Ä‘á»i tổ tiên há» khai phá tạo dá»±ng nên – là đất Chu Diên.

Giả thuyết này cÅ©ng đáng được giá»›i sá»­ há»c tìm hiểu sâu hÆ¡n vì tuy sá»± việc phá làng dá»i dân đó không thấy chép trong sá»­ sách nhưng thá»§ Ä‘oạn đó vốn không xa lạ đối vá»›i những bè lÅ© xâm lược Trung Quốc ngày trước. Có thể nêu lên má»™t dẫn chứng: sau khi hoàn thành cuá»™c xâm lược, Mã Viện đã triệt hạ nhiá»u làng xóm Âu Lạc, Ä‘uổi dân Ä‘i, cho lính tráng Hán triá»u tá»›i cư trú tại những nÆ¡i đấy, sinh cÆ¡ lập nghiệp. Ngưá»i mình gá»i đó là dân Mã lưu tức là những ngưá»i do há» Mã lưu lại (hoặc những ngưá»i há» Mã lưu ngụ). Bên cạnh đó Mã Viện còn đày ba trăm cừ súy Âu Lạc (các lạc hầu, lạc tướng) sang Linh Lăng tỉnh Hồ Nam, Trung Quốc). Như thế thì ít nhất cÅ©ng là có tá»›i ba trăm lãnh địa (ấp, trại) ở Giao Chỉ và Cá»­u Chân bị ngưá»i Hán chiếm Ä‘oạt và xáo trá»™n [27].

TRƯNG NHỊ

Ngoài việc nêu bà Trưng Nhị là em và cùng khởi nghÄ©a vá»›i bà Trưng Trắc thì các sá»­ cÅ© không có ghi gì thêm vá» nhân vật này. Các ngá»c phả ở Hạ Lôi và ở Hát Môn có đưa ra má»™t số chi tiết má»›i:

Sau khi Trưng Trắc đã khởi binh ở Phong Châu thành (?) thì bà á»§y cho Trưng Nhị truyá»n hịch kêu gá»i anh hùng hào kiệt bốn phương hưởng ứng. Tại cuá»™c há»™i quân Hát Môn, Trưng Nhị được phong là Bình Khôi công chúa và cầm má»™t đạo binh Ä‘i đánh thành Tô Äịnh. Sau khi thành công, bà Trưng Trắc lên ngôi vua, phong cho Trưng Nhị làm phó vương. Äến lúc Mã Viện xâm lăng, Trưng Nhị cùng chị dẫn đại quân chống cá»± ở nhiá»u nÆ¡i, cuối cùng cả hai ngưá»i hóa ở đỉnh má»™t ngá»n núi thuá»™c Kinh Môn phá»§, Thạch Thành huyện. Äó là ngày mùng 8 tháng ba. (Thần tích làng Hát Môn kể giống như thần tích làng Hạ Lôi, chỉ khác má»™t chi tiết vá» chung cục cá»§a Hai Bà: Hai Bà tá»± trầm ở sông Hát và đó cÅ©ng là vào ngày mùng 8 tháng ba. Tuy vậy cả hai bản Ä‘á»u do má»™t ngưá»i soạn là Nguyá»…n Bính và năm soạn là Hồng Phúc thứ nhất tức năm 1572 [28].)

Thá»±c ra trong các thần tích này có lầm lẫn vỠđịa danh: Kinh Môn phá»§ (tỉnh Hải Dương cÅ©) không có huyện Thạch Thành. Huyện này thuá»™c vá» tỉnh Thanh Hóa. Và những thứ chức tước “Bình Khôi công chúaâ€, “Phó vươngâ€, cả việc Hai Bà chạy vào tận Thạch Thành tất cả Ä‘á»u là không có căn cứ chính xác. Cho nên chỉ có thể coi đây là truyá»n thuyết chứ chưa phải sá»­ liệu.

Ngoài ra, từ bao Ä‘á»i nay, Trưng Nhị thưá»ng được thá» cùng vá»›i Trưng Trắc – như ở Ä‘á»n Hạ Lôi, Ä‘á»n Hát Môn, Ä‘á»n Äồng Nhân v.v… Riêng có làng Cư An (nay thuá»™c xã Tam Äồng, huyện Mê Linh) chỉ thá» má»™t mình Trưng Nhị. Theo truyá»n thuyết địa phương, nÆ¡i đây là đất bản bá»™ cá»§a bà. Äáng lưu ý là ngá»c phả cá»§a làng này kể vá» Trưng Nhị có nhiá»u Ä‘iá»u khác vá»›i ngá»c phả Hạ Lôi, Hát Môn cÅ©ng như khác vá»›i sá»± hiểu biết quen thuá»™c cá»§a chúng ta lâu nay.

Dưới đây là tóm lược những ý chính cá»§a văn bản đó: “Trắc và Nhị là hai chị em sinh đôi, con gái lạc tướng. Chị lấy huyện lệnh Ô Diên là Thi Sách. Em lập bản doanh ở trang Cá»± Triá»n (nay là Cư An) thuá»™c huyện Ô Diên, phá»§ Tam Äái, đạo SÆ¡n Tây.

Thi Sách bị Tô Äịnh giết. Trắc khởi nghÄ©a binh ở Phong Châu thành. Bà cho vá»i Trưng Nhị tá»›i, giao quản lÄ©nh ba quân, truyá»n hịch đại cáo vá»›i thiên hạ… Vá»›i ba vạn nam nữ quân sÄ©, Hai Bà vá» Hát Môn há»™i quân. Sau đó tiến đánh Tô Äịnh. Khi đã đánh Ä‘uổi được quân Hán, Trưng Trắc lên ngôi vua, phong em là Bình Khôi công chúa. Bà này xin lui vá» Cá»± Triá»n mở mang đất Ä‘ai, lập nên thành đó. Trưng Vương dá»i đô vỠđóng ở đó.

Mã Viện sang xâm lăng. Ban đầu quân Hán thua nhiá»u. Mã Viện dùng mẹo, cho má»™t cánh quân Ä‘i đưá»ng thượng đạo, tiến ra Côn Luân, Bắc Tạ, đến Tụ Long, Bảo Lạc, Tuyên Quang, Äại Man thập lục châu. Trưng Vương cá»­ bà Nhị lên thượng đạo cá»± chiến. Nhưng kỳ thá»±c Mã Viện phái đại binh theo hạ đạo đánh vào trung châu. ÄÆ°á»£c tin này, Trưng Nhị liá»n quay trở lại.

Khi đó Trưng Trắc đã vào Ãi Châu. Nhị tìm theo, tá»›i Thiệu Thiên phá»§, Thạch Thành huyện thì cÅ©ng vừa lúc ấy bà chị lên núi và hóa. Trưng Nhị trở vá» Cá»± Triá»n. Quân Hán tá»›i vây đánh. Bà phá vây và hy sinh tại trận. Äó là ngày 10 tháng támâ€.

Trở lên là nội dung tóm tắt bản “Cư An xã thần tích†mà tác giả là Lễ bộ thượng thư Nguyễn Bính, soạn vào năm Hồng Phúc nguyên niên (1572), tháng hai, ngày mùng 10 [29].

Như vậy thần tích An Cư có nhiá»u Ä‘iểm khác vá»›i thần tích các làng Hạ Lôi, Hát Môn:

  1. Trưng Nhị có má»™t căn cứ riêng ở Cá»± Triá»n (tức Cư An).
  2. Huyện Chu Diên còn có thể gá»i là Ô Diên (?)
  3. Trưng Trắc từng đóng đô ở Cá»± Triá»n và hóa ở huyện Thạch Thành thuá»™c Châu Ãi.
  4. Trưng Nhị từng chống quân Mã Viện ở Cá»± Triá»n và hy sinh tại đây vào ngày 10 tháng tám, sau khi bà Trưng Trắc hy sinh tại Thạch Thành.

CÅ©ng chưa thể khẳng định thần tích nào chép đúng vì Ä‘á»u là còn ở dạng truyá»n thuyết. Có má»™t Ä‘iá»u hÆ¡i lạ là tác giả bản thần tích Cư An chính cÅ©ng là Nguyá»…n Bính – tác giả hai bản Hạ Lôi, Hát Môn; vậy mà lại có những sai biệt như thế [30]. Trong thá»±c tế thì tại Cư An hiện còn dấu vết má»™t tòa thành tương truyá»n là do bà Trưng Nhị đắp nên, gá»i là thành Dá»n [31]. Và ngành khảo cổ đã từng khai quật ở đó những hiện vật bằng đá, bằng gốm, bằng đồng thuá»™c các giai Ä‘oạn văn hóa Phùng Nguyên và Gò Mun. Äiá»u này có nghÄ©a là Cư An từng là má»™t Ä‘iểm cư dân đông đúc từ thá»i các vua Hùng đầu tiên má»›i dá»±ng nước.

HÙNG NGUYÊN

Hầu hết các sá»­ sách Ä‘á»u không chép gì vá» gia đình riêng cá»§a Trưng Nhị. Thiên Nam ngữ lục lại kể rằng hai chị em bà Ä‘á»u lấy Thi Sách (tuy không phải là kể trá»±c tiếp mà qua lá»i nói cá»§a Tô Äịnh: Hai gái má hồng dùng lấy kết duyên). Äiá»u này không thể tin được, vì hai lẽ:

  1. Lúc ấy xã há»™i Giao Chỉ đã bước sang chế độ phụ hệ nhưng tàn dư cá»§a cÆ¡ cấu nguyên thá»§y vẫn còn, nhất là vai trò và địa vị cá»§a ngưá»i phụ nữ trong sản xuất cÅ©ng như trong sinh hoạt xã há»™i còn rất cao, bằng chứng là có nhiá»u phụ nữ tham gia khởi nghÄ©a và giữ những chức vụ chỉ huy trá»ng yếu (theo các thần tích, ngá»c phả). Như thế thì chưa thể có chế độ Ä‘a thê.
  2. Theo nhiá»u thần tích, ngay cả thần tích làng Cư An ở trên – là nÆ¡i thá» riêng bà Trưng Nhị – Ä‘á»u không có dấu hiệu gì tá» ra bà là vợ Thi Sách.

Ngược lại theo thần tích làng An Duyên nay thuá»™c xã Tô Hiệu, huyện Thưá»ng Tín, tỉnh Hà Tây thì Trưng Nhị có chồng. Ngưá»i chồng đó tên là Hùng Nguyên. Thần tích kể rằng:

“Hùng Nguyên ngưá»i trang Phấn Thư, thuá»™c huyện Chu Diên, là con ông Hùng Äức và bà Mai Thị Ngoạn. Ông làm bạn vá»›i Trưng Nhị trước khi nổ ra cuá»™c khởi nghÄ©a. Sau này, khi dấy binh, Hùng Nguyên cầm đầu má»™t đạo quân mà cá» hiệu và áo quần Ä‘á»u là màu xanh. Dẹp xong Tô Äịnh, Hùng Nguyên lập ấp ở trang An Duyên, dạy dân khai hoang, cày cấy… Dân trang ngày má»™t đông đúc.

Khi Mã Viện xâm lăng, Hùng Nguyên chiêu tập thêm dân binh theo Hai Bà chiến đấu. Sau Hùng Nguyên tá»­ trận. Quân sÄ© cÅ©ng hy sinh hầu hết. Chỉ còn sống sót có bảy ngưá»i. Há» vượt được vòng vây, vế tá»›i An Duyên. Sau đó dân làng tôn Hùng Nguyên làm thành hoàng. Hùng Nguyên trở thành má»™t trong số bảy thành hoàng cá»§a An Duyênâ€.

Thần tích là như vậy, ghi lại ở đây để giữ một tư liệu chứ chưa thể khẳng định đúng sai [32]

QUÊ HƯƠNG

Sá»­ cÅ© (cá»§a ta và cá»§a Trung Quốc) Ä‘á»u chép Hai Bà là con lạc tướng huyện Mê Linh. Vậy huyện này hiển nhiên là quê hương cá»§a Hai Bà. Nhưng đó là khu vá»±c nào so vá»›i ngày nay? Tại đấy làng cụ thể nào là làng cá»§a Hai Bà?

Hiện có hai chá»§ trương khác nhau: Má»™t đặt huyện Mê Linh Ä‘á»i Hán ở vá» phía tả ngạn sông Hồng mà phần chá»§ yếu là đất Ä‘ai huyện Yên Lãng, tức nay là huyện Mê Linh, tỉnh VÄ©nh Phúc. (Chính theo chá»§ trương này mà năm 1977 khi đặt tên cho má»™t huyện má»›i, do sáp nhập hai huyện Yên Lãng và Bình Xuyên, tỉnh VÄ©nh Phú đã chá»n tên Mê Linh. Tháng 12-1978, phần huyện Yên Lãng cÅ© được cắt vá» Hà Ná»™i nhưng vẫn giữ tên Mê Linh ấy. Năm 1990, huyện này trở vá» thuá»™c tỉnh VÄ©nh Phúc). Tại đấy, làng Hạ Lôi được coi là quê cá»§a Hai Bà.

Má»™t chá»§ trương khác lại đặt huyện Mê Linh Ä‘á»i Hán ở bên hữu ngạn sông Hồng mà trung tâm là vùng giáp ranh các huyện Thạch Thất, Quốc Oai. Tại đấy cÅ©ng có má»™t làng tên là Hạ Lôi và được Ä‘oán định là quê cá»§a Hai Bà. Làng này thuá»™c huyện Thạch Thất nay thuá»™c tỉnh Hà Tây.

Dưới đây sẽ lần lượt điểm qua hai chủ trương đó:

LÀNG HẠ LÔI Ở HUYỆN MÊ LINH

Từ trước tá»›i nay, rất nhiá»u ngưá»i nếu không nói là tất cả Ä‘á»u coi huyện Mê Linh Ä‘á»i Hán ở bên bá» trái sông Hồng và trị sở cá»§a huyện đó là chá»— làng Hạ Lôi ngày nay.

Làng Hạ Lôi nằm bên trong đê tả ngạn, cách bá» sông chừng má»™t ngàn mét, cách trung tâm ná»™i thành Hà Ná»™i 13km đưá»ng chim bay vá» phía tây bắc. Làng này nay hợp vá»›i làng Liá»…u Trì thành xã Mê Linh. Khác vá»›i các làng cổ thưá»ng có tên gá»i Nôm, làng Hạ Lôi không có tên Nôm, chỉ có tên Hán – Việt. Theo bản ngá»c phả vốn giữ tại ngôi Ä‘á»n thá» Hai Bà Trưng ở đây và cả ký ức dân làng thì Hạ Lôi là tên má»›i. Xưa là Cổ Lôi trang, trung gian đổi ra là Cổ Lai. Sau rốt, cách đây khoảng hai trăm năm má»›i có tên như hiện nay:

Hiện nay làng Hạ Lôi có 12 xóm: 1. xóm Chợ, 2. xóm Há»™i, 3. xóm Äình, 4. xóm Chùa, 5. xóm Cầu, 6. xóm Ao Sen, 7. xóm Xanh, 8. xóm Bá» Hè, 9. xóm Bàng, 10. xóm ÄÆ°á»ng, 11. xóm Giếng, 12. xóm Ấp Hạ. Nhưng ngày trước có cả thảy 36 giáp, chia làm hai thôn Äông và Äoài. Các di tích cổ ở cả hai thôn là như sau:

VỀ ÄÃŒNH MIẾU

Má»—i thôn có má»™t văn chỉ riêng. Văn chỉ thôn Äông nguyên ở vào chá»— nay là nghÄ©a trang liệt sÄ©. Văn chỉ thôn Äoài vốn là ở khu vá»±c trưá»ng cấp hai hiện nay.

1. Sơ đồ HẠ LÔI (YÊN LÃNG)

Tuy có hai văn chỉ nhưng cả làng chỉ có má»™t ngôi đình. Trụ sở á»§y ban nhân dân xã ngày nay là dá»±ng trên ná»n đình cÅ©.

Äình làng Hạ Lôi thá» bốn thành hoàng là các ông Äô, Hồ, Bạch, Hạc, tương truyá»n đó là bốn ngưá»i đầu tiên đã lập ra làng Hạ Lôi. Theo lá»i kể cá»§a ngưá»i làng thì buổi ban đầu bốn vị đó tá»›i đây trụ ở bốn nÆ¡i, khai phá đất Ä‘ai, sinh cÆ¡ lập nghiệp. Dần dần bà con các nÆ¡i khác cÅ©ng noi theo, kéo tá»›i đây sinh sống, lập ra bốn xóm có tên là xóm ÄÆ°á»ng, xóm Há»™i, xóm Ná»™i, xóm Kiên. Äó là bốn xóm “hạt nhân†cá»§a làng Cổ Lôi sau này. (Song ngày nay má»i ngưá»i chỉ biết có xóm ÄÆ°á»ng và xóm Há»™i. Còn hai xóm Ná»™i và Kiên thì chẳng ai biết là ở chá»— nào, kể cả những ngưá»i già nhất làng).

Ngoài ngôi đình ra, ở xóm Chợ còn có má»™t ngôi Ä‘á»n thá» Cốt Tung, tương truyá»n là ngưá»i đã phù tá vua Hùng Duệ Vương chống Thục Phán. (Làng Liá»…u Trì – láng giá»ng cá»§a Hạ Lôi – thá» Cốt Tung làm thành hoàng chính). Äá»n ấy nay không còn, trên ná»n đã xây nhà kho cá»§a hợp tác xã. Có ngưá»i gá»i đó là Ä‘á»n Äen, vì đồ thá», cá» kiệu… Ä‘á»u sÆ¡n Ä‘en, do kiêng kỵ [33] Cốt Tung chết vì Ä‘ao kiếm. Sá»± tích tóm lược như sau:

“Ở làng Liá»…u Trì, khi đó gá»i là Lục Trì sở có hai vợ chồng nhà ná», nhân leo lên má»™t ngá»n núi, thấy có nhiá»u xương cốt vương vãi, há» bảo nhau nhặt nhạnh rồi tung xuống chân núi để chôn cất làm phúc. Sau hôm đó, ngưá»i vợ có lòng, rồi sinh má»™t trai, đặt tên là Cốt Tung. Cốt Tung cao lá»›n lạ thưá»ng, được vua Hùng tuyển Ä‘i chống quân Thục. Nhưng trong má»™t trận chiến, ông bị thương ở cổ, máu chảy đỠlòm. Ông xé áo buá»™c vết thương, tìm đưá»ng vá» làng. Quân địch vẫn Ä‘uổi theo. Ông liá»n nhấc má»™t tảng đá to bằng con trâu má»™ng ném vào đám quân địch, khiến chúng kinh hãi, thôi không dám Ä‘uổi.

Vá» tá»›i đầu làng (Lục Trì sở) ông ngồi tá»±a gốc Ä‘a rồi hóa. Mối đùn thành má»™. Còn tảng đá ném địch thì rÆ¡i ở làng Hạ Lôi, có in hằn năm vết ngón tay, má»—i vết to hÆ¡n quả chuối mắnâ€.

Như vậy ở làng Hạ Lôi vá» mặt đình miếu liên quan đến Hai Bà Trưng thì chỉ có ngôi Ä‘á»n thá» Hai Bà, vẫn quen gá»i là Ä‘á»n Hạ Lôi, nằm ở rìa phía nam làng, tương truyá»n xây trên ná»n nhà cÅ© cá»§a bà Trần Thị Äoan, mẹ cá»§a Hai Bà. Chính ngôi Ä‘á»n này cùng vá»›i lá»i tương truyá»n đó đã là má»™t căn cứ chá»§ yếu để khẳng định làng Hạ Lôi là quê hương cá»§a Hai Bà [34].

VỀ BI KÃ

Ở kho văn bia cá»§a Thư viện Khoa há»c xã há»™i có ba bản dập từ ba tấm bia cá»§a làng này. Theo thứ tá»± thá»i gian là các bia sau:

Lưu truyá»n bi ký khắc năm VÄ©nh Thịnh thứ mưá»i lăm (năm 1719) ghi lại sá»± tích, hành trạng má»™t ngưá»i há» Dương có công đức.

Hậu hiá»n bi ký khắc năm Cảnh Hưng thứ tám (năm 1747) dá»±ng ở văn chỉ thôn Äông, nói vá» việc xây văn chỉ này.

Tụy văn bi ký khắc năm Cảnh Hưng thứ mưá»i (năm 1749) dá»±ng ở văn chỉ thôn Äoài, cÅ©ng nói vá» việc xây văn chỉ đó.

Như vậy cả ba tấm bia ấy không liên quan gì tới Hai Bà Trưng và trong thực tế thì hai tấm sau đã bị phá. Chỉ còn lại tấm thứ nhất hiện thấy ở nhà thỠDương Công Sủng.

Riêng ở Ä‘á»n thá» Hai Bà có má»™t tấm bia nhưng lại không giúp gì cho việc nghiên cứu vá» Hai Bà vì ná»™i dung chỉ ghi lại việc sá»­a đổi hướng Ä‘á»n vào năm Thành Thái thứ nhất tức năm 1899.

VỀ NHỮNG TRUYỀN THUYẾT

Loại tư liệu này có hai nguồn:

Má»™t là những lá»i kể cá»§a dân làng – sẽ gá»i tắt là lá»i truyá»n miệng – chá»§ yếu là cá»§a những ngưá»i cao tuổi mà tác giả sách này được tiếp xúc. Các vị đó có Ä‘oan rằng “ngày xưa các cụ truyá»n ngôn lại thế nào thì chúng tôi kể như vậyâ€, tức là sá»± tích chưa bị lịch sá»­ hóa.

Nguồn thứ hai là bản ngá»c phả Ä‘á»n Hạ Lôi do Lá»… bá»™ thượng thư Nguyá»…n Bính soạn năm Hồng Phúc thứ nhất tức năm 1572. Tuy gá»i là ngá»c phả Ä‘á»n Hạ Lôi nhưng trong Ä‘á»n không còn lưu giữ vì khoảng năm 1947-1948, bá»n tay sai giặc Pháp đã vào Ä‘á»n phá phách, há»§y tượng thá», đốt ngá»c phả… May là trong kho thần tích, ngá»c phả cá»§a Thư viện Khoa há»c xã há»™i còn có má»™t bản do hương lý làng này sao ná»™p vào tháng 4 năm 1938.

Vá» nguồn thứ nhất thì trong thá»±c tế, ngưá»i dân ở đây – những ngưá»i không chuyên chú Ä‘i sâu tìm hiểu qua sách báo hiện nay vá» sá»± nghiệp Hai Bà – kể vá» Hai Bà cÅ©ng không dồi dào chi tiết.

Như má»™t ngưá»i cao tuổi trong làng – ông cụ Hương Äệ có kể cho chúng tôi nghe chuyện Hai Bà “theo lá»i các cụ xưa truyá»n lạiâ€, ná»™i dung cÅ©ng đơn giản. Những chi tiết chính thì má»i ngưá»i Ä‘á»u biết: Bà Trưng Trắc là con gái nhà lạc tướng và là vợ Thi Sách. Thi Sách bị Tô Äịnh giết. Bà khởi binh diệt trừ Tô Äịnh và ở ngôi vua ba năm. Mã Viện xâm lăng. Bà và em gái hy sinh.

Nhưng có thêm một số chi tiết ít phổ biến:

– Äá»n thá» Hai Bà là xây trên ná»n nhà cÅ© cá»§a bà mẹ (bà Trần Thị Äoan).

– Hai Bà đóng đô tại đây.

– Thi Sách làm huyện lệnh Chu Diên, huyện đưá»ng chính là khu đất rá»™ng chừng 10 mẫu ở ngay đằng sau Ä‘á»n Hai Bà, nay vẫn gá»i là khu huyện.

– Hai Bà trầm mình ở cá»­a Hát chứ không phải chết vì Ä‘ao kiếm nên đồ thá» tá»± trong Ä‘á»n vẫn sÆ¡n son như thưá»ng.

Vá» nguồn thứ hai – nguồn ngá»c phả – thì ná»™i dung phong phú hÆ¡n. Dưới đây là tóm tắt những ý chính:

“Hùng lạc tướng và vợ là Trần Thị Äoan sinh được hai gái, đặt tên là Trắc nương và Nhị nương. Ngày sinh là mùng 1 tháng tám năm Giáp Tuất. Năm 19 tuổi, Trắc nương lấy Thi Sách. Vài năm sau, Sách bị Tô Äịnh giết. Trắc nương nuôi chí trả thù chồng, giành lại non sông. Bà cá»­ em là Nhị nương Ä‘i chiêu má»™ hào kiệt. HÆ¡n má»™t năm, quân đông tá»›i ba vạn ngưá»i, há»p ở thành Phong Châu, sông Bạch Hạc. Bà cá»­ binh vá» cá»­a Hát, há»™i quân ở bãi Trưá»ng Sa. Tại đây, Bà lập đàn kỳ đảo thiên địa bách thần. Sau đó, tiến đánh thành Tô Äịnh ở huyện Chu Diên. Hai Bà lập đồn tại Cổ Lôi trang. Ngày mùng 7 tháng giêng, Hài Bà mở tiệc khao quân rồi tiến đánh Tô Äịnh. Äịnh thua chạy. Trăm quan đón Hai Bà vào thành Chu Diên. Bà chị lên ngôi vua xưng là Trưng Nữ Vương. Bà xây đô thành ở huyện Chu Diên, đất Phấn Lá»™ và mở má»™t hành cung ở Cổ Lôi trang nÆ¡i xứ Äầu Bàng Thượng.

Ba năm sau, Quang VÅ© sai Mã Viện sang xâm lăng. Quân Hán thưá»ng thua. Mã Viện phải lui vá» Giang Hán, xin viện binh. ÄÆ°á»£c cấp thêm quân, Mã Viện trở lại đánh, Trưng Vương và em gái cùng năm trăm nữ tướng cải trang thành nam giá»›i ra trận. Äánh hÆ¡n mưá»i trận không phân thắng bại. Tá»›i má»™t lần quân Hán đánh phá»§ Hạ Hồng thuá»™c Hải Dương. Trưng Vương đã lập đồn tại đây. Bà dẫn nữ binh nữ tướng ra nghênh chiến. Bá»—ng gió lá»›n nổi lên, thổi tung áo mão má»i ngưá»i. Quân Hán nhận ra quân Nam Ä‘á»u là đàn bà liá»n bảo nhau cởi quần áo xông vào. Các bà, các cô thẹn, chạy tán loạn. Hai Bà chạy đến huyện Thạch Thành, phá»§ Kinh Môn, phi ngá»±a lên núi và hóa. Äó là ngày mùng 8 tháng ba†[35].

Gác lại má»™t bên những chi tiết hư cấu nhằm lý giải nguyên nhân bại trận cá»§a Hai Bà (ý đồ tốt nhưng cảm thụ nghệ thuật khá tầm thưá»ng), cÅ©ng như gác lại những thông tin sai lầm vá» diá»…n biến cá»§a chiến tranh ngày ấy hoặc vỠđịa danh Thạch Thành – Kinh Môn (phá»§ Kinh Môn không há» có huyện Thạch Thành, chỉ có huyện Kim Thành; còn Thạch Thành là má»™t huyện ở Thanh Hóa) v.v… thì ngá»c phả này có má»™t số chi tiết rất đáng lưu ý:

– Không nói rõ quê hương cụ thể của Hai Bà.

– Coi Hạ Lôi là đất huyện Chu Diên và không hỠnhắc gì tới địa danh Mê Linh.

– Ở huyện Chu Diên có má»™t thành cá»§a Tô Äịnh: để đánh thành này Hai Bà lập đồn ở Hạ Lôi. Sau khi thành công Hai Bà cho dá»±ng hành cung ở Hạ Lôi, tại xứ Äầu Bàng Thượng [36].

– Còn kinh đô thì Hai Bà lập tại xứ Phấn Lá»™ cÅ©ng thuá»™c huyện Chu Diên. VỠđịa danh này, chúng tôi ngá» là ngá»c phả sao chép sai mặt chữ. Có thể là Ký Hợp vì thần tích chàng Hối ở làng Thịnh Ká»· (nay thuá»™c xã Tiá»n Châu, huyện Mê Linh) có Ä‘oạn viết: “… Trưng Vương theo lá»i tâu cá»§a chàng Hối cho lập đô tại Ô Diên huyện, Ký Hợp phưá»ng†và chú thích “Ký Hợp nay là làng Yên Lãngâ€. Chữ nay là chỉ thá»i gian soạn thần tích tức thế ká»· XVI. Lúc đó làng Yên Lãng thuá»™c vá» huyện Yên Lãng, còn hiện giá» thì làng này đã mang tên má»›i là làng Lý Hải và thuá»™c xã Phú Xuân, huyện Bình Xuyên, tỉnh VÄ©nh Phúc. (Hai chữ Phấn Lá»™ và Ký Hợp vá» mặt chữ rất dá»… lẫn lá»™n).

– Vá» chung cục cá»§a Hai Bà thì ngá»c phả nói là hóa ở núi huyện Thạch Thành (chứ không phải trầm mình trên sông Hát).

Như vậy ngá»c phả khác nhiá»u so vá»›i lá»i truyá»n miệng ở chính làng Hạ Lôi (phần dưới sẽ trở lại vấn đỠnày).

CÅ©ng cần nêu thêm là ở quyển “Truyá»n thuyết Trưng Vương†do Chi há»™i Văn nghệ VÄ©nh Phú in năm 1975 có bài Truyá»n thuyết vá» Hai Bà Trưng viết dưới dạng tiểu thuyết mà các sá»± kiện, tư liệu dẫn dụng trong bài lại không có xuất xứ cho nên chúng tôi xin chưa sá»­ dụng tá»›i.

VỀ DI TÃCH THÀNH CŨ

Ngưá»i làng Hạ Lôi ai cÅ©ng công nhận ngày trước ở đây có má»™t tòa thành đất mà má»i ngưá»i gá»i kiêng là thiá»ng. Nhưng há»i vá» hình dạng qui mô cá»§a thành đó thì không ai nói được. Vì ngay cả những ngưá»i cao tuổi nhất làng này cÅ©ng chỉ nhá»› là thá»§a nhá», khi há» bắt đầu có hiểu biết thì thiá»ng chỉ còn là những vạt đất nứt nối rá»i rạc, đôi chá»— có tre má»c, khó hình dung ra kiểu cách.

Vá» gốc gác cá»§a thành thì trong làng cÅ©ng có nhiá»u cách giải thích. Ngưá»i thì bảo đó là thành do Hai Bà cho xây nên. Ngưá»i thì nói đó là thành huyện Chu Diên, nhiệm sở cá»§a Thi Sách. Nhưng có ngưá»i lại Ä‘oan chắc rằng huyện đưá»ng Chu Diên chỉ là khu đất rá»™ng chừng 10 mẫu ta ở sát ngay phía sau Ä‘á»n Hai Bà.

Tóm lại, bằng vào ký ức và dấu vết hiện còn thì chưa có thể xác định lịch sử và hình dạng tòa thành đó. Tuy nhiên, với cách nhìn có chuyên môn, hai ông Nguyễn Lộc – Văn Lang đã nhận diện và mô tả tòa thành đó như sau:

“Äây là má»™t tòa thành… rá»™ng tá»›i 100 mẫu Bắc bá»™ [37] , chiá»u dài có chá»— lên tá»›i 1700m, chiá»u ngang nÆ¡i rá»™ng nhất hÆ¡n 500m.

Äiá»u đặc sắc thứ nhất cá»§a thành là hình dáng không ổn định cá»§a nó. Bình diện tòa thành gợi lên cảm giác lắp ghép tiếp hợp cá»§a ba ô thành khác nhau có hình gần chữ nhật và má»™t ô thứ tư nữa, hình Ä‘a giác lồi chiếm hÆ¡n ná»­a diện tích thành.

Äiá»u đặc sắc thứ hai là bên cạnh cấu trúc cổ Ä‘iển gồm hào lÅ©y thì tưá»ng thành có chá»— còn thấy đắp thành hai lá»›p song song vá»›i khoảng cách từ 1m đến 3m tạo thành má»™t đưá»ng ống ở giữa. Cái tên “Thành ống†cÅ©ng do đó mà có. Thành ống khoanh lại trong lòng nó bốn xóm được coi là cổ nhất làng, mang những tên ÄÆ°á»ng, Há»™i, Ná»™i, Kiên… Lá»i kể dân gian nói rằng đấy là xóm Ná»™i – nằm trong ô thành tính từ đông sang tây là ô thứ hai – xưa là quê cá»§a bà Trần Thị Äoan… NÆ¡i sinh hạ cá»§a Hai Bà cÅ©ng là xóm Ná»™i†[38].

Có thể đó là tình hình năm các tác giả viết bài khảo sát này – năm 1973 – chứ năm 1980, khi chúng tôi đến khảo sát thì không sao nhận ra hình dáng và qui mô này. Äặc biệt là vỠđịa Ä‘iểm xóm Ná»™i thì ở Hạ Lôi ngày nay, ngay cả những ngưá»i cao tuổi cÅ©ng không ai chỉ ra rõ được. Äó chỉ là địa danh huyá»n thoại.

VỀ ÄỊA DANH

Ở Hạ Lôi còn má»™t số địa Ä‘iểm mà tên gá»i có liên quan đến hoạt động cá»§a Hai Bà:

– Con đưá»ng Ä‘i từ Ä‘á»n ra đến đưá»ng liên thôn được gá»i là đưá»ng Trống quân hoặc Trung quân, tương truyá»n là đưá»ng trẩy quân cá»§a Hai Bà.

– Ngoài đồng có những vùng đất mang tên như Äồng Vỡ chỉ nÆ¡i quân Hán bị tan vỡ. Äồng Äống là nÆ¡i xác quân Hán chết chất thành đống. Äồng Dai là nÆ¡i quân hai bên giao chiến dai dẳng suốt ngày. Äồng Äá»—i là nÆ¡i má»™t cánh quân tiếp ứng được lệnh đỗi lại tức dừng lại v v…

Tất cả cÅ©ng là do lá»i truyá»n ngôn kể lại và cÅ©ng chỉ có giá trị là những chứng tích huyá»n kỳ.

VỀ NHỮNG DI VẬT KHẢO CỔ

Theo ông VÅ© Kim Biên ở Ty Văn hóa VÄ©nh Phú – là cÆ¡ quan phụ trách khai quật di chỉ Hạ Lôi. những năm 70 – thì ở Hạ Lôi có nhiá»u má»™ thá»i Bắc thuá»™c (quen gá»i là má»™ Hán) tập trung ở ba khu vá»±c ở Äồng Si, xóm ÄÆ°á»ng và phía nam Ä‘á»n Hai Bà. Ở những khu này ngoài các nấm má»™ xây gạch cuốn có nhiá»u đồ dùng bằng gốm, hoa văn kiểu dáng phương Bắc [39].

Má»™t cán bá»™ khác cá»§a ty này – ông Lê Tượng – có nhận xét vá» di chỉ Hạ Lôi như sau: “Qua xem xét những hiện vật đào được ở má»™ cổ hiện để ở Ä‘á»n Mê Linh và rải rác trong làng, chúng tôi thấy những hiện vật này Ä‘a số là thuá»™c thá»i Tùy – ÄÆ°á»ng†[40].

Như vậy xét vá» mặt tư liệu khảo cổ há»c, sÆ¡ bá»™ có thể coi Hạ Lôi từng là nÆ¡i có nhiá»u ngưá»i Hán tá»™c cư trú – có thể là má»™t huyện lỵ, quận lỵ hoặc nÆ¡i đóng quân – nhưng không phải là ngưá»i thá»i Tây Hán – Äông Hán (thá»i Hai Bà Trưng) mà là ngưá»i thá»i Tùy – ÄÆ°á»ng (thế ká»· thứ VII, thứ VIII) [41].

â—Š â—Š â—Š

Tóm lại, ở Hạ Lôi có nhiá»u dấu vết cổ, liên quan đến Hai Bà Trưng cÅ©ng không phải ít. Theo ngá»c phả, đây là nÆ¡i có hành cung cá»§a Trưng Vương. Theo lá»i truyá»n miệng, đây là làng quê cá»§a Hai Bà, Hai Bà đóng đô tại đây, thành đất cÅ©ng do Hai Bà cho xây đắp, nhiá»u địa Ä‘iểm là chiến trưá»ng thá»i Hai Bà và Ä‘á»n Hai Bà là ná»n nhà cÅ© v.v… Chính căn cứ trên những dấu vết đó – dù là Ä‘á»u do truyá»n miệng – mà lâu nay các nhà chép sá»­ đã coi Hạ Lôi là quê cá»§a Hai Bà. Từ khẳng định này dẫn tá»›i những khẳng định khác: làng Hạ Lôi ấy tất là thuá»™c đất huyện Mê Linh Ä‘á»i Hán, là lỵ sở cá»§a huyện này đồng thá»i là quận trị quận Giao Chỉ và trị sở cá»§a bá»™ Giao Chỉ. Theo đấy, huyện Mê Linh Ä‘á»i Hán chá»§ yếu nằm bên tả ngạn sông Hồng.

Chá»§ trương đó lại được má»™t số thư tịch cổ há»— trợ, Toàn thư cá»§a Ngô SÄ© Liên (hoàn thành năm 1479) là sách đầu tiên ghi vá» Ä‘iá»u này: “Thá»i Tây Hán trị sở cá»§a thái thú (Giao Châu) tại Long Uyên tức Long Biên. Thá»i Äông Hán tại Mê Linh tức Yên Lãng†[42].

Ba thế ká»· sau, sách Vân đài loại ngữ cá»§a Lê Quí Äôn (hoàn thành năm 1773) có Ä‘oạn ghi: “Mê Linh nay là Yên Lãng†(phần Khu vÅ©, Ä‘iá»u 53) [43].

Gần năm chục năm sau đó, Phan Huy Chú ghi trong Lịch triá»u hiến chương – Dư địa chí (hoàn thành năm 1821): “Huyện Mê Linh nay là Yên Lãng. Trưng Vương đóng đô ở đấy†[44].

à kiến cá»§a ba nhà bác há»c trên làm cho chá»§ trương Mê Linh Ä‘á»i Hán ở bên tả ngạn sông Hồng mà trung tâm là huyện Yên Lãng (từ năm 1977 đổi là Mê Linh) thêm vững vàng.

Tuy thế, chá»§ trương này vẫn chưa đủ sức thuyết phục vì trong những truyá»n thuyết được lấy làm căn cứ suy luận thá»±c ra mang nhiá»u mâu thuẫn, chứa đựng những chỉ dẫn ngược nhau; các dấu vết vật chất (thành trì và các cánh đồng – chiến trưá»ng) thì nguồn gốc chưa sáng tá» và nhất là lại có những thư tịch khẳng định ngược lại, coi Mê Linh là dải đất bên hữu ngạn sông Hồng.

Vá» thư tịch thì trước khi Ngô SÄ© Liên hoàn thành Toàn thư 44 năm, tức vào năm 1434, Nguyá»…n Trãi đã soạn pho sách địa lý đầu tiên cá»§a nước ta: Dư địa chí và các nhà Nho uyên bác đương thá»i là Nguyá»…n Thiên Tích, Nguyá»…n Thiên Túng và Lý Tá»­ Tấn đã làm phần diá»…n giải, chú thích: Trong sách này, Ä‘iá»u IX có ghi: “Mê Linh là Hát Môn thuá»™c huyện Phúc Lá»™c bây giá»â€, tá»›i Ä‘iá»u XIX lại nhắc lại: “huyện Phúc Lá»™c là Mê Linh ngày xưa†[45].

Huyện Phúc Lá»™c Ä‘á»i Lê tá»›i năm 1822 đổi lại Phúc Thá» và tồn tại đến ngày nay (tất nhiên địa giá»›i có xê xích đôi chút). Làng Hát Môn vẫn còn đó, trên bá» phải sông Hồng.

Ngoài ra, cÅ©ng ở diá»u IX và Ä‘iá»u XIX Dư địa chí còn ghi: “Chu Diên là huyện Yên Lãng ngày nay†và “huyện Yên Lãng là Chu Diên ngày xưaâ€.

Như vậy là vào đầu thế ká»· XV, theo những tác giả uyên bác nhất đương thá»i – và rất có thể há» cÅ©ng đã đặt chân tá»›i nhiá»u miá»n cá»§a đất nước – thì huyện Mê Linh ở bên hữu ngạn sông Hồng và Yên Lãng chưa bao giá» là Mê Linh.

Cho nên sau Nguyá»…n Trãi ba thế ká»·, hẳn là bị giằng co giữa Dư địa chí và Toàn thư [46] nên nhà bác há»c Lê Quý Äôn thật sá»± lúng túng khi định vị vị trí huyện Mê Linh. Như vừa nêu ở trên, Vân đài loại ngữ, phần Khu vÅ©, Ä‘iá»u 53 có ghi: “Mê Linh nay là Yên Lãng†nhưng đến Ä‘iá»u 85 Lê Quý Äôn lại viết: “Phong Khê là đất Yên Lãng†rồi “Chu Diên nay là Yên Lãngâ€. Thật là lúng túng, đầy mâu thuẫn vì từ Ä‘á»i Tây Hán, Chu Diên và Mê Linh đã là hai huyện song song tồn tại trong số mưá»i huyện há»p thành quận Giao Chỉ. Vậy nếu Yên Lãng đã là Mê Linh thì không thể là Chu Diên và ngược lại. Ngoài ra Phong Khê là má»™t huyện do Mã Viện lập vào năm 43 bằng cách tách ra má»™t phần huyện Tây Vu (phần còn lại được đặt tên là huyện Vá»ng Hải) vốn cÅ©ng là má»™t trong số mưá»i huyện cá»§a quận Giao Chỉ, nghÄ©a là Tây Vu cÅ©ng song song tồn tại vá»›i Chu Diên và Mê Linh. Tóm lại, Yên Lãng không thể trong má»™t lúc mà lại thuá»™c vá» ba huyện được.

Tá»›i thế ká»· XIX, chia sẻ quan Ä‘iểm cá»§a Dư địa chí, các tác giả bá»™ Cương mục khi chú thích địa Ä‘iểm Mi Linh (tức Mê Linh) vá»›i tư cách là trị sở bá»™ Giao Chỉ thì ngoài việc trích dẫn Dư địa chí, Toàn thư, Vân đài loại ngữ, còn dẫn cả má»™t câu trong Văn hiến thông khảo là sách cá»§a Mã Äoan Lâm (1245-1325): “Các đất Gia Ninh, Thừa Hóa, Tân Xương thuá»™c Phong Châu Ä‘á»u là đất huyện Mê Linh Ä‘á»i Hánâ€. Sau đó các tác giả kết luận: “Vậy Mi Linh là phong Châu má»›i phảiâ€. Rõ ràng Cương mục đã chấp nhận ý kiến cá»§a Dư địa chí vì theo sách Thái bình hoàn vÅ© ký (do Nhạc Sá»­ soạn trong khoảng các năm 984-998 ) thì ở huyện Gia Ninh có núi Tản Viên (q.170). Äiá»u này có nghÄ©a là huyện Mê Linh Ä‘á»i Hán bao gồm cả khu vá»±c có núi Tản Viên, tức khu vá»±c hữu ngạn sông Hồng (núi Tản Viên cách huyện Phúc Lá»™c không quá 20km đưá»ng chim bay).

Ngoài ra Cương mục còn dẫn thêm má»™t dẫn chứng rất có ý nghÄ©a: “Theo Äịa lý chí trong ÄÆ°á»ng thư thì Mi Linh ở địa phận hai huyện Phúc Lá»™c và ÄÆ°á»ng Lâmâ€.

Huyện Phúc Lá»™c như đã nêu ở trên, nay là huyện Phúc Thá». Còn huyện ÄÆ°á»ng Lâm ở vào quãng huyện Hoài An và huyện Mỹ Lương [47]. Hai huyện này tương ứng vá»›i các huyện Quốc Oai, Mỹ Äức, Ứng Hòa cá»§a tỉnh Hà Tây.

Ra Ä‘á»i cÅ©ng thá»i gian vá»›i Cương mục, bá»™ sách địa lý Äại Nam nhất thống chí, ở phần tỉnh SÆ¡n Tây, khi nói vá» huyện Phúc Thá» có ghi cụ thể: “Äá»i Hán là đất huyện Mê Linh†[48]. Còn khi nói vá» huyện Yên Lãng thì cÅ©ng ghi cụ thể: “Äá»i Hán là đất quận Giao Chỉ, có lẽ là huyện Phong Khê. Äá»i Nam Tá» tách ra đặt làm huyện Bình Äạo… Äá»i ÄÆ°á»ng đổi làm châu Nam Äạo, lại đổi làm Tiên Châu. Từ Ä‘á»i Äinh Ä‘á»i Lý vá» sau đặt tên huyện hiện nay†[49].

Vậy là theo những ghi chép cá»§a các thư tịch trên thì huyện Mê Linh Ä‘á»i Hán nếu có phần đất nào nằm bên tả ngạn sông Hồng thì là ở khu vá»±c tỉnh Phú Thá», má»™t thá»i là ná»­a phía tây cá»§a tỉnh VÄ©nh Phú, chứ không hỠăn lấn sang đất VÄ©nh Yên – Phúc Yên cÅ© (trong đó có huyện Yên Lãng). Và đại bá»™ phận đất Ä‘ai huyện Mê Linh Ä‘á»i Hán là nằm bên hữu ngạn sông Hồng. Theo đó, làng Hạ Lôi thuá»™c huyện Yên Lãng không thể nào là đất huyện Mê Linh Ä‘á»i Hán được!

Äó là vá» thư tịch. Còn vá» tòa thành ở Hạ Lôi thì không phải là các nhà nghiên cứu Ä‘á»u nhất trí coi đó là công trình đắp từ thá»i Hai Bà Trưng. Ngay hai ông Nguyá»…n Lá»™c – Văn Lang tuy tin theo truyá»n thuyết tòa thành ấy là do Hai Bà xây đắp cÅ©ng có lúc tỠý nghi ngá»: “Chứng tích đích thá»±c cá»§a việc này (việc Hai Bà xây đô thành – N.V.P) hiện nay chưa thấy nhiá»u. Chưa tìm được dấu vết có hệ thống cá»§a nÆ¡i cư trú cổ nào thuá»™c vá» niên đại đầu Công nguyên ở dưới lá»›p đất cư trú hiện nay trong thành†[50].

Và ông Lê Tượng cÅ©ng có ý kiến: “Còn vết tích thành Mê Linh theo bản đồ địa lý và khảo sát bước đầu thì khó có thể kết luận má»™t cách chắc chắn thuá»™c giai Ä‘oạn nào. Nhất là đặt trong mối quan hệ vá»›i thành Dá»n, thành Vượn và diá»…n biến chiến trận Lãng Bạc thì Mê Linh (nay thuá»™c Hạ Lôi) khó là kinh đô cá»§a Hai Bà Trưng†[51].

Riêng chúng tôi thì cho rằng di tích thành ở làng Hạ Lôi này là thuá»™c vá» thành Bình Äạo. Vì Äại Nam nhất thống chí đã chỉ dẫn khá rõ ràng. Trong sách đó ở phần tỉnh SÆ¡n Tây, mục Cổ tích có Ä‘oạn chép: “Thành cổ Bình Äạo: Theo An Nam chí thì thành cổ Bình Äạo ở phía tây bắc phá»§ Giao Châu, tức là đất huyện Yên Lãng bây giá». Hồi thuá»™c nhà Hậu Hán, năm Kiến VÅ© thứ 15, Mã Viện đặt huyện Phong Khê thuá»™c quận Giao Chỉ. Thá»i Tam Quốc huyện này thuá»™c quận VÅ© Bình. Nhà Tấn vẫn theo như thế. Nhà Tống vẫn để thuá»™c quận VÅ© Bình. Nhà Tá» tách ra đặt huyện Bình Äạo. Khoảng Ä‘á»i Lương, Ä‘á»i Trần bá» huyện Phong Khê cho nhập vào Bình Äạo. Quảng Châu ký chép Thục Vương kiêm tính lấy Phong Khê tá»± xưng là An Dương Vương, sau bị Triệu Äà cướp mất. Nay phía đông thành Bình Äạo có thành chín lá»›p chu vi chín dặm, có lẽ thành này là chá»— ở cá»§a An Dương Vương, có ngưá»i cho đấy là thành cÅ© Phong Khêâ€.

Phân tích đoạn sách trên có một số điểm đáng chú ý:

– Phá»§ Giao Châu nói trong An Nam chí là thành Thăng Long tức ná»™i thành Hà Ná»™i (An Nam chí soạn Ä‘á»i Minh), vậy thành cổ Bình Äạo ở tây bắc ná»™i thành Hà Ná»™i.

– Thành cổ Bình Äạo ấy lại được Äại Nam nhất thống chí chỉ định là ở trên đất Yên Lãng.

– Thành chín lá»›p cá»§a An Dương Vương nói trong Quảng Châu ký chỉ có thể là thành Cổ Loa. Vậy mà thành Cổ Loa được chỉ định ở vá» phía đông thành Bình Äạo vậy.

Như vậy, má»™t tòa thành nằm trên đất huyện Yên Lãng mà là ở vá» phía tây bắc ná»™i thành Hà Ná»™i và vá» phía đông lại có thành Cổ Loa thì chỉ có thể là tòa thành ở Hạ Lôi. Äiá»u này phù hợp vá»›i ký ức cá»§a ngưá»i dân Hạ Lôi vá» má»™t huyện lỵ, huyện đưá»ng Chu Diên ở nÆ¡i đây. Thá»±c tế là không thể có huyện Chu Diên ở đây, vậy chỉ có thể là thành Bình Äạo. (Và như vậy ký ức cÅ©ng khá là bá»n, vì thành Bình Äạo có từ thá»i Tá» tức thế ká»· thứ VI).

Cho nên nếu muốn dùng những vết tích thành cổ ở làng Hạ Lôi để chứng minh nơi đây là quê hương hoặc kinh đô của Hai Bà Trưng thì sẽ không đạt kết quả vì thiếu chứng cớ xác thực.

PHỤ CHÚ – Vá» loại hình kiến trúc “Thành ống†cá»§a tòa thành Hạ Lôi thì ông Äá»— Văn Ninh từng có nhận xét như sau:

“Chúng tôi cÅ©ng đã Ä‘i Ä‘iá»u tra thá»±c địa. Phải nói rằng những vết tích thành cổ còn lại hiện nay không sao cho phép dá»±ng lại được má»™t bình đồ kiến trúc. Chúng tôi tỠý hoài nghi vá» những bình đồ đã được mô tả trong má»™t số bài in ở các tạp chí, báo và há»a báo trước đây.

Loại hình kiến trúc “thành ống†cÅ©ng là Ä‘iá»u đáng bình luận. Äông Tây kim cổ chưa há» có má»™t tòa thành xây dá»±ng theo cách này. Hai tưá»ng thành, má»™t ngoài má»™t trong cách nhau chỉ từ 1-3 mét sẽ phát huy tác dụng gì trong chiến đấu?

Tưá»ng ngoài tất nhiên là chống địch đánh từ ngoài vào, thế còn tưá»ng trong? Chẳng lẽ lại để chống vá»›i ta? Nếu quân ta hoạt động dưới con đưá»ng giữa hai tưá»ng thì tưá»ng trong chính là vật chướng ngại cho sá»± quan hệ tiếp viện cá»§a ta vá»›i phía trong thành, tức hậu phương cá»§a ta. Nếu tưá»ng trong cÅ©ng là vòng tưá»ng thứ hai để ngăn quân giặc vào trong, xây dá»±ng theo kiểu những tòa thành có nhiá»u lá»›p tưá»ng thì khoảng cách má»™t mét sẽ là vô nghÄ©a đối vá»›i quân giặc khi chúng đã phá được thành ngoài.

Thực tế không có kiểu xây dựng thành như thế này. Khái niệm “thành ống†không có trong kiến trúc quân sự. Sử cũ không có nói, kiến trúc thành cổ không thấy còn. Như trên đã viết, đây là một thuật ngữ chỉ thấy có ở Hạ Lôi – Yên Lãng. Nói đúng ra thì nhân dân địa phương cũng không rõ nội dung thuật ngữ này, chỉ nói theo một nguồn mà xuất xứ cũng không rõ nốt.

Trong khi đó, cÅ©ng có ngưá»i ở đây lại cho biết là riêng Ä‘oạn có hai lá»›p lÅ©y đất ở phía sau Ä‘á»n Hai Bà – vẫn được má»™t số ngưá»i coi là Ä‘iển hình cá»§a “thành ống†– chính là giao thông hào cá»§a du kích thá»i kháng chiến chống Pháp!

… “Thành ốc†Cổ Loa đúng là độc đáo song “Thành ống†Hạ Lôi không độc đáo vì rằng không có cái gá»i là “Thành ốngâ€.â€.

(Vá» tòa thành cổ ở xã Mê Linh – Tham luận tại Há»™i nghị khoa há»c vá» Hai Bà Trưng do Sở Văn hóa Hà Ná»™i tổ chức tháng 3-1982).

Còn như vá» nguồn truyá»n thuyết thì cÅ©ng có lắm mâu thuẫn, không thể lấy làm sá»­ liệu được:

Lá»i truyá»n miệng bảo Hạ Lôi là quê cá»§a Hai Bà – tức Hạ Lôi phải là đất huyện Mê Linh – nhưng lại nói Hạ Lôi là đất huyện Chu Diên, lại chỉ định cụ thể cả huyện đưá»ng cá»§a huyện này!

Trong khi ngá»c phả chỉ định dứt khoát Hạ Lôi là thuá»™c huyện Chu Diên và không có má»™t dòng nào nói vá» quê quán cá»§a Hai Bà cÅ©ng như vá» huyện hoặc đất Mê Linh. CÅ©ng ngá»c phả chỉ công nhận Hạ Lôi là nÆ¡i Hai Bà lập má»™t hành cung (nÆ¡i ở tạm cá»§a vua khi Ä‘i ra ngoài cung Ä‘iện) chứ không phải lập kinh đô – kinh đô là ở đất Phấn Lá»™ nào đó!

Thế là vá» quê cá»§a Hai Bà cÅ©ng như kinh đô thá»i ấy trong lá»i truyá»n miệng và ngá»c phả có nhiá»u mâu thuẫn, rối ren, do đó nguồn truyá»n thuyết này thật không thể coi là sá»­ liệu được, nhất là nó lại mâu thuẫn vá»›i chính sá»­. (Toàn thư: “Bà Trưng… đóng đô ở Mê tinhâ€. Tư trị thông giám cÅ©ng chép: “Trưng Trắc… đóng đô ở Mê Linhâ€). Cho nên đặt huyện Mê Linh Ä‘á»i Hán ở vá» tả ngạn sông Hồng mà phần đất chá»§ yếu là huyện Yên Lãng (tức nay là huyện Mê Linh) vá»›i trung tâm là làng Hạ Lôi – được coi là gốc quê cá»§a Hai Bà Trưng – chá»§ trương đó có nhiá»u Ä‘iểm chưa ổn đáng. Từ năm 1972, căn cứ vào sá»± khảo sát và phân tích địa hình, địa mạo, ông Äinh Văn Nhật – má»™t nhà nghiên cứu địa lý lịch sá»­ – thấy rằng làng Hạ Lôi đó và cả dải đất ven sông Hồng từ VÄ©nh Tưá»ng đến Yên Lãng vào thá»i đầu Công nguyên – khi chưa có đê – là má»™t khu vá»±c mùa mưa thưá»ng bị ngập nước. Từ đó ông có nhận xét vùng Yên Lãng (trong đó có Hạ Lôi) dù là má»™t Ä‘iểm dân cư cổ cÅ©ng không thể là nÆ¡i sinh cÆ¡ lập nghiệp cá»§a má»™t dòng há» lạc tướng bao Ä‘á»i thế tập, càng không thể là má»™t trung tâm kinh tế, chính trị cá»§a má»™t quận lá»›n là quận Giao Chỉ (tương đương vá»›i Bắc bá»™ Việt Nam) và hÆ¡n thế cá»§a cả bá»™ Giao Chỉ (gồm các tỉnh Quảng Äông, Quảng Tây, đảo Hải Nam cá»§a Trung Quốc và miá»n Bắc Việt Nam)!

Mặt khác, qua khảo cứu thư tịch, Äinh Văn Nhật có má»™t nhận xét là đất Ä‘ai huyện Mê Linh Ä‘á»i Hán không ăn sang đất VÄ©nh Yên – Phúc Yên cÅ© bên tả ngạn sông Hồng, vì đó là địa hạt huyện Tây Vu và từ năm 43 là địa hạt huyện Phong Khê.

Trên cÆ¡ sở những nhận xét như vậy, tác giả Ä‘i tìm huyện Mê Linh Ä‘á»i Hán và trị sở cá»§a nó ở vùng đất mà Dư địa chí đã chỉ dẫn.

Äó chính là chá»§ trương thứ hai nhằm lý giải vá» vị trí cá»§a làng Hạ Lôi tương truyá»n là quê cá»§a Hai Bà Trưng và vị trí cá»§a huyện Mê Linh Ä‘á»i Hán.

LÀNG HẠ LÔI Ở HUYỆN THẠCH THẤT

Vá»›i những luận văn nghiên cứu công phu, công bố trên tạp chí Nghiên cứu Lịch sá»­ các số 148, 149, 172, 190, 191 [52], Äinh Văn Nhật lần lượt chứng minh rằng huyện Mê Linh Ä‘á»i Hán so vá»›i ngày nay là khu vá»±c bao gồm tỉnh Phú Thá» và phía tây cá»§a Hà Tây.

Từ chá»— xác định huyện Mê Linh như vậy, tác giả đưa ra má»™t chá»§ trương má»›i vá» quê hương Hai Bà: vùng Hạ Lôi mà phần đất chá»§ yếu nay là xã Hạ Bằng, huyện Thạch Thất gần như nằm ở trung tâm huyện Mê Linh Ä‘á»i Hán má»›i là quê cá»§a Hai Bà Trưng. Trị sở cá»§a huyện Mê Linh ấy cÅ©ng như cá»§a quận Giao Chỉ tất cÅ©ng ở khu vá»±c đó. Những kiến giải cá»§a ông có thể tóm tắt như sau:

1. Vùng Hạ Lôi ấy có tên Nôm là Kẻ Lói. Từ tên Nôm đó mà thành ra tên Hán – Việt là Cổ Lôi [53], tên gá»i cá»§a làng Hạ Lôi này đồng thá»i cÅ©ng là trùng vá»›i tên cÅ© cá»§a làng Hạ Lôi bên Yên Lãng.

Ngày trước, đây là má»™t vùng trù phú nên tục ngữ có câu “Äói thì vào Lói mà ăn†[54]. Thá»±c ra Kẻ Lói không chỉ là má»™t làng Hạ Lôi ngày nay mà bao gồm cả khu vá»±c nay là các làng ở gần nhau, tên gá»i có cùng má»™t từ gốc là Lôi: Văn Lôi, Vân Lôi, Trạch Lôi v.v… Äây là má»™t vùng bậc thá»m ổn định – gá»i theo tên địa lý há»c là bậc thá»m Ba Vì – mà thập niên 70, 80 cá»§a thế ká»· trước, ngành khảo cổ đã tìm thấy trong lòng đất những hiện vật thuá»™c giai Ä‘oạn văn hóa Äông SÆ¡n tức thá»i gian dăm bảy thế ká»· sát mốc Công nguyên. Năm 1975, ở xã Lại Thượng cÅ©ng thuá»™c huyện Thạch Thất có đào được 14 chiếc rìu đồng và má»™t ngá»n giáo đồng. Äiá»u này nói lên rằng Kẻ Lói và lân cận là những trung tâm cư dân thá»i đầu Công nguyên tức thá»i kỳ Hai Bà Trưng.

2. Dá»± Ä‘oán này được truyá»n thuyết á»§ng há»™: ở đây có những lá»i kể vá» những dấu tích thuá»™c vá» Hai Bà như xóm Ná»™i Nhà được kể là nÆ¡i Hai Bà cất tiếng chào Ä‘á»i, tức cÅ©ng là nÆ¡i có dinh cÆ¡ cá»§a lạc tướng Mê Linh, hoặc dải đất sau lưng chùa Cao được kể là nÆ¡i Hai Bà tổ chức khao quân. Lại còn những địa Ä‘iểm được coi là dinh xưa, là tàu voi, là chiến trưá»ng v.v…

3. Ngoài ra nhìn dưới góc độ quân sá»± sẽ thấy vị trí trá»ng yếu cá»§a vùng được giả định là trung tâm huyện Mê Linh này vá» mặt chiến lược: ba mặt tây, bắc và đông được vào vệ bằng ba dải sông lá»›n là sông Äà, sông Hồng và sông Äáy, còn mặt nam thì có núi rừng Hòa Bình che chở. Từ trung tâm này có thể “tiến khả dÄ© công†tá»a ra vùng đồng bằng, mà “thoái khả dÄ© thủ†rút vá» giữ vùng núi rừng hiểm trở. Hoặc gặp khó khăn hÆ¡n thì sẵn có con đưá»ng hành lang Miếu Môn – Chi Nê – Nho Quan len lá»i giữa hai bên triá»n núi đá vôi mà rút vào Cá»­u Chân (như năm 43, sau khi thất thá»§ Cấm Khê thì tướng cá»§a Hai Bà là Äô ÄÆ°Æ¡ng – Chu Bá đã theo đưá»ng này mà vào lập căn cứ kháng chiến ở các huyện Vô Công, Dư Phát trong quận Cá»­u Chân).

4. Äể hoàn chỉnh chá»§ trương trên (huyện Mê Linh Ä‘á»i Hán ở bên hữu ngạn sông Hồng và quê cá»§a Hai Bà là Hạ Lôi thuá»™c Thạch Thất), Äinh Văn Nhật còn lý giải vấn đỠtại sao lại có làng Hạ Lôi bên Yên Lãng vá»›i những dấu vết được cả má»™t hệ thống truyá»n thuyết minh há»a.

Ông cho rằng sau khi Mã Viện hoàn thành cuá»™c xâm lược hắn đã san bằng vùng Kẻ Lói – Cổ Lôi trù phú để trả thù dòng há» lạc tướng và nhân dân ở đây (cÅ©ng như đã san bằng đất Chu Diên cá»§a Thi Sách). Äể xóa bá» tận cùng má»i dấu vết, hắn còn dá»i dân những vùng này đến nhiá»u nÆ¡i khác nhau trong đó có vùng bãi sông Hồng và vùng mép bậc thá»m Tam Äảo. Những ngưá»i Kẻ Lói – Cổ Lôi cÅ©ng như những ngưá»i dân Chu Diên đã mang theo cả tên làng tên đất cÅ© sang đặt cho vùng quê má»›i. Cho nên bên Yên Lãng quê má»›i cÅ©ng có những địa Ä‘iểm, địa danh Cổ Lôi, Văn Lôi, Chu Diên, Äồng Vỡ, xóm Ná»™i Nhà v.v…

â—Š â—Š â—Š

Gần đây tiến hành khảo sát vùng này má»™t cách chi tiết hÆ¡n, chúng tôi thấy thêm nhiá»u “dữ kiệnâ€:

1. VỀ CẤU TRÚC LÀNG XÃ

Làng Hạ Lôi – Kẻ Lói nằm bên bá» phải sông Tích, cách trung tâm ná»™i thành 25km đưá»ng chim bay vá» phía chính tây. Ngày nay làng Hạ Lôi hợp vá»›i làng Bằng Trù thành xã Hạ Bằng. Trước đây cả hai làng có 12 xóm: 1. xóm Khoang Mè, 2. xóm Cầu, 3. xóm Äầm, 4. xóm Quán, 5. xóm Cốc, 6. xóm Mương á»c, 7. xóm Vá»±c Giang, 8. xóm TrÅ©ng Nu, 9. xóm Gò Mận, 10. xóm Cổ Chá»m, 11. xóm Chằm Má»n, 12. xóm Khu Ba.

Từ năm 1956, hai xóm Khu Ba và Chằm Món cắt vá» xã Äồng Trúc. Hai xóm Gò Mận và Cổ Chá»m cÅ©ng hợp làm má»™t. Như vậy, hiện xã Hạ Bằng còn có 9 xóm.

Sơ đồ HẠ LÔI (BẰNG TRÙ)

Má»™t Ä‘iá»u đặc biệt là tuy trên danh nghÄ©a có hai làng (Hạ Lôi và Bằng Trù) nhưng thá»±c thế chỉ là má»™t. Có lẽ ở tỉnh Hà Tây hiếm có nÆ¡i nào giống như ở đây. Vá» mặt địa lý hành chính thì đó là hai làng riêng biệt. Ngày trước, trong thá»i phong kiến cÅ©ng như thá»i Pháp thuá»™c, má»—i làng có lý trưởng riêng, có triện đồng riêng nhưng không có địa phận riêng. Tá»± những thá»i xa xưa, khi mà Hạ Lôi còn có tên là Cổ Lôi và Bằng Trù là Minh Trù thì cÅ©ng đã thế này, dân hai làng ở xen kẽ vá»›i nhau, hai làng chung xóm, chung đồng, chưng cả đình miếu. NghÄ©a là cÅ©ng trong má»™t xóm nhưng nhà này là cá»§a ngưá»i Hạ Lôi thì đó là đất làng Hạ Lôi, nhà bên cạnh là cá»§a ngưá»i Bằng Trù thì đó lại là đất làng Bằng Trù và ngôi nhà tiếp theo nếu chá»§ là ngưá»i Hạ Lôi thì đó lại là đất cá»§a làng Hạ Lôi v.v… Äồng ruá»™ng cÅ©ng vậy, há»… má»™t thá»­a ruá»™ng vá» ngưá»i làng nào thì thá»­a ruá»™ng đó thuá»™c vỠđất cá»§a làng ấy. Cho nên hai làng Hạ Lôi và Bằng Trù không có ranh giá»›i phân chia riêng biệt, tình trạng đó gá»i là há»—n cư há»—n canh.

Sở dÄ© có tình trạng như vậy là do má»™t nguyên nhân lịch sá»­. Ngưá»i ở đây kể rằng xưa kia làng Minh Trù ở phía thấp và làng Cổ Lôi ở phía cao. Tá»›i má»™t thá»i – chẳng nhá»› là thá»i nào – dân Cổ Lôi có mắc míu gì đó vá»›i quan trên nên có lệnh triệt hạ làng, dân bị Ä‘uổi Ä‘i nÆ¡i khác còn đất Ä‘ai thì giao cho làng Minh Trù. Mãi sau, má»™t số ngưá»i Cổ Lôi tìm vá» quê cÅ©, được ngưá»i Minh Trù nhưá»ng đất, nhưá»ng đồng cho, do đó mà hình thành cái thế há»—n cư há»—n canh cho tá»›i tận ngày nay.

Vá»›i hoàn cảnh ăn ở và làm lụng xen kẽ như vậy nên hai làng chỉ xây chung má»™t ngôi đình. Khi có việc làng thì dân Hạ Lôi ngồi bên trái và dân Bằng Trù ngồi bên phải, má»i việc tế lá»…, bổ bán Ä‘á»u làm chung cả.

Liệu ký ức vỠmột làng Cổ Lôi bị triệt hạ đó có thể chính là ký ức đã phai nhạt vỠmột sự thực quá xa xưa là Mã Viện đã san bằng Cổ Lôi trang được không?

2. VỀ ÄÃŒNH MIẾU

Hai làng chung nhau má»™t ngôi đình. Äình vốn ở xóm Quán, đã bị phá. Trên ná»n đình nay là trụ sở Ủy ban nhân dân xã. Ngày trước tại đình này thá» ba thành hoàng là Cao Hưng, Tuấn TÄ©nh và Trung Liệt. Lá»i truyá»n miệng ở đây kể rằng đó là ba ngưá»i con cá»§a Lạc Long Quân và Âu CÆ¡. Khi ông bà chia con thì ba vị đó đến ở vùng này, dạy dân cày cấy, lập thành làng mạc. Dân cảm Æ¡n công đức ấy, lập miếu thá». Äến thá»i Hai Bà Trưng phất cá» khởi nghÄ©a, Hai Bà có kỳ đảo ở miếu, rồi nằm má»™ng thấy ba ông lão đầu râu tóc bạc tá»± xưng là Cao Hưng, Tuấn TÄ©nh, Trung Liệt tá»›i xin âm phù trợ giúp. Sau khi đánh Ä‘uổi được giặc Hán, Hai Bà cho dân Minh Trù dá»±ng đình miếu nguy nga thá» ba vị đó làm thành hoàng.

Ngoài ngôi đình ấy, ở Hạ Lôi – Bằng Trù còn có má»™t ngôi Ä‘á»n thá» Hai Bà Trưng tương truyá»n là dá»±ng trên chính nÆ¡i Hai Bà tập hợp đại quân. Ở vùng này các làng thưá»ng gá»i Ä‘á»n thá» thần là quán, và quán thá» Hai Bà ở trên má»™t gò cao, bên dưới là ao sen nên quán đó có tên là quán Ao Sen – (ở Chương năm sẽ trở lại ngôi quán này).

Vá» chùa thì có hai ngôi: chùa Cao (Báo Ân tá»±) là chùa cá»§a Hạ Lôi và chùa Thấp (Thiên Trúc tá»±) cá»§a Bằng Trù. Chùa Cao thuá»™c xóm Cốc, ở phía sau chợ má»›i. Chùa Thấp thuá»™c xóm Äầm chá»— có trại chăn nuôi. Tại chùa Cao có má»™t tấm bia khắc năm Minh Mạng thứ hai nhưng không liên quan gì tá»›i Hai Bà Trưng.

3. VỀ TRUYỀN THUYẾT

Ở vùng Kẻ Lói này có lưu truyá»n những chuyện kể vá» Hai Bà Trưng mà gần đây có ngưá»i – dưá»ng như má»™t ông đồ hoặc ông hương sư – đã ghi lại thành văn bản. Nhưng văn bản này có lắm nhầm lẫn, nhất là lại thêm thắt nhiá»u chi tiết phi lịch sá»­, hiện đại hóa [55]. Dưới đây chỉ trình bày lại phần cốt lõi:

“Sau khi Thi Sách bị Tô Äịnh hại, bà Trưng Trắc trở vá» quê cha là Kẻ Lói, ở tại xóm Ná»™i Nhà [56]. Rồi bà vào vùng núi má»™ quân, luyện tập. Sau ba năm tích thảo dồn lương, bà dá»±ng cá» khởi binh. Nay ở khu vá»±c Khoang Lá»ng có cái giếng Cá»™t tương truyá»n là nÆ¡i dá»±ng cá»™t cá» cá»§a nghÄ©a quân. Hai Bà còn lập má»™t số đồn trại ở quanh Kẻ Lói: phía Bắc có má»™t đồn quân ở làng Cố Thá»§ (còn gá»i là Hương Trung), phía nam có má»™t đồn tượng binh đóng ở làng Trúc Voi v.v… Giữa cánh đồng có Äồng Kho vốn là nÆ¡i tích lương thá»±c, vÅ© khí. Bà Trưng Nhị đóng ở bên bá» trái sông Tích, chá»— Bến Nghệ nhìn sang, nÆ¡i đó nay còn má»™t tên gá»i là xóm Nhà Bà.

Vào má»™t ngày mùng 6 tháng Mưá»i Má»™t, Hai Bà khao quân ở Ao Sen (nÆ¡i đó, sau dân lập quán thá» Hai Bà). Quân đông không đủ nồi nấu cá»—, phải làm cá»— thịt lá»™t, tức là trâu lá»™t xong da thì đặt thịt lên trên da mà nấu. Do đó cho tá»›i trước Cách mạng tháng Tám, hàng năm vào ngày 6 tháng Mưá»i Má»™t làng vào đám vẫn có lệ làm tiệc trâu lá»™tâ€.

Bấy nhiêu lá»i kể có từ xa xưa hẳn không phải là hoàn toàn bịa đặt, chắc chắn là má»™t cÆ¡ sở thá»±c tế. Khắp đồng bằng sông Hồng không có làng nào tá»± nhận là quê hương cá»§a Hai Bà Trưng, trừ làng Hạ Lôi – Kẻ Lói này và Hạ Lôi bên Yên Lãng. Vậy mà Hạ Lôi – Kẻ Lói đích thá»±c thuá»™c huyện Mê Linh, theo sá»­ sách là huyện quê cá»§a Hai Bà.

Cho nên chá»§ trương cá»§a Äinh Văn Nhật (coi Hạ Lôi – Kẻ Lói là quê gốc cá»§a Hai Bà) có má»™t giá trị nhất định. (Thá»±c ra Äinh Văn Nhật không hoàn toàn phá»§ định Hạ Lôi bên Yên Lãng mà ông cho rằng Hạ Lôi đó là “hậu thân†cá»§a Hạ Lôi – Kẻ Lói tức là cÅ©ng đã có tá»›i non hai nghìn năm lịch sá»­).

4. VỀ ÄỊA DANH

Ở Hạ Lôi – Kẻ Lói có những địa Ä‘iểm tương truyá»n là dấu vết cá»§a cuá»™c đấu tranh chống giặc Hán mà tên gá»i gắn vá»›i sá»± tích chiến đấu. Như xóm Mương á»c được coi là nÆ¡i có hào sâu, có vá»ng gác, má»—i khi giặc kéo đến thì thổi ốc, thổi tù và làm hiệu. Hoặc có khu đất mang tên Ao Xâu, tương truyá»n là nÆ¡i giặc xâu tay ngưá»i lại rồi lấy mã tấu dóc má»™t loạt thá»§ cấp. Lại có chá»— gá»i là Äấu Äống tức nÆ¡i mà giặc giết dân làng rồi vun thành má»™t đống đầu chôn chung vào má»™t hố. Sá»± việc này xảy ra ngày mùng 1 tháng Tư nên trước đây, hàng năm làng có lệ làm cá»— chay vào ngày đó để cúng cô hồn.

Nếu nói ra khá»i địa giá»›i Hạ Bằng thì chỉ vài trăm mét vá» phía đông thì có xóm Trúc Voi tương truyá»n là nÆ¡i nuôi voi cá»§a nghÄ©a quân Hai Bà, có xóm Äồng Kho tương truyá»n là kho lương thảo và vÅ© khí, có xóm Äồng Táng là nÆ¡i an táng nghÄ©a quân tá»­ trận. Cả ba xóm này nay thuá»™c xã Äồng Trúc, xã láng giá»ng cá»§a Hạ Bằng, cÅ©ng thuá»™c vá» huyện Thạch Thất.

Vá» xã láng giá»ng phía tây là xã Tân Xã (cÅ©ng thuá»™c huyện Thạch Thất) có thôn Rá»™c Vừa (Mục Uyên) ở sát ngày địa giá»›i Hạ Lôi, thá» Lý Minh theo thần tích là má»™t tướng cá»§a Hai Bà Trưng.

Ở cạnh bá» sông Tích nay thuá»™c Tân Xã có khu đất gá»i là Quán nhà vươn (vương?) tương truyá»n có dấu vết thành lÅ©y cổ, hiện còn những mô đá được coi là móng thành.

Xa hÆ¡n má»™t chút, cách địa giá»›i Hạ Lôi khoảng 3km vá» phía đông nam, ở xã Phú Mãn thuá»™c huyện Quốc Oai, Hà Tây, có khu vá»±c tên là Äồng Vỡ, tương truyá»n là nÆ¡i quân Hán bị quân Hai Bà đánh tan vỡ, lại có xóm Thắng Äầu tương truyá»n là nÆ¡i nghÄ©a quân Hai Bà đánh thắng quân Hán trận đầu.

Thá»±c ra, cÅ©ng như ở bên Hạ Lôi – Yên Lãng, các địa danh, địa Ä‘iểm được gắn vào các sá»± kiện lịch sá»­ cÅ©ng chỉ là những chứng tích huyá»n kỳ, chưa phải trưá»ng hợp nào cÅ©ng là cứ liệu chắc chắn. Chưa có hoàn cảnh và phương tiện để giám định tư liệu này, chúng tôi ghi lại ở đây chỉ vá»›i mục đích bảo tồn tư liệu.

5. VỀ NHỮNG DI VẬT CỔ

Tháng 6 năm 1979, ở xã Hạ Bằng phát hiện má»™t số vật cổ bằng đồng thau. NÆ¡i phát hiện là má»™t gò đất cao ở giữa cánh đồng vá» phía tây khu dân cư. Gò ấy tên là gò Giếng Sãi. Äây là sá»± phát hiện tình cá», nhân đào đất có ngưá»i nhận ra các hiện vật này ở sưá»n gò. Tất cả gồm má»™t ngá»n giáo và 44 rìu to nhá» khác nhau. Hầu hết là rìu lưỡi xéo, được xếp đặt theo má»™t thứ tá»± nhất định, cán quay lên trên cùng vá» má»™t phía, rìu lá»›n và ngá»n giáo được xếp ở giữa tất cả như được bó gá»n trước khi chôn.

Theo nhận xét sÆ¡ bá»™ cá»§a giá»›i khảo cổ thì các công cụ sản xuất kiểu vÅ© khí này thuá»™c vá» thá»i kỳ đồng thau, muá»™n nhất cÅ©ng là tương đương thá»i kỳ Hai Bà Trưng [57].

Hiện nay ở khu Dồi De cạnh bá» sông Tích trong má»™t hố sâu có hai con voi đá đục dở (chưa có chân). Theo lá»i kể truyá»n miệng thì đây là đôi voi mà dân làng Hạ Lôi – Kẻ Lói định Ä‘em sang làm quà cho huyện Chu Diên, nÆ¡i quê cÅ© cá»§a ông Thi Sách. Nhưng tạc chưa xong thì Hai Bà thất trận nên má»i việc ngừng lại. Kể ra bằng chất liệu đá ong mà tồn tại hai nghìn năm thì e cÅ©ng khó, cho nên trong khi chưa xác định được niên đại cụ thể thì chỉ có thể coi đôi voi này là má»™t chứng tích huyá»n thoại.

Nói rá»™ng sang vùng lân cận thì năm 1977, tại xã Äồng Trúc láng giá»ng cá»§a xã Hạ Bằng, có đào được má»™t trống đồng, trống để ngá»­a, bên trong có má»™t thanh kiếm sắt (đã rỉ và gầy). NÆ¡i đào trống cách địa giá»›i Hạ Bằng khoảng 1000 mét. Theo nhận xét sÆ¡ bá»™ cá»§a giá»›i khảo cổ thì đây là trống đồng dạng trung gian giữa loại II và loại IV HêgÆ¡, tức là sản phẩm đầu Công nguyên [58].

Ngoài ra, ông Nguyá»…n Danh Phiệt trong luận văn Khôi phục và nghiên cứu lịch sá»­ chân thá»±c cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng (lưu tại Ban Sá»­ – Viện Thông tin khoa há»c xã há»™i) cho biết rằng ở xã Tuyết NghÄ©a nay thuá»™c huyện Quốc Oai (Hà Tây), cách Hạ Bằng không quá 2km đưá»ng chim bay, nÆ¡i đây có phát hiện nhiá»u má»™ Hán trên các gò gá»i là Tam Tinh, Thất Tinh… cùng vá»›i nhiá»u mÅ©i tên đồng, giáo mác và cả gương đồng nữa. Tại đồi Giáp, xã Äồng Yên còn có ngôi Ä‘á»n thá» bà Mai Thị Trang tương truyá»n là tướng cá»§a Hai Bà. Cạnh Ä‘á»n vẫn còn ngôi má»™ bà Trang. Cách má»™ má»™t Ä‘oạn là nÆ¡i chôn yên cương cá»§a con ngá»±a chiến cá»§a bà. Cách đây gần má»™t thế ká»· có ngưá»i đào được ở chá»— này má»™t thanh kiếm sắt và khoảng bảy chục cái lục lạc bằng đồng.

Như vậy thì bằng vào tư liệu khảo cổ há»c, vùng Kẻ Lói và lân cận vào đầu Công nguyên là những khu vá»±c dân cư có cả ngưá»i Việt và ngưá»i Hán cư trú. Äiá»u này có thể gợi ý vá» má»™t đô úy trị hoặc trị sở cá»§a má»™t huyện hay má»™t quận thá»i đó.

Tóm lại, chá»§ trương cá»§a Äinh Văn Nhật đặt huyện Mê Linh Ä‘á»i Hán ở bá» phải sông Hồng – từ các huyện Hạ Hòa, Cẩm Khê cá»§a tỉnh Phú Thá», qua các huyện phía tây cá»§a Hà Ná»™i, tá»›i Chương Mỹ, Hoài Äức – là dá»±a trên các thư tịch xưa cá»§a những tác giả có uy tín. Äóng góp má»›i cá»§a Äinh Văn Nhật chính là sá»± chỉ định trung tâm cá»§a huyện Mê Linh ấy là vùng Kẻ Lói vá»›i má»™t loạt các làng Hạ Lôi, Vân Lôi, Trạch Lôi.. nÆ¡i giáp ranh các huyện Thạch Thất, Quốc Oai, Lương SÆ¡n. NÆ¡i đó đồng thá»i cÅ©ng là quê hương cá»§a Hai Bà Trưng. Sá»± chỉ định này, chá»§ yếu là bằng phương pháp địa lý há»c lịch sá»­ có kết hợp phương pháp sá»­ há»c, ngay từ khi má»›i phát biểu (năm 1972) đã được giá»›i nghiên cứu chú ý. Äành rằng việc kiểm nghiệm tính chính xác cá»§a má»™t phát hiện hoàn toàn má»›i mẻ vá» cổ sá»­ đòi há»i má»™t thá»i gian đáng kể và tuy trong chá»§ trương trên cÅ©ng có má»™t vài sÆ¡ xuất, rõ nhất là việc tác giả quá nệ vào các địa danh Hán – Việt nên ở đôi chá»— lập luận có giảm tính thuyết phục [59], nhưng nói chung, cho đến nay những kết quả khảo sát thá»±c địa, những truyá»n thuyết, ngá»c phả má»›i được tìm ra những di vật khảo cổ, những dấu vết vật chất v.v… ở vùng này đã bổ sung, há»— trợ không ít cho chá»§ trương đó, khiến nó trở nên má»™t giả thuyết khoa há»c có nhiá»u khả năng tiếp cận vá»›i chân lý lịch sá»­.

Chương Ba
CUỘC KHỞI NGHĨA

NGUYÊN NHÂN

Giải thích vá» nguyên nhân cuá»™c khởi nghÄ©a, má»™t số sá»­ sách cho rằng do Tô Äịnh giết Thi Sách mà Hai Bà dấy binh, như Äại Việt sá»­ Kí tiá»n biên (q.3) chép: “Chồng bà Trắc bị (Tô Äịnh) giết, bà Trắc sinh thùâ€, hoặc như Cương mục chép: “Thái thú Tô Äịnh là ngưá»i tham bạo, giết chồng bà (Trưng Trắc), bà cùng em là Nhị cá»­ binh đánh châu trịâ€.

Thá»±c ra, không thể cắt nghÄ©a nguyên nhân cá»§a má»™t cuá»™c khởi nghÄ©a có quy mô lá»›n như cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng bằng việc thù hận cá nhân. Äành rằng ở đây việc Tô Äịnh giết Thi Sách còn có nghÄ©a là đánh vào giai cấp quý tá»™c bản địa, vá»›i âm mưu tiêu diệt các lạc tướng là hình tượng tiêu biểu cho sá»± tồn tại cá»§a ý thức tá»± lập dân tá»™c Việt nhưng nếu không phải là sá»± vươn mình cá»§a cả má»™t dân tá»™c nhằm giải quyết mối mâu thuẫn cÆ¡ bản giữa dân tá»™c mình và chính quyá»n đô há»™ đã đến độ chín thì cuá»™c khởi nghÄ©a khó mà thành công. Vả cÅ©ng có những sách ghi là bà Trưng Trắc đã cùng chồng mưu việc lá»›n. Như Thá»§y kinh chú (q.37) còn chép: “Trắc cùng Thi (Sách) khởi nghÄ©aâ€. Hoặc như Thiên Nam ngữ lục có kể rằng Trưng Trắc khi ấy còn ở nhà đã căm giận “Tô Äịnh gian manhâ€, tá»›i lúc lấy Thi Sách thì cả hai vợ chồng “toan đưá»ng mở nước dá»±ng nên nghiệp nhàâ€, do đó Tô Äịnh cất binh đàn áp. Như vậy lại là bà Trưng Trắc trù tính việc khởi binh khi Thi Sách còn sống.

Cho nên việc Thi Sách bị giết hại, nếu đúng, chỉ là cái cớ, cải nguyên nhân trực tiếp. Cuộc khởi nghĩa còn có những nguyên nhân sâu xa hơn.

Má»™t số sá»­ sách có đưa ra những cách lý giải khác. Như Toàn thư ghi: “Vua (bà Trưng Trắc) khổ vì Tô Äịnh dùng pháp luật trói buá»™c (nguyên văn: thằng dÄ© pháp), lại thù Äịnh giết chồng, bèn cùng em là bà Nhị khởi binh†[60].

Linh Nam chích quái cÅ©ng chép tương tá»±: “Bấy giá» thứ sá»­ Giao Châu (thá»±c ra là thái thú Giao Chỉ) là Tô Äịnh, tham lam tàn bạo, ngưá»i trong châu quận khổ vì hắn. Bà chị giận, rá»§ em cất quân đánh hãm Giao Châu†[61].

Sá»­ Trung Quốc cổ cÅ©ng ghi như vậy. Hậu Hán thư (q. 86) ghi: “Trưng Trắc là con gái lạc tướng Mê Linh, gả làm vợ Thi Sách, ngưá»i huyện Chu Diên, rất hùng dÅ©ng. Thái thú Giao Chỉ Tô Äịnh dùng pháp luật trói buá»™c (dÄ© pháp thằng chi). Bà oán giận nên làm phảnâ€.

Tư trị thông giám (q.43): “Thái thú Giao Chỉ là Tô Äịnh dùng pháp luật trói buá»™c. Trưng Trắc oán giậnâ€.

Việt kiệu thư (q.3): “Thái thú Tô Äịnh tham lam độc ác dùng pháp luật trói buá»™c, Trưng Trắc giận, cùng em là Nhị làm phảnâ€.

An Nam chí (q.2): “Äịnh tham bạo đến ná»—i ngưá»i con gái Giao Chỉ là Trưng Trắc, Trưng Nhị làm phảnâ€.

Theo các tài liệu trên thì nguyên nhân cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng là do Tô Äịnh tham lam bạo ngược, dùng pháp luật (cá»§a chính quyá»n ngoại tá»™c Äông Hán) trói buá»™c dân Giao Chỉ, có ý nghÄ©a là đánh vào truyá»n thống cá»§a dân Việt.

Tuy nhiên nguyên nhân chá»§ yếu cá»§a cuá»™c khởi nghÄ©a này, như đã sÆ¡ bá»™ đỠcập tá»›i ở Chương má»™t chính là chính sách áp bức bóc lá»™t và đồng hóa cá»§a nhà Äông Hán tá»›i những năm đầu Công nguyên đã trở nên quá tàn tệ, thâm độc, đẩy nhân dân Giao Chỉ đến chá»— khốn cùng. Thảm há»a bị diệt vong, diệt chá»§ng là Ä‘iá»u má»i ngưá»i Ä‘á»u cảm nhận thấy và không thể cam chịu mà phải vùng lên tá»± cứu! Äó chính là đáp số mà ngưá»i Giao Chỉ đã tìm ra qua thá»±c tế cuá»™c sống. Cho nên những hành vi bạo ngược cá»§a Tô Äịnh chỉ là mồi lá»­a làm bùng cháy cái bể dầu Ä‘ang âm ỉ sôi.

Thật ra thì Tô Äịnh là má»™t gã khét tiếng tham lam. Ngay Mã Viện cÅ©ng có nhận xét “Tô Äịnh giương mắt mà trông tiá»nâ€. Câu nói hình ảnh đó đã khái quát tính cách cá»§a Tô Äịnh. Äã “giương mắt trông tiá»n†thì còn từ má»™t thá»§ Ä‘oạn nào mà chẳng dùng để bóp nặn, đục khoét cướp Ä‘oạt tài sản cá»§a dân, trấn áp dân.

Việc mà sá»­ cÅ© gá»i là “dùng pháp luật trói buá»™c†ngưá»i dân thì hẳn là chỉ việc Tô Äịnh áp dụng luật Hán để trị ngưá»i Việt. Thá»±c tế đương thá»i là luật Hán khác luật Việt. Mã Viện sau đó từng “tâu hÆ¡n mưá»i việc vá» luật ngưá»i Việt khác vá»›i luật ngưá»i Hánâ€. Rõ ràng là giữa hai hệ thống luật pháp cá»§a hai nước có khác nhau [62]. Bất chấp phong tục, tập quán và truyá»n thống cá»§a ngưá»i Việt, Tô Äịnh đã sá»­ dụng luật Hán làm công cụ trấn áp, khá»§ng bố và trên hết là nhằm phá»§ định sá»± tồn tại cá»§a ngưá»i Việt. Như vậy không chỉ là “trói buá»™c†ngưá»i dân Việt mà cả tầng lá»›p quý tá»™c bản địa (lạc hầu, lạc tướng) cÅ©ng bị đụng chạm, quyá»n hành cá»§a há» bị hạn chế lại.

Tuy nhiên, Tô Äịnh dù tham bạo, hà khắc như thế thì cÅ©ng chỉ góp phần đẩy sá»± bất mãn thêm mâu thuẫn giữa nhân dân và chính quyá»n đô há»™ vốn nảy sinh từ lâu và trở thành nghiêm trá»ng ít ra là từ thá»i Tích Quang.

Như đã nêu ở Chương má»™t, Tích Quang làm thái thú Giao Chỉ từ Ä‘á»i Hán Bình đế (1 đến 5 s.c.n) và ở tá»›i năm 34. Theo ghi chép cá»§a sá»­ Trung Quốc thì Tích Quang đã đón nhận các quý tá»™c sÄ© phu Hán tá»™c ồ ạt lánh nạn Vương Mãng (8 đến 23 s.c.n) và tìm cách cướp ruá»™ng đất cá»§a các làng xóm Lạc Việt, Âu Việt để cấp cho bá»n đó lập trang trại riêng. Theo sau sá»± việc này là má»™t loạt ngưá»i dân bản địa bị biến thành nông nô, nô tì cày ruá»™ng và hầu hạ các “chá»§ nhân†Hán tá»™c.

Như vậy, ngưá»i lao động ở Giao Chỉ bị mất đất, bị nô lệ hóa mà các lạc tướng cÅ©ng thấy phạm vi quyá»n hành cá»§a mình bị thu hẹp. Tích Quang còn phối hợp vá»›i các sÄ© phu Hán tá»™c mở trưá»ng dạy há»c, truyá»n bá lá»… giáo phong kiến Nho gia, hình thành má»™t hệ tư tưởng hoàn toàn xa lạ đối vá»›i ngưá»i Việt và làm nảy sinh má»™t tầng lá»›p Nho sÄ© bản xứ trá»±c tiếp giao thiệp, phục vụ chính quyá»n đô há»™. Äiá»u này cÅ©ng khiến các lạc tướng bất bình vì má»™t bá»™ phận dân chúng tuá»™t ra khá»i vòng kiểm soát cá»§a há». Có tài liệu còn nói trước đó số quân lính đồn trú tại các thành huyện, thành quận và vài chốt khác toàn là ngưá»i Hán thì bấy giá» Tích Quang tuyển thêm cả ngưá»i bản địa vào. Äiá»u này có thể tin được vì năm 30, nhà Hán bãi bá» chức đô úy và đô úy thừa (là hai chức trưởng và phó chỉ huy quân đội, coi việc canh phòng trị an), cho thái thú kiêm giữ cả. ÄÆ°á»£c toàn quyá»n, lại có chá»§ trương “dÄ© Man trị Man†Tích Quang rất có thể tạo ra má»™t cÆ¡ cấu lính ngụy tay sai để tiếp tay đàn áp dân Việt có hiệu quả hÆ¡n [63].

Như thế, ách trá»±c trị dưới thá»i Tích Quang đã thêm xiết chặt, cuá»™c sống nhân dân Giao Chỉ càng bị bóp nghẹt mà quý tá»™c bản địa cÅ©ng thêm nhiá»u bất mãn. Ngoài ra, như đã nêu ở trên, đây là thá»i Ä‘iểm mà Hán Quang VÅ© rất muốn đồng hóa nước Âu Lạc để bước đưá»ng bành trướng xuống phương nam đỡ bị trở ngại.

Cho nên, đến thá»i Tô Äịnh, vá»›i chá»§ tâm thá»±c hiện ý đồ cuồng vá»ng cá»§a “hoàng đếâ€, vá»›i tính cách tham bạo, độc ác tên thái thú này chỉ là kẻ cuối cùng Ä‘em lá»­a đến cho dầu. Bằng quyá»n lá»±c và pháp luật hà khắc, hắn thẳng tay vÆ¡ vét, đàn áp nhân dân, đồng thá»i chèn ép, ràng buá»™c các lạc tướng huyện lệnh. Những ai có ý chống đối Ä‘á»u bị hắn trừng trị hoặc thá»§ tiêu. Chính sá»­ chỉ ghi có vụ Tô Äịnh sát hại Thi Sách. Nhưng ở nguồn thần tích ngá»c phả cá»§a Hà Tây và VÄ©nh Phúc thì khá nhiá»u bản ghi tá»™i trạng này cá»§a Tô Äịnh như thần tích làng NghÄ©a Lá»™ (xã Yên NghÄ©a, huyện Hoài Äức) kể rằng Tô Äịnh đã giết Nguyá»…n Viên là trưởng doanh Cổ Châu (vùng Thanh Oai), vì ông này không chịu phục tùng. Thần tích làng Cổ Ngõa (xã Phương Äinh, huyện Äan Phượng) cho biết Tô Äịnh đã giết Nguyá»…n Anh là quan doãn ở Äan Phượng vì ông không chịu ná»™p thuế cho thái thú. Rồi nào là Äinh Äạm là trưởng bá»™ há»™ VÅ© Ninh (theo thần tích làng Bạch Trữ, xã Tiến Thắng, huyện Mê Linh), Hùng Linh lạc tướng ở Hạ Trì (theo thần tích làng Hạ Trì, xã Liên Hà, huyện Äan Phượng), Cao Cá»± là lại viên ở Thiên Trưá»ng (theo thần tích làng Tháp Thượng, xã Äồng Tháp, huyện Äan Phượng) v.v… Ä‘á»u là những nạn nhân cá»§a chính sách khá»§ng bố cá»§a Tô Äịnh.

Nhưng trong thá»±c tế, sá»± xiết chặt ách thống trị đã không thể làm cho ngưá»i Việt sợ hãi mà chỉ làm cho mâu thuẫn giữa ngưá»i Việt và chính quyá»n Hán thêm sâu sắc. Cuối cùng, sá»± căm phẫn chứa chất cá»§a quần chúng đã trào dâng tạo thành nhiá»u cuá»™c nổi dậy lá»›n nhỠở nhiá»u địa phương để rồi quy tụ lại ở cuá»™c khởi nghÄ©a do Hai Bà Trưng lãnh đạo.

NHá»®NG CUỘC Ná»”I DẬY Ở CÃC ÄỊA PHƯƠNG

Tá»›i thá»i Tô Äịnh cầm quyá»n, ngưá»i dân Việt do cống nạp, lao dịch, thuế má… quá nặng ná» nên rất má»±c cÆ¡ cá»±c. Ãch cai trị cá»§a chính quyá»n đô há»™ thêm trá»±c tiếp và xiết chặt hÆ¡n trước khiến các lạc tướng và quý tá»™c địa phương cÅ©ng bị chèn ép hÆ¡n. Thá»±c tế đó đã làm nổ ra nhiá»u cuá»™c đấu tranh cá»§a nhân dân ở nhiá»u vùng khác nhau. Sá»­ Trung Quốc không ghi các trưá»ng hợp này nhưng nếu như ở thá»i Tây Hán, nhân dân ta đã từng nổi dậy chống bá»n đô há»™ – Ä‘iá»u này sá»­ Trung Quốc có ghi [64] – thì tá»›i thá»i Tích Quang, Tô Äịnh tất không bao giá» chịu bó tay.

Sá»­ Việt Nam thì bá»™ ra Ä‘á»i sá»›m nhất cÅ©ng là sau Công nguyên mưá»i bốn thế ká»· nên không ghi được gì vá» những cuá»™c nổi dậy tất phải có này (Ngay cuá»™c khởi nghÄ©a cá»§a Hai Bà mà cÅ©ng còn chép rất sÆ¡ lược). Chỉ có truyá»n thuyết dân gian, kho bảo lưu những ký ức vá» lịch sá»­ cá»§a ngưá»i Ä‘á»i xưa là còn giữ được má»™t vài hình ảnh cá»§a thá»i kỳ ấy: thần phả, thần tích (má»™t hình thức văn bản hóa cá»§a truyá»n thuyết) cá»§a má»™t số làng vùng trung châu còn ghi lại sá»± tích đánh giặc Hán trước khi Hai Bà Trưng dấy nghÄ©a cá»§a má»™t số thá»§ lÄ©nh nghÄ©a quân. Äành rằng thần tích, ngá»c phả có nhiá»u chi tiết hoang đưá»ng, hư cấu nhưng vẫn chứa má»™t cốt lõi lịch sá»­, vẫn có má»™t nguyên mẫu trong thá»±c tế. Có Ä‘iá»u là tách lá»c được cái cốt lõi, cái nguyên mẫu ra khá»i má»› há»—n độn cá»§a những sá»± việc do Ä‘á»i sau bịa đặt, gán ghép thì lại không phải đơn giản mà là má»™t công phu giám định nghiêm túc phối hợp những phương pháp khảo sát khác nhau cá»§a nhiá»u bá»™ môn khoa há»c. Ở đây chưa làm được việc đó nhưng để khá»i mai má»™t nguồn tư liệu đáng quan tâm nên những trang dưới đây sẽ là phần tóm tắt sá»± tích má»™t số nhân vật truyá»n thuyết đứng đầu trong những phong trào nổi dậy cá»§a quần chúng ở châu thổ sông Hồng trước khi Hai Bà Trưng khởi nghÄ©a.

CHÀNG Há»I

Làng Thịnh Ká»· ở huyện Yên Lãng nay thuá»™c xã Tiá»n Châu, huyện Mê Linh, tỉnh VÄ©nh Phúc có chuyện kể vá» Äông Hối đại vương. Sá»± tích như sau:

Ở động Bích Uyển thuá»™c huyện Äông Triá»u, phá»§ Kinh Môn, bá»™ Hải Dương có ông Nguyá»…n Huyên từng làm quan ở Ãi Châu. Bị giặc Hán đè nén, ông bá» chức vỠẩn ở động Bích Nham mưu việc cứu nước. Nhưng ý nguyện chưa đạt thì ông bị bệnh qua Ä‘á»i. Con trai ông tên là Hối nguyện nối chí cha. Hối tìm kết bạn vá»›i những ngưá»i cùng chí hướng.

Chàng lập được má»™t đội quân gồm năm trăm ngưá»i. Sau má»™t thá»i gian luyện tập, há» tiến đánh đồn giặc. Nhưng có tá»›i hàng chục trận mà không thắng. Chàng Hối thấy cần phải có má»™t kế sách khác. Chàng bàn vá»›i nghÄ©a quân tạm ngừng hoạt động để chàng Ä‘i tìm má»™t phương lược má»›i.

Hối lên đưá»ng, đến vá»›i cậu ruá»™t là ông Phạm Côn Huyá»n ở trang Ký Hợp (Trang này sau đổi ra là làng Yên Lãng – tên làng này được mượn để đặt cho huyện Yên Lãng – nhưng rồi làng Yên Lãng lại đổi ra là Lý Hải và cắt vá» huyện Bình Xuyên, tỉnh VÄ©nh Phúc ngày nay).

Lúc này ông Huyá»n cÅ©ng Ä‘ang mưu việc cứu nước, đã chiêu má»™ được má»™t nghìn nghÄ©a sÄ©. Nhưng Hối bàn rằng cần mở rá»™ng căn cứ, quân số cÅ©ng cần đông hÆ¡n. Thế là hai cậu cháu chia nhau Ä‘i cổ động nhân dân quanh vùng. Hối đến trang Ngá»c Ká»· (nay là làng Thịnh Ká»·), thấy thế đất có thể dụng võ, liá»n cùng nhân dân ở đây bàn cách đắp đồn trại chống giặc Hán.

Trai gái quanh vùng được tin, rá»§ nhau tá»›i gia nhập nghÄ©a quân. Các nghÄ©a sÄ© bên Äông Triá»u cÅ©ng kéo sang tu há»™i. Ông Huyá»n cÅ©ng thuyết phục được bà con vùng khe động ở chân núi Tam Äảo lập đồn chống lại quân Hán. Thế là từ đó hình thành má»™t căn cứ kéo dài từ sông Cà Lồ đến giáp Tam Äảo mà hai đại đồn là Ngá»c Ká»· và Ký Hợp.

Biết tình hình đó, thái thú Hồ Äiển (?) tá»›i đánh nhưng không sao phá nổi. Sau nhiá»u phen hao lính tổn quân. Hồ Äiển bị cách chức. Tô Äịnh sang thay. Tên này cÅ©ng có đôi ba lần tá»›i đánh Ký Hợp và Ngá»c Ká»· nhưng không thắng. Hắn phải thu quân chá» má»™t cÆ¡ há»™i…

Chàng Hối vá» Äông Triá»u trù liệu lập lại căn cứ ở quê nhà. Lợi dụng thá»i cÆ¡ này, Tô Äịnh thúc quân đánh Ký Hợp và Ngá»c Ká»·. Ở Ký Hợp, ông Huyá»n chết trong chiến đấu. Nhưng ở Ngá»c Ká»· thì tuy vắng chá»§ tướng song do đã có phòng bị nên Tô Äịnh không hạ nổi. Khi Hối trở lại, đồn trại vẫn vững vàng.

Cho tá»›i khoảng má»™t năm sau, được tin Hai Bà Trưng khởi binh, chàng Hối liá»n đưa hai nghìn quân bản bá»™ tá»›i Hát Môn tụ nghÄ©a. Chàng được giao chỉ huy tiến quân Ä‘i đánh quận thành… Thành công rồi, theo lá»i tâu trình cá»§a Hối, Trưng Vương định đô tại Ký Hợp.

Khi Mã Viện sang xâm lược, chàng Hối lập công ở Nam Hải môn cá»± chiến. Quân Hán đánh ba trận thua cả ba. Mã Viện gá»­i biểu tấu vá» vua Hán xin viện binh. Vua Hán ra lệnh phải dùng mưu. Mã Viện làm ra vẻ sẽ chuyển sang đánh chính ở thượng đạo qua các đất Côn Lôn, Tụ Long, Bảo Lạc… Trưng Vương Ä‘iá»u chàng Hối lên trấn thá»§ mạn Bắc. Thế là Mã Viện lá»t được vào trung châu, đánh Lãng Bạc rồi tá»›i Cấm Khê. Hai Bà tá»­ trận. Chàng Hối rút vào Cá»­u Chân. Giặc Hán chiếm nÆ¡i này. Hối lại trở ra Ngá»c Ká»·. Lúc này chàng chỉ còn có hai trăm thá»§ túc. Chàng vẫn quyết tiếp tục chiến đấu. Nhưng chỉ ít ngày sau đó, quân giặc ập tá»›i. Không kịp trở tay, Hối chỉ đủ má»™t ngá»±a má»™t gươm lao vào quân giặc. Cuối cùng bị thương nặng, Hối thúc ngá»±a Ä‘i xuống sông Cà Lồ mà hóa. Äó là ngày mùng 10 tháng Chín.

Qua sá»± tích trên, có thể lá»c ra má»™t cốt lõi là trước khi Hai Bà Trưng truyá»n hịch, đã có má»™t cánh nghÄ©a quân hoạt động ở khư vá»±c từ sông Cà Lồ đến chân núi Tam Äảo.

THIÊN BẢO – TRẦN NANG

Làng Thái Lai tên Nôm là Kẻ Sải nay thuá»™c xã Tiến Thắng, huyện Mê Linh, tỉnh VÄ©nh Phúc. Làng Phú Mỹ xưa là trang Toàn Liệt, tên Nôm là Kẻ Sặt nay thuá»™c xã Tá»± Lập cùng huyện. Ở hai làng này có câu chuyện vá» vợ chồng Hùng Thiên Bảo và Trần Nang. Trần Nang theo mặt chữ trong thần tích thì là Trần Nương nhưng dân làng gá»i kiêng là Trần Nang. Cô là con gái ông Trần Hậu ngưá»i làng Thái Lai. Khi đó có má»™t hào trưởng ở địa phương tên là Äinh Công DÅ©ng tá»›i há»i Trần Nang làm vợ. Thấy DÅ©ng là ngưá»i tham bạo nên ông Trần Hậu không gả. Từ đấy DÅ©ng sinh thù. Ãt lâu sau, có ông Hùng Trá»ng, ngưá»i trang Toàn Liệt, làm bá»™ chá»§ ở Hải Dương, nhân vá» thăm quê thấy Trần Nang đẹp ngưá»i đẹp nết liá»n dạm há»i cho con trai là Thiên Bảo. Và sau đó ít lâu đám cưới được tổ chức. Nhưng giữa lúc đón dâu thì Äinh Công DÅ©ng Ä‘em thá»§ hạ tá»›i đốt phá trang ấp. Thiên Bảo liá»n xuất trận, chém chết DÅ©ng.

Bá»n thá»§ hạ cá»§a DÅ©ng sau đấy theo quân Hán. Chúng ton hót tâu nạp, dẫn bá»n này vá» tàn phá Thái Lai và Toàn Liệt, giết ông Trần Hậu.

Thế là thù riêng hòa với thù chung, Hùng Thiên Bảo – Trần Nang cùng nhân dân hai làng Toàn Liệt, Thái Lai dựng cỠkhởi nghĩa chống giặc Hán.

Trần Nang lập đồn ở Kẻ Sải. Thiên Bảo đóng ở Kẻ Sặt. Hai bên làm thế á»· dốc cho nhau. Dân chúng các nÆ¡i cÅ©ng kéo tá»›i há»™i tụ. Bên Toàn Liệt có tám trăm tráng sÄ©. Bên Thái Lai có hai trăm năm chục nữ binh. HỠđánh đồn quân Hán, làm lÅ© giặc nhiá»u phen khốn đốn.

Khi biết tin Hai Bà Trưng khởi nghÄ©a, Thiên Bảo và Trần Nang đưa nghÄ©a sÄ© tá»›i Hát Môn há»™i quân… Sau khi đánh Ä‘uổi Tô Äịnh, Hai Bà á»§y cho há» vỠđóng quân tại trang ấp quê hương. Tá»›i lúc Mã Viện xâm lược, Trưng Vương cho triệu há» ra chống giặc. Sau ba tháng chiến đấu Trần Nang bị tá»­ thương trong má»™t trận ác chiến. Thiên Bảo rút vào Cá»­u Chân giúp Äô Dương chống giặc. Cá»­u Chân thất thá»§, ông trở vá» quê nhà Kẻ Sặt và mất tại đó. Nhân dân hai làng Thái Lai, Toàn Liệt lập Ä‘á»n thá» vợ chồng ông để tưởng nhá»› những ngưá»i anh hùng cá»§a quê hương.

à LAN – CHÀNG TUẤN

Ở ÄÆ°á»ng Lâm nay thuá»™c huyện Ba Vì, tỉnh Hà Tây có ông Lê Tuân là má»™t thầy thuốc tốt. Trong há» ngoài làng ai cÅ©ng mến trá»ng. Vợ là bà Äặng Thị chuyên việc đám tang. Há» sinh được má»™t gái má»™t trai, đặt tên là Ả Lan và Lê Tuấn. Hai chị em được há»c cả văn lẫn võ, bút nghiên và cung kiếm Ä‘á»u thạo.

Năm đó trá»i hạn hán, mất mùa. Vậy mà quan lại nhà Hán vẫn thẳng tay vÆ¡ vét, thuế phú và cống phẩm lại còn nặng hÆ¡n những năm trước. Ông Lê Tuân rá»§ dân làng chống lại. Lính Hán đã bắt và đánh đập ông rất man rợ, chỉ ít ngày sau ông thổ huyết, qua Ä‘á»i.

Ả Lan năm ấy tuổi khoảng mưá»i tám, đã có trí lá»±c và rất sáng việc. Nhân ngày làm tang, bà con làng xóm tá»›i đông. Cô liá»n bày tá» ná»—i khổ nhục cá»§a tất cả má»i nhà và kêu gá»i bà con đồng lòng đứng dậy chống bá»n đô há»™. Và thế là sau đó ít lâu, ở ÄÆ°á»ng Lâm có má»™t căn cứ cá»§a nghÄ©a quân do Ả Lan và Chàng Tuấn chỉ huy. HỠđã xuất quân đánh giặc Hán má»™t vài lần.

ÄÆ°á»£c tin Hai Bà Trưng dấy binh, hai chị em há» Lê cùng các nghÄ©a sÄ© nam nữ cùng vá» Hát Môn há»™i quân. Ả Lan được giao đưa Ä‘oàn quân bản bá»™ ngược sông lên dẹp các trại giặc ở Thao Giang. NghÄ©a quân Ä‘i tá»›i đâu, giặc tan tá»›i đấy. Cuối cùng hai chị em đóng quân lại ở trang Văn Lang (nay là xã Văn Lang, huyện Hạ Hòa, tỉnh Phú Thá»). Doanh trại ở cạnh núi Ao Trá»i. Chá»— khao quân là bến Cát Lá»›n.

Tưởng nhá»› công lao chị em ngưá»i anh hùng, nhân dân Văn Lang đã lập Ä‘á»n thá», trước đây có lệ cúng tế vào ngày 13 tháng Giêng (tương truyá»n là ngày nghÄ©a quân tá»›i đóng ở Văn Lang) và ngày 25 tháng Tám là ngày hóa cá»§a hai chị em cô. Äiá»u đáng chú ý là ở đây có hèm mổ trâu Ä‘en, lấy da căng làm nồi nấu thịt để nhắc lại tiệc thịt trâu lá»™t hôm khao quân ngày trước.

â—Š â—Š â—Š

Bên trên là má»™t vài dẫn chứng chi tiết – bằng vào thần tích, truyá»n thuyết – vá» những cuá»™c nổi dậy cá»§a quần chúng trước ngày Hai Bà khởi nghÄ©a. Dưới đây sẽ nêu vắn tắt những cuá»™c nổi dậy khác ở vùng châu thổ sông Hồng (vẫn bằng vào thần tích). Như vá» tỉnh Phú Thá» có thể nêu những cuá»™c nổi dậy cá»§a các nhân vật sau: nàng VÄ©nh Hoa cùng nhân dân trang Tiên Nha (nay thuá»™c xã Nguyện Äức, huyện Yên Lạc), nàng Xuân Nương cùng nhân dân các trang Hương Ná»™n, Hương Nha (nay là hai xã cùng tên thuá»™c huyện Tam Nông), ba anh em Nguyá»…n Tuấn, Nguyá»…n TrÄ©, Nguyá»…n LÄ©nh cùng bà con các động vùng núi Tùy SÆ¡n (nay thuá»™c xã Hợp Lý, huyện Lập Thạch), hai chị em Ả Chàng, Ả Chạ (tức Ngá»c Thanh và Ngá»c Trinh) cùng bà con các trang LÅ©ng Ngòi, Äàm Luân (nay là xã LÅ©ng Hòa, huyện VÄ©nh Tưá»ng) v.v…

Vá» tỉnh Bắc Ninh có thể nêu các phong trào ở vùng Ngá»c Lâm và Ký Hợp (huyện Yên DÅ©ng) vá»›i Thánh Thiên và ngưá»i cậu ruá»™t, phong trào ở Äông Cứu, Lãng Ngâm (huyện Gia Lương); vá»›i vợ chồng Doãn Công và Äào Nương, phong trào ở Du Tràng (huyện Gia Bình); vá»›i Ả Lã, Rồng Nhị v.v…

Ở tỉnh Hà Tây có bà Ngá»c Ba và năm ngưá»i con trai khởi nghÄ©a ở vùng Chương Mỹ mà căn cứ trung tâm là Kim Cốc nay thuá»™c xã Hoàng Diệu. Có bà VÄ©nh Hoa tá»± nghÄ©a ở Lá»— SÆ¡n nay thuá»™c xã Äồng Lạc, huyện Chương Mỹ. Có bà Chu Tước xây thành ở Miếu Môn thuá»™c xã Trần Phú, cÅ©ng huyện Chương Mỹ. Có anh em Chiêu Trưng, Äá»— Lý cùng đào hào đắp lÅ©y chống quân Hán ở hai thôn Yên Trưá»ng và Trung Thịnh nay thuá»™c xã Trưá»ng Thịnh huyện Ứng Hòa. Có ba chị em Chiêu Nương, Nguyá»…n Hồng, Nguyá»…n Tuyá»n lập trại ở Xà Cầu nay thuá»™c xã Quảng Phú Cầu huyện Ứng Hòa. Có hai chị em Phạm Thông, Phạm Nhu xây dá»±ng hai dinh trại ở Äình Xuyên, xã Hòa Nam cÅ©ng thuá»™c vá» huyện Ứng Hòa v.v…

Ở tỉnh Hải Dương có những cuá»™c nổi dậy chống quân Hán ở các địa phương như Mi Thữ (huyện Bình Giang) vá»›i hai chị em Nguyệt Thai, Nguyệt Äá»™; ở Tống Long (huyện Kinh Môn) vá»›i Tống Phả Công; ở tỉnh Hưng Yên, tại Dương Liệt (huyện Văn Giang) vá»›i Hùng Tướng Công v.v…

Vùng biển Hải Phòng có phong trào đấu tranh do bà Lê Chân phát động. Vùng biển Thái Bình có cuộc nổi dậy của bà Bát Nạn từ Phong Châu lánh nạn vỠvùng Tiên La, huyện Duyên Hà v.v…

Ở tỉnh Hà Nam có cuộc nổi dậy của Quế Hoa và Nữ Hoa ở Tượng Lĩnh (huyện Kim Bảng…).

Tất cả các nhân vật kể trên – vẫn theo truyá»n thuyết – cuối cùng Ä‘á»u tụ há»™i ở Hát Môn, đưa cánh quân bản bá»™ cá»§a mình nhập vào nghÄ©a quân Hai Bà Trưng để rồi trở nên má»™t lá»±c lượng hùng hậu “đi tá»›i đâu như lướt gió tá»›i đấy†(lá»i Cương mục).

CÄ‚N CỨ PHONG CHÂU VÀ HỘI QUÂN HÃT MÔN

Vá» diá»…n biến cá»§a cuá»™c khởi nghÄ©a, sá»­ cÅ© chép rất sÆ¡ lược. Bá»™ sá»­ cổ nhất cá»§a ta – là Việt sá»­ lược – chỉ ghi: “Tô Äịnh lấy pháp luật trói buá»™c. Trắc giận bèn cùng em gái là Nhị Ä‘em binh Phong Châu đánh hãm các quận huyện. Cá»­u Chân, Nhật Nam Ä‘á»u hưởng ứng. Bà lược định 65 thành, tá»± lập làm vuaâ€.

Toàn thư thêm được vài chi tiết: “Bà khổ vì Tô Äịnh lấy luật pháp trói buá»™c, lại thù Äịnh đã giết chồng mình, cùng em là Nhị nổi binh đánh lấy trị sở cá»§a châu. Äịnh chạy vá» Nam Hải. Cá»­u Chân, Nhật Nam, Hợp Phố Ä‘á»u hưởng ứng, lấy được 65 thành, tá»± lập làm vuaâ€.

Như vậy tư liệu chính sá»­ thật là ít á»i. Nhưng ở các thần tích thì có thêm ra nhiá»u chi tiết. Má»™t chi tiết phù hợp giữa chính sá»­ và thần tích là sá»± việc mà chính sá»­ chép là Hai Bà “đem binh Phong Châu đánh hãm các quận huyệnâ€. Thần tích hai làng Hạ Lôi (Yên Lãng) và Hát Môn chép: “Trưng Vương khởi binh được má»™t năm, tướng sÄ© nam nữ có tá»›i ba vạn ngưá»i, há»™i tại thành Phong Châu… Cá»­ binh đến cá»­a sông Hát, đại há»™i ở bãi Trưá»ng Saâ€.

Thần tích làng Tuấn Xuyên (thá» Phùng Thị Chính) chép: “Trưng Vương từ Phong Châu kéo vá» Hát Mônâ€.

Thần tích làng Thịnh Ká»· (thá» Chàng Hối), làng Äông Cao (thỠẢ Lá»±), làng Cư An (thá» Trưng Nhị) Ä‘á»u chép giống nhau: “Trưng Vương khởi binh ở thành Phong Châuâ€.

Như vậy có thể nghĩ rằng trong quá trình chuẩn bị khởi nghĩa, việc đầu tiên Hai Bà phải làm là xây dựng một khu căn cứ để bước đầu có nơi chốn tập hợp lực lượng. Khu căn cứ ấy là thành Phong Châu.

Thá»±c ra thì ngày ấy chưa có địa danh Phong Châu. Äó chỉ là tên má»™t châu má»›i đặt từ Ä‘á»i Tùy, năm 598. Châu này là má»™t phần cá»§a huyện Mê Linh Ä‘á»i Hán nên các sá»­ sách cữ dùng tên Phong Châu để chỉ khu vá»±c Mê Linh cÅ©. Do vậy, có thể khẳng định rằng Hai Bà Trưng đã từng xây dá»±ng má»™t căn cứ địa ở phần đất huyện quê hương mình (huyện Mê Linh). Căn cứ địa ấy vá» sau được sá»­ sách và thần tích gá»i là Phong Châu thành. Có Ä‘iá»u là “thành†ấy cụ thể ở vào nÆ¡i nào thì chưa thể biết, có thể đó là kinh đô cÅ© cá»§a các vua Hùng mà cÅ©ng có thể đó là làng quê Hạ Lôi cá»§a Hai Bà.

â—Š â—Š â—Š

CÅ©ng có thần tích có chép là từ Phong Châu, Hai Bà ban bố lá»i hiệu triệu hào kiệt bốn phương cùng đứng lên đánh Ä‘uổi giặc Hán rồi Ä‘em binh vá» há»™i ở Hát Môn.

Chính sá»­ thì không nhắc gì tá»›i địa Ä‘iểm há»™i quân này. Äành rằng Toàn thư cÅ©ng như Việt Ä‘iện u linh và LÄ©nh Nam chích quái có nhắc tá»›i Hát Môn nhưng vá»›i tư cách là má»™t nÆ¡i mà sau này “thổ nhân lập miếu thá» Hai Bà†chứ không phải là địa Ä‘iểm mà đương thá»i nghÄ©a quân tập kết.

Nhưng theo sá»± ghi chép cá»§a nhiá»u thần tích và cả theo truyá»n thuyết dân gian thì Hát Môn là địa Ä‘iểm đại há»™i quân sÄ©, anh hùng hào kiệt bốn phương quy tụ vỠđây đứng dưới lá cá» cá»§a Trưng Vương trước khi xuất phát đánh quận thành Giao Chỉ. Tại đây Hai Bà lập đàn tế cáo trá»i đất rồi đưa đại quân Ä‘i đánh Tô thành (thành Tô Äịnh, tức trị sở quận Giao Chỉ).

Thiên Nam ngữ lục còn chép cụ thể hÆ¡n: Hai Bà theo lá»i bàn cá»§a Thi Sách rá»i Chu Diên vá» Hát Môn lập đồn trại. Song Thi Sách đã bá» mình trong khi giao chiến vá»›i Tô Äịnh ở Chu Diên thành. (Như vậy là thêm má»™t dị bản vá» cái chết cá»§a Thi Sách). Thế là:

Chị em truyá»n hịch xa gần
Làm trai ai chí vị dân giúp Ä‘á»i…
Cùng nhau há»p tại Hát Môn
Cắt tay lấy máu lên đàn thỠnhau.

Và chính ở làng Hát Môn, trước đây hàng năm có hai ngày làm lễ Hai Bà Trưng đó là ngày mồng 4 tháng Chín được coi là ngày Hai Bà tế cáo thiên địa và ngày mùng 6 tháng Ba được coi là ngày Hai Bà tuẫn tiết.

Như vậy là từ nhiá»u nguồn truyá»n thuyết dân gian khác nhau, má»™t Ä‘iá»u có thể tin được là quả có cuá»™c há»™i quân ở Hát Môn.

Hát Môn, cứ theo tên gá»i thì là “cá»­a sông Hátâ€. Nhưng thá»±c tế ngày nay thì không là như vậy. Từ đấy tá»›i cá»­a sông Hát (chá»— sông Hát tách từ sông Hồng ra) còn cách cả má»™t xã Vân Nam. Song xã này, cÅ©ng như xã Vân Phúc láng giá»ng chỉ má»›i có từ Ä‘á»i Lê. Vì theo lá»i truyá»n khẩu từ xưa – được ghi lại trong khoán ước – thì khu vá»±c hai xã này chính là má»™t cụm gồm sáu làng VÄ©nh Phúc, VÄ©nh Thá», VÄ©nh Khang, VÄ©nh Ninh, VÄ©nh Thuận và VÄ©nh Lá»™c. Sáu làng này nguyên là trang Vân Thá»§y ở bên tả ngạn sông Hồng thuá»™c đất huyện Yên Lạc. Äá»i Lê, do đất bị lở nên cả trang rá»i sang sinh sống bên hữu ngạn, cư trú trên vùng bãi má»›i bồi và biệt lập thành sáu làng có gốc VÄ©nh như hiện nay.

Như thế, trước Ä‘á»i Lê, chá»— các xã Vân Nam, Vân Phúc còn là lòng sông. Vậy Hát Môn phải ở ngay cạnh sông Hồng và là chá»— sông Hát tách từ sông mẹ ra. Con sông Hát ấy, nay là má»™t lạch nhá», chỉ từ cầu Phùng đổ xuôi má»›i ra dáng má»™t con sông và từ đấy có thêm má»™t tên gá»i khác là sông Äáy. Nhưng theo lá»i kể cá»§a nhân dân các làng ven sông thì thá»i xưa cá»­a sông Hát rất rá»™ng. Thuở ấy ở chá»— Ä‘á»n thá» Hai Bà trên là đê mà dưới đã là dòng sông. Và có má»™t thá»i, dá»c bên hữu ngạn, dòng sông Hát dâng sát lên tá»›i tận đê Hương Tảo, Ngá»c Tảo. Vết tích nay còn lại là vạt đầm hồ có tên là sông Cùng, bến Chúa. Sông bến này đã Ä‘i vào ca dao:

Tiễn nhau bến Chúa ven sông
Nên vợ nên chồng tỠrõ khúc nhôi

â—Š â—Š â—Š

Hát Môn vào thá»i đầu Công nguyên tất phải là cá»­a sông. Thần tích cá»§a những làng thá» Hai Bà và các tướng lÄ©nh, dù ở Gia Lâm hay Phúc Thá», ở Thanh Trì hay Hoài Äức, ở Yên Lãng, ở Kim Anh hay Äa Phúc v.v… Ä‘á»u kể là có cuá»™c há»™i quân lá»›n tại đây.

Hai Bà thì từ thành Phong Châu tá»›i, Ä‘em ba vạn quân. Anh hùng hào kiệt bốn phương cÅ©ng tấp nập kéo đến. Có ngưá»i dẫn theo quân bản bá»™ đông tá»›i hàng nghìn, như cô VÄ©nh Gia ở bãi Quân Thần Châu (nay là các làng Thượng Cát – Äại Cát, huyện Từ Liêm) vá»›i hai nghìn nghÄ©a sÄ©, như hai chị em Ả Nương, Ả Nang ở Yên Mạc (nay là xã Liên Mạc, huyện Mê Linh) vá»›i má»™t nghìn quân, như Lý Minh ở Mục Uyên (nay thuá»™c xã Tân Xã, huyện Thạch Thất) cÅ©ng đưa tá»›i má»™t nghìn trai tráng…

Có ngưá»i lại chỉ cùng vá»›i vài chục bạn hữu tá»›i tụ há»™i như ba anh em Cả, Hai, Ba ở làng Trung Hậu (nay thuá»™c xã Tiá»n Phong, huyện Mê Linh) đến vá»›i ba chục bạn trẻ, như Xa Lai ở Cao Quang (nay là xã Cao Minh, huyện Mê Linh) Ä‘em theo ba mươi lăm ngưá»i thá»§ túc, như ba cô Ả Tú, Ả Huyá»n, Ả Cát ở trang Vân Thá»§y (nay là các xã Vân Nam, Vân Phúc, huyện Phúc Thá») đến vá»›i năm mươi hai bạn gái…

CÅ©ng có ngưá»i tay trắng tá»›i đầu quân và sau đã trở thành tướng lÄ©nh như LÅ© LÅ©y ở trang Văn Lôi (nay thuá»™c xã Tam Äồng, huyện Mê Linh), Nguyá»…n An ở Cao Xá (nay thuá»™c xã Äức Giang, huyện Hoài Äức), Lôi Chấn ở Tháp Thượng (nay là xã Äồng Tháp, huyện Äan Phượng) v.v…

Tuy nhiên, do chá»— thần tích có nhiá»u hư cấu, thêm thắt nên con số vá» lá»±c lượng nghÄ©a quân nêu ở trên có thể tin được mà cÅ©ng có thể không. Có thể nêu nghi vấn: đương thá»i dù quận Giao Chỉ sản xuất phát triển nhiá»u hÆ¡n các quận khác nhưng liệu đã đủ Ä‘iá»u kiện để thành hình má»™t đạo quân đông tá»›i bốn năm vạn ngưá»i? (Riêng quân cá»§a Hai Bà là ba vạn).

Kể ra cÅ©ng khó giải đáp vì không có má»™t tài liệu thư tịch nào để làm chá»— dá»±a chắc chắn. Có Ä‘iá»u là nếu quan niệm rằng các cánh quân tham gia khởi nghÄ©a không phải hoàn toàn là chính quy thì quân số đó có thể chấp nhận được. Có thể coi nghÄ©a quân là những nông nô, nô tì vừa trốn khá»i các trang ấp dinh cÆ¡ cá»§a quan lại Hán tá»™c, là những ngưá»i dân khổ vá» thuế má và không muốn chết mòn chết má»i dưới đáy biển hoặc trong rừng sâu, là những nạn nhân cá»§a má»™t chế độ cai trị tàn bạo đã gieo bao tai há»a xuống từng làng xóm, thậm chí xuống từng mái nhà Giao Chỉ, những tầng lá»›p ngưá»i ấy khi nghe tin có má»™t dòng há» danh vá»ng – là lạc tướng Mê Linh – nổi lên chống lại nhà Hán thì tất cả đã tìm đến vá»›i hy vá»ng và niá»m tin đánh Ä‘uổi được giặc thù. Há» tá»± nguyện và có thể là phần nào tá»± túc tham gia chiến đấu, chẳng nài gì quân trang, quân dụng. Các thá»§ lÄ©nh, chỉ huy hẳn cÅ©ng không phải bận lòng nhiá»u vá» hậu cần. Và sá»± căm há»n cá»™ng vá»›i ý chí diệt thù đã khiến cho đạo quân má»›i tập hợp từ nhiá»u phương lại và có nhiá»u thiếu thốn đó trở thành có sức mạnh chiến đấu hÆ¡n hẳn quân cướp nước.

Ngoài ra, so vá»›i dân số quận Giao Chỉ thá»i ấy là trên 74 vạn nhân khẩu thì con số bốn, năm vạn ngưá»i vÅ© trang nổi dậy cÅ©ng không phải là quá đáng.

Äó là vá» lá»±c lượng nghÄ©a quân.

Vá» các chỉ huy thì có ngưá»i – vẫn theo thần tích và truyá»n thuyết – trước đây đã từng nổi dậy chống quân Hán như Chàng Hối, Thiên Bảo, Thánh Thiên… Có ngưá»i vì mang nặng thù nhà như Hải Diệu, Sa Lương, Ả Lã Nàng Äê… [65]. CÅ©ng có ngưá»i – và đây là số đông chỉ vì nợ nước, thấy ná»—i khổ nhục cá»§a bà con làng xóm mà đứng lên chống giặc.

Äiá»u đáng lưu ý là các chỉ huy ấy cùng quân sÄ© cá»§a há» tá»›i đây từ nhiá»u miá»n đất khác nhau. Kể những ngưá»i ở xa nhất thì vá» phía bắc có Nguyệt Äiện ở Tây Cốc, Trần Tuấn và Vương Äạo ở Phương Trung đến thuá»™c huyện Äoan Hùng, tỉnh Phú Thá». Vá» phía tây có Ả Nàng ở Kim Phượng nay thuá»™c Thanh SÆ¡n cùng tỉnh Phú Thá». Vá» phía đông có bà Lê Chân ở An Biên nay là thành phố Hải Phòng, bà Thánh Thiên ở Ngá»c Lâm nay thuá»™c huyện Yên DÅ©ng tỉnh Bắc Giang, bà Thánh Hậu ở Hạ Phán nay thuá»™c huyện Quỳnh Côi tỉnh Thái Bình. Vá» phía nam có bà Chu Tước ở Miếu Môn, huyện Chương Mỹ, bà Trinh Thục ở Ngá» Xá huyện Mỹ Äức, ba chị em Chiêu Nương ở Xà Cầu huyện Ứng Hòa v.v… tất cả thuá»™c tỉnh Hà Tây.

Những nhân vật này nếu không hoàn toàn là thá»±c thì chắc cÅ©ng có những nguyên mẫu trong thá»±c tế và như vậy, vá»›i nguồn tư liệu truyá»n thuyết, có thể kết luận rằng đúng là bốn phương hào kiệt đã tụ há»™i tại Hát Môn để thống nhất lá»±c lượng mưu việc cứu nước cứu nhà.

â—Š â—Š â—Š

Theo truyá»n thuyết cá»§a làng Hát Môn thì ngày mùng 4 tháng Chín là ngày đại há»™i binh mã. Quân sÄ© bạt ngàn, đứng kín cả cánh bãi dài mênh mang Trưá»ng Sa châu. Thuyá»n chiến cÅ©ng thành hàng thành dãy kín cả cá»­a Hát. Äàn tế dá»±ng giữa trung quân.

Rất nhiá»u thần tích, ngá»c phả chép rằng tại đàn này bà Trưng Trắc đã Ä‘á»c má»™t bài văn tế cáo trá»i đất. Nguyên văn như sau:

“Thiên sinh nhất nhân vi thiên địa vạn vật chi tông chá»§. Sinh linh sở hệ, thảo má»™c sở quan. Lịch lịch triá»u đại đế vương thiên tá»­ thánh minh, triá»u đình hữu đạo, ái dân ưu quốc, đức hóa hoằng phu, thiên hạ thanh bình, quốc gia vô sá»±.

Kim hữu dị tá»™c nhân Tô Äịnh, khuyển dương thưá»ng thái, tứ lá»™ng xướng cuồng, ngược chính tàn dân, thiên địa thần nhân công phẫn.

Thiếp thiểm dÄ© tiá»n Hùng dư diệt, nhất cá nữ nhân thuyết đáo sinh linh hoàng thiên hữu lệ. Kim nhật thống tâm thương xích trượng nghÄ©a, trừ tàn, nguyện bách vị chư tôn thần linh há»™i đàn giám thệ lá»±c há»™ thiếp Trung nữ đỠbinh thảo tặc, há»™ quốc, an dân, trí sinh linh vu nhẫm tịch chi thượng, xuất sinh linh vu thá»§y há»a chi trung, thứ vô phụ hoàng thiên chi ý, an tiên hoàng miếu tá»± chi linh, á»§y tổ phụ cá»­u tuyá»n chi hạ [66].â€

Tạm dịch:

“Trá»i sinh con ngưá»i là tông chá»§ cá»§a muôn loài, sinh linh cây cá» thảy Ä‘á»u quan hệ. Các Ä‘á»i đế vương trước, vua sáng tôi hiá»n, yêu dân lo nước, đức hóa rá»™ng khắp, thiên hạ thanh bình, nước nhà vô sá»±.

Nay có ngưá»i khác giống là Tô Äịnh, thá»±c loài dê chó bạo ngược hại dân, trá»i đất thánh thần và con ngưá»i ta Ä‘á»u giận.

Thiếp tôi là má»™t ngưá»i con gái dòng dõi vua Hùng, nghe nói tá»›i sinh linh, trá»i xanh cÅ©ng rÆ¡i lệ. Nay nghÄ© tá»›i dân mà lòng Ä‘au, dấy nghÄ©a trừ kẻ bạo tàn, nguyện các vị tôn thần vá» há»™i đàn chứng giám lá»i thá», giúp cho thiếp tôi Ä‘em quân đánh giặc, giúp nước yên dân, đặt sinh linh lên trên nÆ¡i chiếu đệm, đưa má»i ngưá»i ra khá»i cÆ¡n nước lá»­a, để khá»i phụ ý cá»§a trá»i, giữ yên miếu mạo vua xưa, an á»§i ông cha nÆ¡i chín suối!â€.

Nếu đúng là lá»i văn từ Ä‘á»i Hai Bà truyá»n lại thì thật sá»± đáng quý. Nhưng chưa hẳn! Vì ngay sá»± tình chiến đấu lở đất long trá»i – cuá»™c khởi nghÄ©a và cuá»™c kháng chiến ngày ấy – đương thá»i ai cÅ©ng biết mà truyá»n lại cÅ©ng chẳng được là bao, huống chi má»™t bài văn làm sao có thể bảo lưu trá»n vẹn như vậy được? Nhất là ở thá»i Hai Bà đã có trong tư duy ngưá»i Giao Chỉ những khái niệm lịch đại đế vương, thiên tá»­, cá»­u tuyá»n… ?

Äây chỉ là sáng tác cá»§a ngưá»i biên soạn thần tích. Äáng kể chăng là tác giả đã nhìn thấy ý nghÄ©a xã há»™i cá»§a cuá»™c khởi nghÄ©a do Hai Bà lãnh đạo là vì dân, vì nước, vì sá»± tồn tại cá»§a dân tá»™c chứ không phải đơn thuần chỉ vì thù chồng.

Ngoài bài văn tế cáo thiên địa này liên quan tá»›i những ngày đầu cá»§a cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà còn có má»™t áng văn khác. Äó là má»™t bài hịch có nhan đỠlà “Thảo Tô Äịnh hịch vănâ€. Bài này được chép trong ngá»c phả cá»§a hai làng Hạ Lôi (Yên Lãng) và Hát Môn. Dưới đây là phiên âm theo bản Hạ Lôi:

“Nguyên ác đại đỗi cá»­u tàng lang dã chi tâm. Äôn đức nhân nhân dung đại nghiệt trừ chi cá»­. Tinh trì thốn giản, lôi động tam quân.

“Quyến ngôn: Ngã Việt khai cÆ¡, thá»±c tá»± Hùng Vương phá»§ trụ. Quan an dân lạc nhân Ä‘a túc hạ sinh mao, vÅ© thuận phong Ä‘iá»u, mạch tận nhất hành lưỡng tuệ. Bốc thế tuần tuần hiệu thập, lịch niên vÄ©nh vÄ©nh kế thiên. Viên cập An Dương, duật canh Triệu VÅ©, tương truyá»n chính thống. Thánh hiá»n chi quân diệt tác hưng, kế trị bảo an dân sá»± chí tâm hàm ái đới. Tá»± thá»i quyết hậu, thá»i vận tương phùng. Hi Tái, Chu Chương, Ngụy Lãng chi đồ, canh tương thú quận. Äặng Nhượng, Tích Quang, Äá»— Mục chi bối, kế tác mục châu. Cố tuy hữu tham liêm bất đồng, nhiên vị hữu hà ngược chí thậm. Nại tư Tô nghiệt vá»ng tứ tham tàn. Tiện thương sinh nhi quy tượng tê. Khinh hiá»n sÄ© nhi trá»ng khuyển mã. Khai kim trưá»ng tắc hàn xâm nhân cốt, dịch sắc triết bì. Thái minh châu tắc mô trích ly đầu, bách hành nhất phản. Hậu liá»…m nhi úng khuynh thương tảo. Phiên binh nhi ốc tí hương liên, dân bất liệu sinh, vật giai thất sở.

Dư dÄ© Thiên hoàng dư phái, Hùng tướng hậu côn. Mẫn xích tá»­ chi hãm há»a khanh, bất năng an chẫm. Hiệp dân vá»ng nhi hưng nghÄ©a lữ, chính thiết trừ hung.

NhÄ© đẳng quân đắc tính linh, hệ xuất tị tổ. Quốc thù đương phục, phấn tí trương phồn nhược chi cung; dị chá»§ng tất trừ, tẩy qua vãn thiên hà chi thá»§y. Hồng nghiệp dÄ© chí tái tạo. Nhạn trạch dÄ© chi tức ngao. Vệ xã tắc, chấp can qua, duy kỳ trưá»ng dã. Lập công danh, thùy trúc bạch, cố bất vÄ© tai.

Thảng hoặc thượng chấp hồ nghi, dãn sinh do dự, khởi đặc thất sự cơ chi hội, ức diệc nghiêm hình phạt chi tru. Hịch trí như phương, nhĩ đương tự miễn!

Tạm dịch:

“Kẻ đầu sá» tá»™i lá»›n lòng lang chứa chất từ lâu. Ngưá»i nhân đức cao dày công lá»›n dấy lên trừ bạo. Lá»i truyá»n như sao băng, ba quân sấm động.

NghÄ© rằng nước Việt mở cõi, thá»±c từ Ä‘á»i Hùng Vương chăn dắt. Quan yên, dân vui, ngưá»i ngưá»i nhàn hạ, gió hòa mưa thuận lúa má»™t dé hai bông. Nối tiếp kế Ä‘á»i hàng chục. Dài lâu tính năm mấy nghìn. Kịp đến An Dương, lại qua Triệu VÅ©, truyá»n ná»n chính thống. Vua thánh thay nhau, nối trị giữ an, lòng dân Ä‘á»u quý trá»ng. Từ đó vá» sau, thá»i vận cùng gặp, Hi Tái (?), Chu Chương, Ngụy Lãng nối nhau làm thái thú. Äặng Nhượng, Tích Quang, Äá»— Mục kế tiếp làm châu mục. Tham liêm tuy có khác song bạo ngược chưa thái quá. Äến nay, giặc Tô rất má»±c tham tàn. Rẻ dân Ä‘en mà quý voi tê. Khinh hiá»n sÄ© mà trá»ng chó ngá»±a. Ngưá»i tìm vàng rét buốt thấu xương, nứt da, đổi sắc. Kẻ mò ngá»c va chạm thuồng luồng, Ä‘i trăm vá» má»™t. Thuế má nặng ná», bồ lẫm sạch trÆ¡n. Hình phạt khốc liệt, xóm làng xÆ¡ xác. Dân chẳng được yên mà súc vật cÅ©ng Ä‘á»u mất chốn dung thân.

Ta vốn dòng dõi thần thiêng, cháu con Hùng tướng. Thương con đỠbị hãm dưới hầm sâu ăn nằm không yên. Hợp lòng dân dấy cỠkhởi nghĩa, chính lo trừ bạo.

Các ngưá»i Ä‘á»u có tính thiêng, cùng má»™t tổ tiên. Thù nước báo xong, thẳng tay giương cung ứng. Trừ giặc ngoài rồi, kéo nước Ngân Hà rá»­a ngá»n giáo.

Nghiệp lá»›n đã tái tạo, dân khá»i kêu than. Giữ non sông, cầm giáo gậy cốt được dài lâu. Lập công danh tên ghi sá»­ sách há chẳng quý sao? Nếu như còn hồ nghi sinh ra do dá»±, đã bá» mất thá»i cÆ¡, lại chuốc lấy hình phạt nặng.

Lá»i hịch truyá»n đến, hãy Ä‘á»u cố gắng [67].

â—Š â—Š â—Š

Dù rằng Hai Bà Trưng rất có thể sá»­ dụng thành thạo chữ Hán, vì tá»›i thá»i Hai Bà, ná»n đô há»™ cá»§a ngưá»i Hán đã trên 100 năm (nếu tính từ thá»i Triệu Äà thì là 200 năm). Việc dạy và há»c chữ Hán đã phổ biến, nhất là các gia đình lạc hầu lạc tướng thì tất phải biết chữ Hán để giao dịch. Song cÅ©ng như trưá»ng hợp bài văn tế cáo trá»i đất đã dẫn bên trên, bài hịch này có tư duy thuá»™c phạm trù trung thế ká»· chứ không thể là cổ đại. Thể văn biá»n ngẫu chỉ má»›i phát sinh từ Ä‘á»i ÄÆ°á»ng (thế ká»· thứ IX). Má»™t vài Ä‘iển tích dùng trong bài rõ ràng không thể là cá»§a Ä‘á»i Hán, như câu “Tẩy qua vãn thiên hà chi thá»§y†nghÄ©a là: “lấy nước sông trá»i – Ngân Hà – để rá»­a giáo†là rút từ thÆ¡ Äá»— Phá»§: An đắc tráng sÄ© vãn thiên hà. TÄ©nh tẩy giáp binh trưá»ng bất dụng (Ước gì được ngưá»i tráng sÄ© kéo sông Ngân xuống. Rá»­a sạch binh khí, mãi mãi không dùng nữa).

Hoặc vào thá»i Hai Bà Trưng, không thể có loại tư duy đặc phong kiến: lập công danh, tên ghi sá»­ sách. Ngoài ra, Chu Chương không phải là thú quận và Tích Quang không phải là châu mục. Ngược lại má»›i đúng. Vì thú quận tức là thái thú, coi má»™t quận. Còn châu mục coi má»™t bá»™ tức má»™t châu, chức này còn gá»i là thứ sá»­. Ngưá»i Ä‘á»i sau có thể lầm chứ đương thá»i Hai Bà Trưng thì không thể lầm lẫn như vậy được. Nhất là Ngụy Lãng làm đô úy quận Cá»­u Chân vào Ä‘á»i Hoàn Äế, (147-167) tức là sống sau Hai Bà Trưng hÆ¡n má»™t thế ká»·!

Cho nên bài “Thảo Tô Äịnh hịch văn†này cÅ©ng chỉ là má»™t sản phẩm cá»§a Ä‘á»i sau1.

Tuy nhiên, sá»± có mặt cá»§a nó cÅ©ng có má»™t giá trị là góp phần chứng minh má»™t quy luật cá»§a sáng tác văn há»c dân gian là: cùng vá»›i thá»i gian, nhân dân thưá»ng sáng tác thêm những giai thoại, những tình tiết để cho hoàn chỉnh hÆ¡n pho truyá»n thuyết vá» những ngưá»i anh hùng mà mình hằng yêu dấu.

â—Š â—Š â—Š

Truyá»n thuyết vá» cuá»™c há»™i quân và lá»… ăn thá» Hát Môn còn có má»™t dị bản lược ghi trong Thiên Nam ngữ lục:

Nàng bản bước thẳng lên đàn
Vái chưng thiên địa, giang san, quỉ thần
Tôi là con gái phụ nhân
Thá»i loạn Æ¡n chúng, lập thân giúp Ä‘á»i.
Do thằng Tô Äịnh rẻ ngưá»i
Trước khoa (?) các vạc, sau sôi lửa lò
Một xin rửa sạch nước thù
Hai xin đem lại nghiệp xưa hỠHùng
Ba kẻo oan ức lòng chồng
Bốn xin vẻn vẹn sở công lênh này.

Thế là theo Thiên Nam ngữ lục, ở đàn thá» Hát Môn, bà Trưng Trắc có bốn lá»i thá» vá»›i trá»i đất và ba quân: thứ nhất là rá»­a sạch mối thù mất nước, thứ hai là khôi phục cÆ¡ nghiệp vua Hùng, thứ ba là trả thù cho chồng và thứ tư là quyết giành thắng lợi.

Như vậy là ở các truyá»n thuyết trên có những chi tiết khác nhau nhưng cÆ¡ bản thống nhất ở má»™t số Ä‘iểm chính: có cuá»™c tập kết quân sÄ© ở Hát Môn, lúc này Thi Sách không còn, tại đây bà Trưng Trắc vá»›i tư cách là thá»§ lÄ©nh tối cao đã tuyên bố mục đích cuá»™c khởi nghÄ©a là Ä‘uổi giặc Hán đô há»™ và nêu quyết tâm thá»±c hiện bằng được mục đích trên. Äó là vào khoảng cuối năm (tháng Chín âm lịch), theo sá»­ thì là năm Ká»· Hợi tức năm 39.

Sau đó, đại quân thao luyện trong khoảng vài ba tháng2 rồi tiến “đánh hãm các quận huyện†và “đánh lấy trị sở cá»§a châuâ€. Theo sá»­ đấy là vào “năm Canh Tý (40), tháng Hai, mùa xuân, ngưá»i con gái Giao Chỉ là Trưng Trắc khởi binh đánh Ä‘uổi thái thú Tô Äịnh tá»± lập làm vuaâ€. (Cương mục)

GIẢI PHÓNG ÄẤT NUỚC

Mùa xuân năm Canh Tý, Hai Bà đưa đại quân đi đánh các quận huyện. Sử cũ của ta như Toàn thư và Cương mục chỉ ghi là lược định được 65 thành chứ không ghi cụ thể là những thành nào [70]. VỠdiễn biến của chiến dịch thì lại không có lấy một dòng!

Chỉ có thể Ä‘oán định rằng trước tiên, nghÄ©a quân tiến công các đồn trại quân Hán cÅ©ng là các thành huyện thuá»™c quận Giao Chỉ. Tin tức vá» chiến cuá»™c này truyá»n Ä‘i bốn phương và nhân dân ba quận láng giá»ng là Hợp Phố, Cá»­u Chân và Nhật Nam cÅ©ng nắm thá»i cÆ¡ mà nổi dậy. Hậu Hán thư có ghi: “Ngưá»i Man, ngưá»i Lý ở Cá»­u Chân, Nhật Nam, Hợp Phố Ä‘á»u hưởng ứng theo†[71]. Cứ như câu văn này thì có lẽ đại quân cá»§a Hai Bà Trưng không tiến đến ba quận trên. Tại các nÆ¡i đó, cÆ¡ bản là quần chúng hưởng ứng, tá»± động nổi dậy đánh bá»n quan lại nhà Hán.

Tất nhiên không loại trừ khả năng là trước đó có những phái viên cá»§a Hai Bà đã tá»›i những nÆ¡i này tổ chức nhân dân, liên kết các lạc tướng… Và khi cuá»™c khởi nghÄ©a được triển khai ở Giao Chỉ thì có thể có má»™t vài cánh quân được Ä‘iá»u từ đây tá»›i các quận láng giá»ng để phối hợp. Như truyá»n thuyết vá» bà Man Thiện có kể là bà đã Ä‘i nhiá»u nÆ¡i, từ vùng núi tá»›i vùng biển để liên kết các lạc hầu, lạc tướng, huyện lệnh, hào trưởng… Hoặc thần tích làng Cổ Ngõa (xã Liên Minh, huyện Äan Phượng) có chép Hải Diệu, má»™t tướng cá»§a Hai Bà quê ở làng này, ngay sau há»™i thá» Hát Môn đã lên đưá»ng vào Cá»­u Chân.

Nhưng nói chung là đại quân dưới quyá»n chỉ huy trá»±c tiếp cá»§a Hai Bà chỉ tập trung đánh lỵ sở các huyện ở Giao Chỉ (như thế, phạm vi chiến đấu cÅ©ng đã là rất rá»™ng) và mÅ©i chá»§ công là nhằm tiêu diệt đô úy trị Mê Linh cùng quận trị Liên Lâu. Rất có thể ngay ở quận Giao Chỉ, nghÄ©a quân chá»§ lá»±c cÅ©ng không Ä‘i khắp mưá»i huyện mà ở má»™t số nÆ¡i quần chúng cùng các huyện lệnh cÅ©ng nổi dậy lật đổ chính quyá»n nhà Hán. Thần tích, ngá»c phả nhiá»u làng còn ghi sá»± tích các nhân vật đã tổ chức và lãnh đạo những cuá»™c nổi dậy ở nhiá»u địa phương trên lưu vá»±c sông Hồng. Như ba chị em há» Äào (thỠở đình làng Thổ Quan, quận Äống Äa) đã tập hợp bà con đứng lên đánh bá»n đô há»™ ngay ở vùng đất nay là ná»™i thành Hà Ná»™i. Hay như Khá»a Ba SÆ¡n (thỠở làng Xuân Äá»— Hạ, xã Cá»± Khối, huyện Gia Lâm) đã Ä‘em hai trăm tráng Ä‘inh đánh đồn quân Hán tại chính làng này. Rồi bà Chu Tước ở Miếu Môn (huyện Chương Mỹ, Hà Tây), bà chúa Bầu ở Äạo Trù (huyện Lập Thạch, Phú Thá»), vợ chồng Äào Nương – Doãn Công ở Äông Cứu (huyện Gia Bình, Bắc Ninh) v.v… Ä‘á»u chá»§ động khởi binh đánh bá»n xâm lược tại đất bản bá»™.

Như vậy, theo sá»± bảo lưu trong truyá»n thuyết thì tinh thần chỉ đạo cuá»™c chiến tranh giải phóng ngày ấy là kết hợp sá»± tiến công cá»§a quân chá»§ lá»±c vá»›i sá»± nổi dậy cá»§a nhân dân ở các địa phương.

â—Š â—Š â—Š

Vá» các hướng tiến công cá»§a nghÄ©a quân thì chính sá»­ chẳng có ghi chép gì, chỉ truyá»n thuyết là có ghi chút ít. Ngá»c phả hai làng Hát Môn và Hạ Lôi (Yên Lãng) cho hay là nghÄ©a quân từ Hát Môn tiến vá» Cổ Lôi trang rồi sau đó đánh “Tô Äịnh thànhâ€. CÅ©ng ở hai ngá»c phả này có chép là quân Hai Bà đánh tan quân Hán ở Cổ Lôi, chém trên má»™t nghìn đầu giặc khiến “máu thành sông có thể Ä‘i thuyá»n, xương cốt chất cao như như núiâ€. (Huyết khả hành thuyá»n, cốt hài sÆ¡n tích) [72].

Thá»±c ra ở hai ngá»c phả trên có nhiá»u chi tiết lá»™n xá»™n rối ren. Nhưng việc xảy ra chiến sá»± ở Cổ Lôi thì có thể tin là đúng. Vì vào thá»i gian này quận trị huyện (trụ sở hành chính) quận Giao Chỉ đã chuyển từ huyện Mê Linh (mà trung tâm là Cổ Lôi) vá» huyện Liên Lâu nhưng Mê Linh vẫn là đô úy trị (trụ sở quân đội) cá»§a quận Giao Chỉ. Viên đô úy – chỉ huy lá»±c lượng vÅ© trang chiếm đóng – vẫn đóng tại đây. Äành rằng theo Hậu Hán thư, từ năm Kiến VÅ© thứ 6 (30 sau c.n.) đã bá» chức đô úy, cho thái thú kiêm nhưng cÅ©ng Hậu Hán thư còn ghi thêm là: “Há»… quận nào có biến loạn thì lâm thá»i đặt lại chức ấyâ€. Có thể ở Giao Chỉ trong những năm Tô Äịnh cầm quyá»n, sá»± phẫn ná»™ cá»§a quần chúng lên cao tá»›i mức đô úy được đặt lại và đóng ở quận trị cÅ© tức trị sở cá»§a huyện Mê Linh mà theo chá»§ trương cá»§a ông Äinh Văn Nhật thì là vùng Cổ Lôi – Kẻ Lói nay thuá»™c khu vá»±c giáp ranh các huyện Thạch Thất, Quốc Oai, tỉnh Hà Tây, còn theo quan niệm phổ biến thì đó là làng Hạ Lôi, huyện Yên Lãng nay gá»i là Mê Linh, tỉnh VÄ©nh Phúc.

Và Ä‘iá»u này đã nói lên sá»± chuẩn bị chu đáo cá»§a nghÄ©a quân vì dám đánh ngay vào đô úy trị, tức lỵ sở vá» quân sá»±, rõ ràng lá»±c lượng phải khá mạnh. Còn vá» lỵ sở huyện Liên Lâu thì tất cả các thần tích, ngá»c phả, truyá»n thuyết Ä‘á»u không há» chỉ định cụ thể địa Ä‘iểm này. Nếu như mấy năm gần đây, trên các sách báo kể vá» truyá»n thuyết Hai Bà cÅ©ng như những tướng lÄ©nh cá»§a Hai Bà có chỉ định cụ thể đó là thành Liên Lâu (hay Luy Lâu) thì chính là đã tham khảo các sách sá»­ để lắp cái tên lịch sá»­ ấy vào truyá»n thuyết. Ngoài ra, có má»™t thá»i gian dài, rất nhiá»u ngưá»i cho rằng Tô Äịnh đóng ở Long Biên và Hai Bà đã đưa đại quân tá»›i đánh thành này. Như Quốc sá»­ diá»…n ca cá»§a Lê Ngô Cát – Phạm Äình Toái có viết:

Ngàn tây nổi áng phong trần
Ầm ầm binh mã xuống gần Long Biên
Hồng quần nhẹ bước chinh yên
Äuổi ngay Tô Äịnh dẹp yên Biên thành

Äó là má»™t sá»± lầm lẫn. Vì mãi tá»›i năm VÄ©nh Hòa thứ nhất (136) trị sở quận Giao Chỉ má»›i dá»i từ Liên Lâu vá» Long Biên. Trước đó, từ cuối Ä‘á»i Tây Hán, trị sở ấy là vùng LÅ©ng Khê nay thuá»™c xã Hạnh Phúc, huyện Thuận Thành tỉnh Hà Bắc. Thá»±c ra gá»i là Liên Lâu cÅ©ng là gá»i tạm. Vì các nhà nghiên cứu Ä‘á»i trước (cả ở Trung Quốc và Việt Nam) từng gá»i là La LÅ©, Liên Thụ, Liên Lâu, Luy Lâu. Rất có thể đó là những cách ngưá»i Hán đã dùng để phiên âm má»™t từ Việt cổ hoặc là phiên âm chính cái tên gá»i nôm na hiện vẫn phổ biến ở địa phương này: làng Dâu.

Äây là má»™t làng châu thổ màu mỡ, có sông Dâu chảy qua. Sông này nay đã cạn nhưng thá»i xưa là má»™t sông khá lá»›n thông vá»›i sông Äuống. Thuyá»n bè các nÆ¡i vẫn qua lại bến này. Ca dao cổ ở đây còn nhắc:

Lênh đênh ba bốn thuyá»n ká»
Thuyá»n ra Kẻ ChÆ¡, thuyá»n vá» sông Dâu.

Tại đây còn vết tích má»™t thành lÅ©y cổ. Cương mục có ghi chú: “Liên Thụ là tên huyện thuá»™c quận Giao Chỉ, nay ở xã LÅ©ng Khê, huyện Siêu Loại, tỉnh Bắc Ninh, còn có vết cÅ© thành xưaâ€. Huyện Siêu Loại nay là huyện Thuận Thành. Vết cÅ© thành xưa đó ở ngay bên bá» trái sông Dâu. Cứ theo dấu vết thì thành được đắp theo hình chữ nhật, chiá»u dài khoảng 300 mét, chiá»u rá»™ng hÆ¡n 100 mét. Những mảnh thành còn sót vẫn cao tá»›i 4-5 mét. Hẳn là các Ä‘á»i sau có bồi đắp thêm (vì như vào thế ká»· thứ X, má»™t sứ quân là Lý Lãng Công đã đóng ở đây) thì vết tích má»›i lưu lại được như vậy. Chứ từ Ä‘á»i Hán tá»›i nay đã hai chục thế ká»·, thành lÅ©y đất làm sao mà chống chá»i được vá»›i gió mưa!

â—Š â—Š â—Š

Mùa xuân năm Canh Tý (40), nghÄ©a quân Hai Bà Trưng Ä‘i đánh Liên Lâu. Dưá»ng như Ä‘i cùng vá»›i đại quân (có tá»›i ba bốn vạn ngưá»i) là má»™t khối lượng khá đông đảo các tướng lÄ©nh, chỉ huy, già có trẻ có mà Ä‘a số là trẻ và nữ. Vẫn theo thần tích, Phùng Thị Chính (thỠở Tuấn Xuyên, xã Vạn Thắng, huyện Ba Vì) làm nhiệm vụ trinh sát, Sa Lương (thỠở Hạ Trì, xã Liên Hà, huyện Äan Phượng) chỉ huy thá»§y binh, Ả Lã Nàng Äê (thỠở Yên Lá»™ – NghÄ©a Lá»™, xã Yên NghÄ©a, huyện Hoài Äức) chỉ huy tả quân v.v… Rồi nào là VÄ©nh Hoa, VÄ©nh Gia, Chàng Hối, Lôi Chấn, Äào Khang, Nguyá»…n Nga, Ngá»c Trinh… Ä‘á»u là Ä‘ang độ tuổi hai mươi. Äặc biệt trong đại quân Ä‘i đánh quận trị có má»™t đội nam binh cải trang thành lính nữ do Vương Cai chỉ huy (ông này cÅ©ng cải trang thành nữ tướng) [73]. Thật là sá»± kiện có má»™t không hai trong lịch sá»­. Ở các nước khác, để được tham gia chiến đấu, nữ phải cải trang thành nam giá»›i – như Má»™c Lan ở Trung Quốc Ä‘á»i Nam Bắc triá»u chẳng hạn. Äằng này thì ngược lại, nam cải trang thành nữ. Phải chăng sá»± kiện này là ảnh xạ cá»§a má»™t thá»i đại mà vai trò ngưá»i phụ nữ trong xã há»™i còn đặc biệt quan trá»ng, uy tín cá»§a há» còn khá cao.

Má»™t Ä‘iá»u đặc biệt nữa là trong đại quân cá»§a Hai Bà có cả ngưá»i Hán: Thần tích Ä‘á»n Càn ở xã Kê SÆ¡n, huyện Lạng Giang, tỉnh Hà Bắc có kể rằng “Äô Thiên và Minh Giang là hai quan chức ngưá»i Hán. Vì căm giận triá»u đình nên chạy sang Giao Chỉ, chống lại nhà Hán. Khi Hai Bà Trưng dấy binh, hai ông mang quân theoâ€. Thì ra không đợi đến nhà Tống má»›i có Từ Bá Tưá»ng và Ä‘á»i Minh má»›i có Thái Phúc là những quan lại Trung Quốc nhìn ra lẽ phải, đã đứng vá» phía nhân dân Việt Nam chống lại bá»n cầm quyá»n nước há» mà từ Ä‘á»i Hán đã có những ngưá»i Hán đứng vá» phía ngưá»i Việt chống lại vua Hán hung bạo [74].

â—Š â—Š â—Š

NghÄ©a quân Ä‘iệp Ä‘iệp trùng trùng kéo tá»›i bao vây Tô thành. Có lẽ chỉ má»›i trông thấy cảnh tượng này thái thú Tô Äịnh đã hết hổn! Tá»›i khi nghÄ©a quân tấn công bốn phía thì đúng là Tô Äịnh chỉ còn biết tìm đưá»ng mà chạy trốn.

Truyá»n thuyết kể rằng Tô Äịnh phải cắt râu, vứt bá» cả ấn tín mà chạy. Cương mục chép là “Tô Äịnh chạy vá» quận Nam Hảiâ€. An Nam chí lược và Thiên Nam ngữ lục thì chép Tô Äịnh tá»­ trận. Dù sao thì thành Liên Lâu đã được giải phóng. Hang ổ cá»§a bá»n quan cai trị đại Hán đầu sỠở Giao Chỉ bị đập tan. Trên đà ấy nhân dân các quận láng giá»ng là Cá»­u Chân, Nhật Nam và Hợp Phố cÅ©ng hưởng ứng mà vùng lên đánh Ä‘uổi các thái thú cùng bè lÅ© quan lại Hán tá»™c. Hậu Hán thư (q.86) có ghi: Thứ sá»­ Giao Chỉ và các thái thú chỉ còn giữ được mình mà thôiâ€. Äúng là “quân Ä‘i đến đâu như gió lướt đến đấy†(Cương mục).

Thế là ở các quận Giao Chỉ, Cá»­u Chân, Nhật Nam và cả Hợp Phố nữa, chính quyá»n đô há»™ cá»§a ngưá»i Hán đã bị lật đổ. Sau má»™t thá»i gian không dài, cùng nổi dậy chiến đấu liên tục tiến công kẻ thù, nhân dân Bách Việt nói chung, Âu Việt, Lạc Việt nói riêng, dưới sá»± lãnh đạo cá»§a Hai Bà Trưng đã giành lại tá»± do. Nước Âu Lạc sau hai trăm năm bị đô há»™ nay trở lại độc lập. Chính vì vậy mà nhân dân các tá»™c Việt ai ai cÅ©ng mang Æ¡n Hai Bà, không chỉ ngưá»i Lạc Việt (sau là ngưá»i Kinh và ngưá»i Mưá»ng) mà ngưá»i Âu Việt (sau là ngưá»i Tày, ngưá»i Nùng) cÅ©ng coi Trưng Vương là lãnh tụ cá»§a mình, nhất là do đặc biệt tôn quý nên ai cÅ©ng muốn coi Trưng Vương là ngưá»i thuá»™c dân tá»™c mình.

Viết đến trang sá»­ khởi nghÄ©a oanh liệt này, sá»­ gia Lê Văn Hưu đã có những dòng đầy tá»± hào: “Trưng Trắc, Trưng Nhị là đàn bà, hô má»™t tiếng mà các quận Cá»­u Chân, Nhật Nam, Hợp Phố và 65 thành ở LÄ©nh Ngoại Ä‘á»u hưởng ứng. Việc dá»±ng nước xưng vương dá»… như trở bàn tay, đủ biết tình thế đất Việt ta có thể dá»±ng được nghiệp bá vươngâ€.

Bá»™ Lịch sá»­ việt Nam – Tập I cá»§a á»§y ban Khoa há»c xã há»™i Việt Nam (1971) – khi phân tích ý nghÄ©a cá»§a cuá»™c khởi nghÄ©a này đã có nhận xét: “Cuá»™c khởi nghÄ©a cá»§a Hai Bà là kết tinh cá»§a cả má»™t quá trình đấu tranh, khi âm thầm, khi công khai cá»§a nhân dân Việt Nam. Äây là má»™t phong trào nổi dậy cá»§a toàn dân vừa quy tụ vào cuá»™c khởi nghÄ©a ở Hát Môn do Hai Bà Trưng đỠxướng, vừa tá»a rá»™ng trên toàn miá»n Âu Lạc cÅ©. Khởi nghÄ©a đã thắng lợi vì đó là má»™t phong trào có tính chất quần chúng rá»™ng rãi chứ không phải là má»™t hành động tá»± phát cá»§a má»™t tù trưởng, má»™t bá»™ lạc riêng lẻâ€.

â—Š â—Š â—Š

Cuá»™c khởi nghÄ©a mùa xuân năm 40 do Hai Bà Trưng lãnh đạo quả là bằng chứng hùng hồn cá»§a tinh thần yêu nước, yêu tá»± do cÅ©ng như khí phách “tấn công cả trá»i†cá»§a tổ tiên ta thá»i đó, đồng thá»i nó lại còn định ra má»™t loại hình chiến tranh trước đấy chưa há» có và sau đấy dân tá»™c ta thưá»ng phải sá»­ dá»±ng: chiến tranh giải phóng dân tá»™c.

Khi ấy cả nước Ä‘ang ở dưới ách thống trị cá»§a giặc Hán. Từng huyện Ä‘á»u có quân thù, mà là quân thù Ä‘ang trong thế cưá»ng thịnh. Nổi dậy chống lại cả má»™t lá»±c lượng ngoại tá»™c đô há»™ có dư hai trăm năm kinh nghiệm cai trị là má»™t việc làm thật sá»± phi thưá»ng. Lại không chỉ dám nổi dậy mà còn đánh thắng, quét sạch chúng ra ngoài bá» cõi thì quả là vÄ© đại.

Làm được như vậy tất phải là phong trào cá»§a quần chúng, cá»§a toàn dân. Nhân dân Âu Lạc ngày ấy đã ý thức được quyá»n làm chá»§, thiết tha vá»›i tá»± do và độc lập, đã vươn mình đứng lên đấu tranh vá»›i má»™t ý chí kiên cưá»ng, dám hy sinh xả thân. Có thế má»›i đủ sức quật ngã kẻ thù hung bạo.

Mặt khác, cÅ©ng dá»… nhận ra ngay là tập hợp và tổ chức được nhân dân lại thành má»™t lá»±c lượng để mà chiến đấu và chiến thắng kẻ thù thì đó chính là tài năng và công lao cá»§a những ngưá»i lãnh đạo phong trào, đứng đầu là Hai Bà Trưng. Suốt hai nghìn năm trở lại đây là những ngưá»i phụ nữ mà lãnh đạo nhân dân khởi nghÄ©a thành công thì không chỉ ở nước ta mà ngay cả trên thế giá»›i cÅ©ng không có ai. Tiếc rằng rất thiếu tài liệu nên chưa thể tìm hiểu vá» thiên tài quân sá»± cá»§a Hai Bà. Chỉ có thể khẳng định má»™t sá»± thá»±c là chính Hai Bà Trưng đã định ra má»™t phương thức tiến hành chiến tranh giải phóng dân tá»™c chưa từng có trong lịch sá»­: cùng nổi dậy ở má»i nÆ¡i. Bên cạnh những mÅ©i tiến công cá»§a nghÄ©a quân chá»§ lá»±c, Hai Bà đã vận động nhân dân và lạc tướng ở các địa phương đồng loạt khởi nghÄ©a. Cùng trong má»™t thá»i gian, tất cả nổi dậy tiến công những cứ Ä‘iểm cá»§a quân thù. Như thế, kẻ địch ở chá»— nào cÅ©ng bị đánh và quân khởi nghÄ©a không chỉ còn là vài ba vạn ngưá»i mà là toàn dân: má»i ngưá»i dân Âu Lạc Ä‘á»u trở thành nghÄ©a sÄ©.

Äịnh ra được loại hình chiến tranh ấy và đích thân tổ chức nên chiến thắng, đó chính là nghệ thuật quân sá»± tuyệt diệu, đầy sáng tạo cá»§a Hai Bà.

â—Š â—Š â—Š

Nếu nhìn rá»™ng ra xung quanh thì ý nghÄ©a cá»§a cuá»™c khởi nghÄ©a này còn có má»™t tầm vóc khác. Thá»i đó không phải ngưá»i Hán chỉ đô há»™ có má»™t nước Âu Lạc. Vá» phía bắc, há» chiếm Triá»u Tiên, cÅ©ng chia ra thành quận huyện. Phía tây há» thần phục các bá»™ tá»™c ở Tây Vá»±c (Tân Cương, Tây Tạng…). Phía tây – nam há» thôn tính các nước Dã Lang (Quý Châu), Äiá»n (Vân Nam), Cùng Äô (Tứ Xuyên) v.v… Phía đông – nam há» hoàn thành công cuá»™c chinh phạt các tá»™c Mân Việt, U Việt, Äông Việt, Nam Việt… (vùng các tỉnh Triết Giang, Phúc Kiến, Lưỡng Quảng).

Nhưng rõ ràng là chỉ có ngưá»i Lạc Việt và Âu Việt tức nhân dân ta ngày ấy, nhân dân Âu Lạc, đã dám đứng lên đánh lại chính quyá»n đô há»™ nhà Hán và đánh thắng.

Nếu lại đặt ở bình diện nhân loại thì vào thá»i kỳ đầu Công nguyên, trên thế giá»›i chỉ má»›i xảy ra ba cuá»™c khởi nghÄ©a cá»§a nhân dân bản địa chống chính quyá»n ngoại tá»™c đô há»™. Äó là cuá»™c khởi nghÄ©a cá»§a nhân dân xứ GôlÆ¡ (nước Pháp thá»i cổ) do Vécxanhgiêtôric lãnh đạo nổ ra năm 52 tr.c.n chống chính quyá»n đô há»™ La Mã cá»§a Xêda, cuá»™c khởi nghÄ©a cá»§a dân Do Thái ở Giêrudalem năm 66 s.c.n chống chính quyá»n đô há»™ La Mã cá»§a Tituýt và cuá»™c khởi nghÄ©a cá»§a dân CáctagiÆ¡ (Bắc phi Châu) do GoócÄ‘iên lãnh đạo năm 68 s.c.n cÅ©ng chống chính quyá»n Tituýt. Nhưng cả ba phong trào đấu tranh giải phóng đó Ä‘á»u thất bại!

Cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng đúng là niá»m tá»± hào chính đáng cá»§a dân tá»™c Việt Nam ta.

PHỤ CHÚ – VỠnhững việc làm của nghĩa quân Hai Bà sau khi giải phóng Liên Lâu, sách Thiên Nam ngữ lục chép:

Trưng binh vào đến Tô dinh
Chiêu an sĩ tốt, dỗ dành quan quân
Ai đâu ở đấy yên thân
Äợi chá» xá si, dá»i chân vá» nhà
Ta thá»i giữ ở nước ta
Ngưá»i Ngô cho nó vá» nhà nước Ngô
Bao nhiêu sĩ tốt ngày xưa
Phải Tô Äịnh hiếp bay giỠđược yên
Truyá»n ra đứng cá»­a viên môn
Ai nguyá»n phu phụ, ai nguyá»n lại quê
Dầu ai hết súc trợ thì
Tòng quân ra chí nam nhi mặc mình
Cá»§a Tô Äịnh tích để dành
Phân chia thảy thảy, má»™t manh chẳng há».

Như vậy là đối vá»›i ngụy quân ai muốn vá» nhà, cho vá»; ai muốn theo nghÄ©a quân, cho theo. Äối vá»›i quân Hán thì tha cho vá» nước. Còn cá»§a cải cá»§a Tô Äịnh thì chia Ä‘á»u cho má»i ngưá»i.

Chưa chắc đấy đã là việc làm thực sự của Hai Bà nhưng rõ ràng ý đồ của tác giả là muốn nói lên tính chất chính nghĩa và tinh thần nhân đạo của cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng.

NHá»®NG NÄ‚M ÄỘC LẬP

Chính sá»­ Ä‘á»u ghi là sau khi đánh Ä‘uổi Tô Äịnh, bà Trưng Trắc “tá»± lập làm vua, đóng đô ở Mê Linhâ€. Như vậy, hạ được quận trị Liên Lâu nhưng bà Trưng không đóng tại đó, cÅ©ng không đóng ở quê chồng là huyện Chu Diên mà trở vỠđịnh đô tại quê cha, tại đất bản bá»™ cá»§a lạc tướng Mê Linh, dòng dõi cá»§a các vua Hùng.

Có Ä‘iá»u là huyện Mê Linh thì rất rá»™ng (đã nêu ở Chương hai), không rõ kinh đô ngày ấy đặt ở nÆ¡i nào. Lâu nay do chá»— coi làng Hạ Lôi ở Yên Lãng là làng quê cá»§a Hai Bà mà rất nhiá»u ngưá»i – nếu không nói là tất cả coi nÆ¡i ấy là đất huyện Mê Linh, từ đó suy ra kinh đô trong thá»i gian Bà Trưng cầm quyá»n cÅ©ng là ở đấy [75].

Nhưng như đã nêu ở Chương hai, theo những luận văn cá»§a ông Äinh Văn Nhật lần lượt công bố từ năm 1972 đến 1978 thì quê cá»§a Hai Bà lại là vùng Hạ Lôi – Kẻ Lói ở huyện Thạch Thất, nÆ¡i đó là kinh đô trong ba năm Bà Trưng ở ngôi vua. Nay huyện Thạch Thất thuá»™c vá» tỉnh Hà Tây.

Thần tích làng Hát Môn còn cho biết là sau khi lên ngôi vua, Trưng Vương đặt quốc hiệu là Triệu. “Dư địa chí†cá»§a Nguyá»…n Trãi, Ä‘iá»u thứ IX lại chép: “Bà Trưng gá»i nước là Hùng Lạcâ€. Nhưng ông Hà Văn Tấn trong lá»i chú giải sách này cho biết là “không có sách nào ghi như thếâ€. Vậy, có lẽ Trưng Vương chưa đặt quốc hiệu. Danh xưng Triệu cÅ©ng như Hùng Lạc chỉ là sản phẩm cá»§a các Ä‘á»i sau.

Trưng Vương ở ngôi ba năm. “Ba năm gánh vác sÆ¡n hà. Má»™t là báo phục, hai là bá vương†(Quốc sá»­ diá»…n ca). Nhưng tư liệu vá» những năm tháng độc lập này thì quá ít. Cho tá»›i nay, chỉ tìm thấy má»™t dòng trong Thá»§y kinh chú (dẫn Giao Châu ngoại vá»±c ký): “Trưng Trắc vi vương, trị Mê Linh huyện, đắc Giao Chỉ, Cá»­u Chân nhị quận dân nhị tuế Ä‘iệu phú†(q.37) nghÄ©a là: “Trưng Trắc làm vua, đóng ở huyện Mê Linh, thu được hai năm thuế cá»§a dân hai quận Giao Chỉ, Cá»­u Chânâ€. Nhưng má»™t bản in Thá»§y kinh chú khác (do Äái Chấn làm hiệu đính) thì ở chá»— chữ đắc (nghÄ©a là thu được) lại là chữ phục vá»›i nghÄ©a là tha. Tất nhiên thu thuế và tha thuế nghÄ©a khác hẳn nhau nhưng dù là chữ nào thì cÅ©ng Ä‘á»u nói lên rằng chá»§ quyá»n đất nước đã thuá»™c vá» Trưng Vương. Nếu là tha thuế thì hợp nhân tâm hÆ¡n. Äó là việc thưá»ng thấy sau má»—i lần thay đổi triá»u đại, nhất là sau má»—i cuá»™c khởi nghÄ©a thành công. Tha thuế là đáp ứng nguyện vá»ng cá»§a quần chúng bao năm khốn đốn vì tai há»a thuế khóa nặng ná».

Nhưng má»™t vấn đỠcăn bản là: vậy thuế nói ở đây là loại thuế gì? Có thể hiểu đây là thuế ruá»™ng đất đánh vào các công xã mà cÅ©ng có thể là thuế đánh vào đầu ngưá»i. Vì nguyên văn ở Giao Châu ngoại vá»±c ký chép là “điệu phúâ€. ÄÆ°Æ¡ng thá»i (thá»i Hán Quang VÅ©) ở Trung Quốc ngưá»i dân cÅ©ng đã phải gánh chịu nhiá»u thứ thuế phú như toán phú, canh phú, khẩu phú v.v…

Nguyên phú là tên gá»i má»™t loại thuế có từ Ä‘á»i Lá»— Ai Công (thế ká»· thứ V tr.c.ri) đánh vào hoa lợi ruá»™ng đất và thu bằng tiá»n. Äến Ä‘á»i Hán Quang VÅ© thì phú là thuế đánh vào đầu ngưá»i. Thá»i ấy má»—i ngưá»i dân từ 15 tuổi đến 56 tuổi má»—i năm phải ná»™p thuế 120 đồng tiá»n gá»i là toán phú. Trẻ em từ 7 tuổi đến 14 tuổi hàng năm phải ná»™p 23 đồng tiá»n gá»i là khẩu phú. Ngoài ra, má»—i ngưá»i dân từ 23 tuổi trở lên, má»—i năm phải luân phiên phục dịch việc binh má»™t tháng, muốn được miá»…n thì phải ná»™p 3000 đồng tiá»n gá»i là canh phú. Lại còn há»™ phú đánh vào từng há»™ gia đình, quân phú (thuế cung cấp cho binh lính), tạp thuế, diêu dịch thuế v.v… [76].

Như vậy bản thân ngưá»i dân Trung Quốc thá»i đó cÅ©ng phải chịu bao thứ thuế đánh vào đầu ngưá»i! Có lẽ ngưá»i dân Âu Lạc cÅ©ng phải gánh chịu không kém! Nhất là quan lại nhà Hán đã Ä‘iá»u tra dân số – dù con số không lấy gì làm chính xác lắm – thì sá»± thống kê tá»›i tận từng nhân khẩu, từng nhà cÅ©ng cho phép suy Ä‘oán là rất có thể đã có thuế phú đánh vào đầu ngưá»i.

Còn thuế Ä‘iệu thì là thuế đánh vào các thổ sản tÆ¡ lụa, vải vóc, Ä‘ay gai v.v… Tuy nhiên tài liệu nói là tá»›i Ä‘á»i ÄÆ°á»ng (thế ká»· thứ VII) má»›i có thuế Ä‘iệu. Nhưng câu văn trên nằm ở sách Giao Châu ngoại vá»±c ký là sách soạn hồi thế ká»· IV hoặc thứ V. Vậy có thể Ä‘iệu đã có từ trước, đến Ä‘á»i ÄÆ°á»ng má»›i sá»­a đổi lại và Ä‘iển chế hóa.

Dù sao thì nhân dân Âu Lạc dưới ách thống trị cá»§a nhà Äông Hán đã phải đóng nhiá»u thứ thuế, ít nhất cÅ©ng nặng ná» không kém ngưá»i dân Trung Quốc.

â—Š â—Š â—Š

Vá» tổ chức nhà nước thá»i Trưng Vương có vấn đỠpháp luật cÅ©ng đáng lưu ý. Hậu Hán thư, Mã Viện truyện có kể rằng sau khi bình định Âu Lạc, Mã Viện có tâu vá» vua Hán rằng: “Luật Việt khác luật Hán hÆ¡n mưá»i Ä‘iá»uâ€. Như vậy là ở thá»i Trưng Vương (và có lẽ là cả trước đó) nước ta đã có pháp chế. Có thể đó là má»™t thứ luật tập quán lưu hành từ thá»i các vua Hùng. Gá»i là luật tập quán vì đây chưa phải là má»™t hệ thống luật pháp như ngày nay quan niệm mà là má»™t hệ thống những tục lệ, những quy định cá»§a cá»™ng đồng vá» tổ chức và vá» các quan hệ giữa má»i thành viên trong cá»™ng đồng. Luật ấy thưá»ng là truyá»n miệng. Hiện nay ở khu vá»±c Tây Nguyên, má»™t số dân tá»™c vẫn bảo lưu những pho luật tập quán được đặt thành vần vè, luật ấy ở ngưá»i Ê-đê gá»i là Biduê, ở ngưá»i Srê gá»i là Nri v.v… [77]. Luật tập quán cá»§a ngưá»i Việt ngày ấy hẳn mang tinh thần dân chá»§ khác vá»›i luật Hán là luật cá»§a chính quyá»n phong kiến chuyên chế.

Ngoài việc pháp luật này và việc thu (hoặc tha) thuế nói ở trên – là những việc thuá»™c vá» công tác chính quyá»n thá»i Trưng Vương – thì sá»­ sách không cho biết gì hÆ¡n nữa. Cho nên không thể biết được tổ chức nhà nước bấy giá» ra sao, hoạt động cá»§a nó như thế nào, do đó cÅ©ng không có Ä‘iá»u kiện để xác định tính chất cá»§a nhà nước ấy. Nhưng nếu căn cứ vào các ngá»c phả, thần tích thì dù đất nước đã được giải phóng, bà Trưng Trắc vẫn rất chú trá»ng vá» quân sá»±, rất quan tâm tá»›i việc phòng thá»§, bảo vệ lãnh thổ. Bà đã phân phong các tướng lÄ©nh Ä‘i trấn các miá»n đất khác nhau. Nếu hệ thống hóa lại sẽ thấy mạng lưới bố phòng được hình thành như sau:

Ở biên giá»›i phía bắc có bà Thánh Thiên quản lÄ©nh mưá»i sáu châu, đồn trại chính là ở làng Ngá»c Lâm (nay thuá»™c huyện Yên DÅ©ng, Bắc Giang).

Ở mạn tây, các cô Ả Nương, Ả Nang và các tướng Cả Lợi, Hai Lợi, đặc trách tuần du “tây bắc nhị lá»™â€.

Ở vùng biển, bà Lê Chân đóng ở An Biên (nội thành Hải Phòng ngày nay), bà Bát Nàn đóng ở Tiên La (nay thuộc huyện Duyên Hà, tỉnh Thái Bình).

Ven sông Lô có Trần Tuấn đóng ở Phương Trung, có Hùng DÅ©ng đóng ở Quế Lâm, có Mạnh Äạo và Nguyệt Diện đóng ở Tây Cốc, tất cả Ä‘á»u thuá»™c đất huyện Äoan Hùng ngày nay (tỉnh Phú Thá»).

Ven sông Hồng có Ả Lan đóng ở Văn Lang (huyện Hạ Hòa, Phú Thá»), có Xuân Nương ở Hương Nha – Hương Ná»™n, có Thiá»u Hoa ở Hiá»n Quan, Ä‘á»u thuá»™c huyện Tam Nông tỉnh này. Có Ngá»c Trinh ở Lùng Hòa, có Äổng Vịnh ở Thượng Lập, Ä‘á»u thuá»™c huyện VÄ©nh Tưá»ng tỉnh VÄ©nh Phúc. Có Hồ ÄỠở Tráng Việt, có VÄ©nh Gia ở Chu Phan, Ä‘á»u thuá»™c huyện Yên Lãng nay đổi là Mê Linh, VÄ©nh Phúc. Riêng bà Phật Nguyệt ở Phương LÄ©nh (huyện Thanh Ba, Phú Thá») được cá»­ “quản lÄ©nh thượng Thao Giang†(chắc là vùng Lào Cai, Yên Bái).

Xuống phía hạ lưu sông Hồng, có Khá»a Ba SÆ¡n đóng ở Xuân Äá»— Hạ (huyện Gia Lâm – Hà Ná»™i), có Hùng Công ở Dương Liệt (huyện Văn Giang – Hưng Yên), có Phạm Thị Hồng ở Tức Mặc (ngoại thành Nam Äịnh) v.v…

Äặc biệt ở vùng ven sông Äáy các đồn trại cá»§a nghÄ©a quân khá là dày. Bên tả ngạn có Hải Diệu ở Ngõa Thượng và Lôi Chấn ở Tháp Miếu (Ä‘á»u thuá»™c huyện Äan Phượng), có Ả Lã Nàng Äê ở Yên Lá»™ – NghÄ©a Lá»™ (huyện Hoài Äức) có Vương Cai ở Thượng Thanh (huyện Thanh Oai), Chiêu Trung ở Yên Trưá»ng (huyện Ứng Hòa). Bên hữu ngạn có Hoàng Äạo ở Hạ Hiệp (huyện Phúc Thá»), Ngá»c Ba ở Kim Cốc (huyện Chương Mỹ), Nguyá»…n Lai ở Tuy Lai (huyện Mỹ Äức), Cao Thị Lá»— ở Thạch Tổ (huyện Thanh Liêm, Hà Nam)…

Còn ven sông Äuống cÅ©ng có đồn trại cá»§a các tướng lÄ©nh như ông Äống, ông Há»±u ở Kim Hồ (huyện Gia Lâm – Hà Ná»™i), Ả Tắc, Ả Dị ở Văn Quan (huyện Thuận Thành – Bắc Ninh), A Lã – Rồng Nhị ở Du Tràng và TÄ©nh Trai ở Lai Hạ (Ä‘á»u thuá»™c huyện Gia Lương – Bắc Ninh).

Ngoài ra, cÅ©ng các thần tích ngá»c phả cho biết là bà Man Thiện, mẹ cá»§a Hai Bà, có lập má»™t đồn riêng ở Nam Nguyên, vừa là quê bà, vừa là ngưỡng cá»­a Ä‘i vào Hạ Lôi – Kẻ Lói. Bà Trưng Nhị thì tá»›i Cá»± Triá»n (huyện Yên Lãng, nay là huyện Mê Linh, VÄ©nh Phúc) xây đắp thành lÅ©y [78]. Thầy dạy cá»§a Hai Bà là ông Äá»— Năng Tế vào đóng tận Cư Phong (Thanh Hóa). Cùng Ä‘i vào hướng này có cả Äô Dương, má»™t võ tướng thân tín cá»§a Hai Bà v.v…

Nếu những ghi chép trên cá»§a các thần tích là đúng thì quả là chính quyá»n Trưng Vương rất quan tâm đến việc bảo đảm an ninh và quốc phòng. Âu đó cÅ©ng là má»™t tổng kết rút ra từ thá»±c tế đấu tranh suốt hai trăm năm chống bá»n bành trướng phương Bắc đô há»™.

Chương Bốn
CUỘC KHÃNG CHIẾN

QUÂN HÃN MỞ ÄÆ¯á»œNG XÂM LƯỢC

Cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng làm rung động đế chế Hán. Vì đất Âu Lạc, căn cứ để nhà Hán dùng làm bàn đạp thá»±c hiện âm mưu bành trướng xuống phương nam, đã bị tách ra khá»i đế chế này. Äó là Ä‘iá»u làm cho Hán Quang VÅ© rất không yên tâm. Cho nên dù Ä‘ang phải lo đối phó vá»›i những cuá»™c khởi nghÄ©a cá»§a nhân dân nhiá»u nÆ¡i trên đất Trung Quốc [79], Quang VÅ© vẫn tích cá»±c thá»±c hiện dã tâm xâm lược trở lại Âu Lạc. Hậu Hán Ká»· (q.7) có chép rằng năm Kiến VÅ© thứ 17 (tức năm 41), má»™t năm sau thắng lợi cá»§a cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng, Quang VÅ© đã ra lệnh cho các quận từ Trưá»ng Sa trở xuống sắm sá»­a xe cá»™, thuyá»n bè, sá»­a sang cầu đưá»ng, khÆ¡i thông khe lạch, trữ lương thá»±c để chuẩn bị đánh Giao Chỉ.

Như vậy là vua Hán đã huy động cả khu vá»±c đông nam Trung Quốc vào công việc chuẩn bị chiến tranh. Tá»›i tháng Chạp cùng năm ấy (tức tháng 1 năm 42), hắn xuống chiếu cho Mã Viện làm Phục Ba tướng quân. Äoàn Chí làm Lâu Thuyá»n tướng quân cùng nhau Ä‘em quân bá»™ và quân thá»§y ở bốn quận Trưá»ng Sa, Quế Dương, Linh Lăng, Thương Ngô Ä‘i đánh Giao Chỉ. Thá»§y kinh chú có ghi lá»i tấu cá»§a Mã Viện gá»­i lên Quang VÅ© khi hắn đã hoàn thành việc xâm lược: “Kẻ hạ thần đã cùng má»™t vạn hai nghìn tinh binh hợp vá»›i đại binh thành hai vạn ngưá»i và thuyá»n xe lá»›n nhá» hai nghìn cá»—, tá»± vào đất Giao Chỉ, đến nay đã thành côngâ€.

Má»™t vạn hai nghìn tinh binh mà Mã Viện nói tá»›i có lẽ là quân lính lấy ở bốn quận trên. Còn đại binh – là phần còn lại gồm tám nghìn tên – có thể là quân lính từ lâu được đặt dưới quyá»n chỉ huy trá»±c tiếp cá»§a Mã Viện. Dù sao thì quân chá»§ lá»±c dùng vào cuá»™c xâm lược, theo như lá»i thú nhận trên đây cá»§a giặc, là hai vạn tên. Ngoài ra, để phục dịch cho hai nghìn cá»— xe trận và thuyá»n chiến hắn phải có thêm dăm bảy nghìn dân binh. Äiá»u đáng lưu ý là tất cả lÅ© lính tráng này, thá»§y cÅ©ng như bá»™, Ä‘á»u là ngưá»i Hoa Nam, dá»… thích ứng vá»›i thá»§y thổ Giao Chỉ. Bá»n chỉ huy thì Ä‘á»u là tướng gian ác. Mã Viện khi ấy 56 tuổi [80], là má»™t tướng có nhiá»u kinh nghiệm trong việc đàn áp các cuá»™c khởi nghÄ©a cá»§a nhân dân Trung Quốc cÅ©ng như các dân tá»™c bị đô há»™. Chính hắn vừa dẹp xong cuá»™c nổi dậy cá»§a nông dân Hoãn Thành thì được phong ngay làm Phục Ba tướng quân lãnh trách nhiệm Ä‘i đánh Giao Chỉ. Phó tướng là Lưu Long vốn là thái thú Nam Quận (tỉnh Hồ Bắc) nhưng đã bị cách chức vì gian dối trong việc Ä‘o đạc ruá»™ng đất, nay được gá»i ra cho làm phụ tá Mã Viện để lập công chuá»™c tá»™i. Phụ trách thá»§y quân là Äoàn Chí cÅ©ng vừa má»›i tham gia đàn áp nông dân Hoãn Thành cùng vá»›i Mã Viện.

Quân tướng ấy nhận được lệnh xuất quân đánh Giao Chỉ vào tháng Chạp năm Kiến VÅ© 17 (tháng 1 năm 42). Äịa Ä‘iểm tập kết cá»§a hai đạo quân này là Hợp Phố (nay thuá»™c tỉnh Quảng Tây). Nhưng vừa đến đây thì Äoàn Chí bị bệnh chết. Quang VÅ© lệnh cho Mã Viện kiêm lÄ©nh cả thá»§y quân. Trong Hậu Hán thư (q.24) có má»™t Ä‘oạn ngắn tóm tắt quá trình hành quân cá»§a tên tướng giặc này: “Quân đến Hợp Phố thì Chí ốm chết, vua xuống chiếu cho Viện kiêm lÄ©nh cả quân cá»§a Chí. Bèn ven theo biển mà tiến, dá»±a núi, mở đưá»ng hÆ¡n ngàn dặm. Mùa xuân năm 18 (tức năm 42), quân đến trên Lãng Bạc, đánh vá»›i giặc, phá được, chém mấy nghìn đầu, kẻ xin hàng hÆ¡n vạn. Viện Ä‘uổi bá»n Trưng Trắc đến Cấm Khê, đánh bại há» mấy lần. Tháng Giêng năm sau (tức năm 43) chém Trắc và Nhị, đệ đầu vá» Lạc Dươngâ€.

Căn cứ vào ghi chép đó, có thể đoán định hướng tiến quân ban đầu của Mã Viện như sau:

Sau khi nắm toàn quyá»n chỉ huy, Mã Viện tất là cho thuyá»n chiến Ä‘i nương theo ven biển, qua vịnh Hạ Long để vào sông Bạch Äằng. Còn quân bá»™ thì cÅ©ng “ven biển mà tiến†tức là phải từ Hợp Phố qua Khâm Châu, Phòng Thành, vượt qua biên giá»›i ở Äông Hưng, Móng Cái rồi qua Tiên Yên, Hoành Bồ, Hòn Gai mà cùng tá»›i sông Bạch Äằng. Sau đó, tất cả thá»§y bá»™ kéo tá»›i tụ há»™i ở Lục Äầu Giang – Phả Lại. So vá»›i đưá»ng sá ngày nay thì đại để tuyến hành quân đó gần trùng vá»›i Ä‘oạn khởi đầu đưá»ng số 4 (Móng Cái – Tiên Yên) và hầu hết đưá»ng số 18 (Tiên Yên – Phả Lại). Dặm đưá»ng ấy cách đây 2000 năm hẳn là còn hiểm trở nhiá»u, phải vượt qua lắm rừng, lắm núi nên quân giặc dù “ven theo biển mà đến†nhưng vẫn phải “dá»±a núi, mở đưá»ng hÆ¡n ngàn dặm†[81].

Thần tích má»™t số tướng lÄ©nh cá»§a Hai Bà Trưng như thần tích bà Thánh Thiên, thần tích Chàng Hối đại vương… có kể là Hai Bà cá»­ Thánh Thiên Ä‘em quân lên chặn Mã Viện ở biên ải. Trưng Vương lịch sá»­ cá»§a Hoàng Thúc Há»™i chép cụ thể là bà Thánh Thiên chặn Mã Viện ở Quỉ Môn quan. Do quan niệm rằng Quỉ Môn quan là Chi Lăng (huyện Ôn Châu, tỉnh Lạng SÆ¡n) và coi Mã Viện tiến theo đưá»ng Bằng Tưá»ng – Äồng Äăng – Chi Lăng nên có ngưá»i cho rằng chi tiết đó là hoang đưá»ng. Äành rằng rất có thể Thánh Thiên không đón đánh Mã Viện ở Quỉ Môn quan nhưng trong thá»±c tế Mã Viện không hành quân theo đưá»ng qua Chi Lăng. Tài liệu thư tịch dẫn ở trên đã nói lên Ä‘iá»u đó (Mã Viện tiến theo đưá»ng ven biển). Vả theo lý mà suy ra thì cÅ©ng là như vậy: Mã Viện má»™t mình thống lÄ©nh cả thá»§y bá»™, không thể đưa quân bá»™ Ä‘i tách ra xa, cách quân thá»§y hàng mấy trăm dặm vá»›i bao núi rừng cách trở, không tiện liên lạc má»™t bá» nào cả. Nhất là từ Hợp Phố sang Giao Chỉ thì chỉ có con đưá»ng qua Äông Hưng – Tiên Yên là gần nhất. Nếu muốn vào Giao Chỉ bằng nẻo Bằng Tưá»ng – Äồng Äăng thì từ Hợp Phố phải Ä‘i ngược lên Nam Ninh (vì vướng dãy Thập vạn đại sÆ¡n), tá»›i đây má»›i có đưá»ng Ä‘i xuống Bằng Tưá»ng. Như vậy đưá»ng sẽ dài ra gấp đôi, thêm lên hàng nghìn dặm nữa, lại bị cách biệt hoàn toàn vá»›i đạo quân thá»§y. Hẳn không có má»™t viên tướng nào lại chá»n má»™t con đưá»ng hành quân vòng vèo tốn nhiá»u công sức và không tiện cho việc chỉ huy cá»§a mình. Vả lại, vào thá»i ấy con đưá»ng Bằng Tưá»ng – Äồng Äăng – Chi Lăng, cá»­a ngõ mở ra để vào Giao Chỉ vá» mặt đưá»ng núi thì chưa được mở. Thá»i ấy chỉ má»›i có đưá»ng sông Bạch Äằng và đưá»ng bá»™ Ä‘i ven biển là cá»­a ngõ ra vào Giao Chỉ thuận tiện hÆ¡n cả.

Ngoài ra, theo Lê Quý Äôn thì có má»™t Quỉ Môn quan ở mạn Tiên Yên và Mã Viện đã hành quân qua đó. Sách Vân đài loại ngữ cá»§a nhà bác há»c này có viết: “Sách Hoàn vÅ© ký chép rằng Quỉ Môn quan ở phía nam huyện Bắc Lưu, cách huyện 30 dặm, có hai tảng đá đối nhau. Äá»i Hán, Mã Viện Ä‘i đánh Lâm Ấp có lập bia tại đóâ€. Lại chép rằng: “Äá»i Tấn, ai sang Giao Chỉ Ä‘á»u phải Ä‘i qua Quỉ Môn quan, ở vá» phía nam cá»­a quan ấy lại càng nhiá»u chướng lệ. Nay xét huyện Bắc Lưu ở gần châu Tân Yên (nay là Tiên Yên). Quỉ Môn quan nói ở trên có lẽ là nÆ¡i đấy. Nay tục truyá»n bảo Quỉ Môn quan ở làng Quang Lang thuá»™c Ôn Châu, Lạng SÆ¡n thì không phải. Sách sá»­ chép Phục Ba Mã Viện tiến quân Ä‘i ven biển, gặp núi thì đẵn cây làm đưá»ng Ä‘i, hÆ¡n ngàn dặm mà dấu chân chưa thấy đến Lạng SÆ¡n†[82].

Vậy nếu Mã Viện có đi qua Quỉ Môn quan thì là Quỉ Môn quan này.

Dá»±a theo các thần tích mà Ä‘oán định thì chưa vượt quá biên giá»›i bao xa, Mã Viện đã đụng độ vá»›i nghÄ©a quân Hai Bà (do Thánh Thiên chỉ huy?). Cuá»™c đụng độ này làm chậm lại bước tiến cá»§a hắn. Và có lẽ không chỉ má»™t trận ở Quỉ Môn quan mà quân Hán còn phải chống chá»i vá»›i những cánh nghÄ©a quân từ trước đã đóng ở dá»c hành lang Tiên Yên – Phả Lại hoặc cả những đội quân vừa má»›i tập hợp khi đất nước lâm nguy.

Có má»™t vài tài liệu lại nói rằng Thánh Thiên đưa quân tá»›i tận Hợp Phố (Trung Quốc) tập kích Mã Viện. Nói vậy e không đúng: vì Thánh Thiên – theo thần tích đóng căn cứ ở khu vá»±c này là làng Ngá»c Lâm thuá»™c xã Tân Mỹ, huyện Yên DÅ©ng, tỉnh Bắc Giang. Sau khi đánh Ä‘uổi Tô Äịnh, bà được Trưng Vương phái vỠđóng tại căn cứ đó và quản lÄ©nh công việc tuần phòng biên giá»›i. Thá»±c ra cÅ©ng không rõ đưá»ng biên giá»›i ngày ấy như thế nào. Quận Giao Chỉ tiếp giáp vá»›i quận Thương Ngô hay quận Hợp Phố? Nhiá»u tài liệu lịch sá»­ cÅ© nói Hợp Phố thuá»™c tỉnh Quảng Äông, nhưng đến thá»i Cá»™ng hòa nhân dân Trung Hoa thì Hợp Phố lại thuá»™c tỉnh Quảng Tây. Nếu từ Ngá»c Lâm mà sang Hợp Phố thì Thánh Thiên phải đưa quân vượt má»™t Ä‘oạn đưá»ng dài tá»›i năm trăm km, mà lại rất khó Ä‘i. Cụ thể là quân lính cá»§a Mã Viện đã phải vừa hành quân vừa phát cây, đánh đá, mở lấy đưá»ng mà Ä‘i. Cho nên khó có chuyện Thánh Thiên đánh tá»›i Hợp Phố. Vả Hợp Phố lúc đó là nÆ¡i bè lÅ© Mã Viện tập trung hai vạn quân thá»§y và bá»™, nếu bị tấn công thì sá»­ Trung Quốc đã ghi.

Sá»± nhầm nhặt này có lẽ là trong thần tích có nói tá»›i má»™t địa Ä‘iểm căn cứ cá»§a ngưá»i cậu bà Thánh Thiên mà khi thì gá»i là Ký Hợp, khi lại gá»i là Hợp Phố. Nhưng Ký Hợp (tức Hợp Phố) này thuá»™c địa phận huyện Yên DÅ©ng (tỉnh Bắc Giang) chứ không phải ở Trung Quốc. Bài “Thánh Thiên công chúa†cá»§a Nhật Nham in trên tạp chí Tri Tân số 38 (tháng 3-1942) viết theo thần tích cá»§a xã Ngá»c Lâm có ghi cụ thể là Hợp Phố ở huyện Yên DÅ©ng và sau khi ngưá»i cậu bị Tô Äịnh giết, Thánh Thiên coi sóc cả hai doanh Ngá»c Lâm và Hợp Phố.

Như vậy Thánh Thiên không đánh tá»›i quận Hợp Phố bên tỉnh Quảng Tây, Trung Quốc. Nhưng nói thế không có nghÄ©a là nhân dân Hợp Phố (Trung Quốc) không chống lại quân Hán. Vì má»›i hai năm trước đó nhân dân quận Hợp Phố đã hưởng ứng cuá»™c khởi nghÄ©a cá»§a Hai Bà Trưng, nổi dậy đánh Ä‘uổi thái thú (đã nêu ở Chương ba). Do vậy lúc này Hợp Phố có thể cÅ©ng là đối tượng đàn áp trả thù cá»§a Mã Viện và để khá»i bị tiêu diệt thì nhân dân ở đây tất phải chống lại quân Hán.

TRẬN TÂY VU

Trận này không được chép trực tiếp trong thư tịch. Sử Việt Nam ghi vắn tắt nên đã đành là không có, nhưng sử Trung Quốc ghi có chi tiết hơn mà cũng không có. Vì trận này quân Hán thua.

Như đã nêu ở trên, quân bá»™ và quân thá»§y cá»§a giặc tụ há»p lại ở Lục Äầu Giang – Phả Lại rồi sau đấy má»›i tá»a Ä‘i đánh các nÆ¡i. Riêng Mã Viện thì trước khi đến Lãng Bạc, y đã tá»›i tấn công huyện Tây Vu mà khi đó trung tâm là Cổ Loa, kinh đô cÅ© cá»§a nước Âu Lạc. Vì Thá»§y kinh chú (q.37) có má»™t câu cho phép suy luận, Ä‘oán định như vậy: “Mã Viện thấy miá»n Lãng Bạc đất cao, bèn từ Tây Lý (Vu) kéo quân đến đóng đồn ở đóâ€. Rõ ràng trước khi tá»›i Lãng Bạc thì Mã Viện đã đóng ở Tây Vu. Äó là sá»± thá»±c, vì Hậu Hán thư (q.86) có ghi má»™t câu cá»§a Mã Viện nói vá»›i thuá»™c hạ: “Lúc ta Ä‘ang ở giữa miá»n Lãng Bạc và Tây Lý (Vu), quân giặc chưa dẹp được, dưới thì nước lụt, trên thì mây mù, khí độc bốc lên ngùn ngụt, trông lên thấy diá»u hâu Ä‘ang bay bá»—ng sa xuống nước chết…â€.

Như vậy là Mã Viện từng ở Tây Vu, hẳn là chỉ huy cuá»™c tấn công thành huyện Tây Vu tức thành Cổ Loa. Nhưng y đã thất bại, vì “quân giặc chưa dẹp đượcâ€. Ông Äào Duy Anh có phán Ä‘oán: “Có lẽ Mã Viện nhằm thẳng tá»›i Mê Linh kinh đô cá»§a ta bấy giá» nhưng có thể đến Tây Vu là căn cứ cá»§a An Dương Vương xưa kia và bấy giá» hẳn cÅ©ng là má»™t căn cứ dụng binh quan trá»ng cá»§a nghÄ©a quân, Mã Viện bắt đầu gặp sá»± kháng cá»± kịch liệt nên phải lui quân vá» Lãng Bạc†[83].

Có thể như vậy lắm. Vì như đã nêu ở trên, sau khi đánh Ä‘uổi Tô Äịnh, Hai Bà Trưng vẫn quan tâm đến việc đỠphòng giặc Hán trở lại xâm lược, đã phân phong các tướng lÄ©nh Ä‘i trấn giữ các địa bàn xung yếu. Cổ Loa, kinh đô cá»§a nước Âu Lạc, đất thánh cá»§a những chá»§ nhân ngành sản xuất “ná» thần†và mÅ©i tên đồng lợi hại, má»™t căn cứ thá»§y bá»™ kết hợp kiên cố, kiểm soát cả má»™t vùng trÅ©ng Lãng Bạc nên chắc chắn là phải được xây dá»±ng thành má»™t chốt chá»§ yếu cá»§a phòng tuyến bảo vệ Mê Linh từ phía tả ngạn sông Hồng – sông Äuống.

DÄ© nhiên chính sá»­ không ghi cụ thể như vậy nhưng theo truyá»n thuyết và thần tích thì chiến cuá»™c có diá»…n ra ở vùng Cổ Loa. Như truyá»n thuyết ở làng Gia Lá»™c, má»™t làng ở phía đông bắc thành Cổ Loa (nay thuá»™c xã Việt Hùng, huyện Äông Anh, ngoại thành Hà Ná»™i) có kể rằng tại Gia Lá»™c này có má»™t đồn nghÄ©a quân Hai Bà và là đồn ngoại vi cá»§a Cổ Loa. Tướng chỉ huy là ông Äông Bảng. Ông này đã hy sinh ngay từ thá»i kỳ đầu khi quân Mã Viện má»›i tá»›i. Ngày hóa là mùng 10 tháng Hai. Nếu ngày hóa là chính xác thì đó chính là khoảng trung tuần tháng 3 năm 42, ứng vá»›i thá»i gian Mã Viện đánh thành Cổ Loa.

Hoặc như thần tích Äức Bà ở làng Dâu (tức làng Cổ Châu nay thuá»™c xã Vân Hà, huyện Äông Anh, cÅ©ng ở phía đông – bắc Cổ Loa) có kể rằng Äức Bà tên là VÄ©nh Huy cÅ©ng đã hy sinh ngay trên đất làng này trong má»™t trận chiến đấu chống quân Mã Viện.

Cho nên rất có thể có trận quân Mã Viện đánh thành huyện Tây Vu (thành Cổ Loa) và đó là trận mở màn cho cuá»™c chiến mùa xuân năm 42. Ở trận này, Mã Viện chịu bó tay nên sau gần (hoặc hÆ¡n) má»™t tháng đánh phá, hắn phải chuyển sang Lãng Bạc. Äó là vào tháng 4 năm 42.

TRẬN LÃNG BẠC

Các nhà viết sá»­ thá»i xưa coi Lãng Bạc là ná»™i thành Hà Ná»™i. Như Toàn thư thì chú rằng Lãng Bạc ở phía tây Tây Nhai cá»§a La Thành. Cương mục thì gá»i đích danh Lãng Bạc là Hồ Tây. Quốc sá»­ diá»…n ca cÅ©ng nói như vậy:

Uy danh động đến Bắc phương
Hán sai Mã Viện lên đưá»ng tiến công
Hồ Tây đua sức vẫy vùng…

Sang thế kỷ XX, một số nhà nghiên cứu đã đặt lại vị trí Lãng Bạc.

H.Maxpêrô, năm 1918, trong bài “Cuộc viễn chinh của Mã Viện†[84] đã chỉ định Lãng Bạc là vùng đồi núi huyện Tiên Du (nay thuộc huyện Tiên Sơn, tỉnh Bắc Ninh).

Ông Äào Duy Anh, năm 1957, trong Cổ đại Việt Nam Tập IV – cÅ©ng tán thành kiến giải đó. Tá»›i năm 1964, trong Äất nước Việt Nam qua các Ä‘á»i, ông bổ sung thêm: “Lãng Bạc hẳn là miá»n đồng sâu ở xung quanh huyện Từ SÆ¡n ngày nay, xưa kia có lẽ còn sâu như hồ nên tên gá»i là như thế. Ở phía nam huyện lỵ Từ SÆ¡n có nhiá»u đồi là miá»n cao ráo nhất trong cả vùng ấy, có lẽ Mã Viện đóng quân ở vùng đóâ€. (Huyện Từ SÆ¡n nay thuá»™c tỉnh Bắc Ninh).

Ông Äinh Văn Nhật, năm 1974, trong bài “Vùng Lãng Bạc thá»i Hai Bà Trưng†in trên tạp chí Nghiên cứu Lịch sá»­ hai số 154, 155 đã phân biệt rõ Lãng Bạc “ở vào vùng hai bên bá» sông Cầu, ngay cạnh thị xã Bắc Ninh ngày nay†và “chiến trưá»ng Lãng Bạc gồm ba khu vá»±c: má»™t là vùng đồi thấp và bãi sông mà sau này gá»i là vùng Tiên Du, hai là vùng đồi thấp trên bậc thá»m có tên là Lãng SÆ¡n nằm giữa ngã ba sông Thương – sông Lục Nam, ba là bậc thá»m Cổ Loa. Trận đánh có tính chất quyết định có lẽ đã xảy ra ở vùng Tiên Duâ€.

Như vậy, cho tá»›i nay các nhà nghiên cứu đã nhất trí vá»›i nhau là nÆ¡i diá»…n ra trận chiến lá»›n giữa nghÄ©a quân Hai Bà và quân Hán mà bấy lâu quen gá»i là trận Lãng Bạc chính là vùng đồi núi xen lẫn đồng trÅ©ng thuá»™c huyện Tiên Du, nay thuá»™c tỉnh Bắc Ninh.

Ngày ấy, Tiên Du thật là má»™t vùng chiến lược. Äiá»u dá»… nhận thấy ngay là vùng này nằm trên trục giao thông đưá»ng bá»™ chính cá»§a thá»i bấy giá», nối hành lang Móng Cái – Tiên Yên – Phả Lại vá»›i cố đô Cổ Loa. Trục này lại được tả phù hữu bật bằng hai con sông Ä‘i kèm hai bên và cÅ©ng Ä‘á»u dẫn tá»›i Cổ Loa là sông Thiếp ở phía bắc và sông Äuống ở phía nam. Thật là tiện lợi trong việc phối hợp tác chiến giữa quân bá»™ và quân thá»§y.

Äây cÅ©ng là con đưá»ng mà theo văn há»c dân gian vào thá»i đại Hùng Vương nhân vật thần thoại Chàng Dóng đã hành quân đánh Ä‘uổi lÅ© giặc Ân, truy kích chúng tá»›i tận bản doanh cá»§a chúng là núi VÅ© Ninh tức núi Trâu SÆ¡n (nay ở sưá»n núi này còn có má»™t ná»­a tượng ngá»±a đá và cây cá»™t đá gắn vá»›i chuyện Chàng Dóng).

Äây còn là con đưá»ng hành quân cá»§a Triệu Äà mà bản doanh cá»§a y cÅ©ng lại là núi VÅ© Ninh và chính Triệu Äà cÅ©ng lại đã đóng quân ở vùng Tiên Du sau lần bại trận ở Cổ Loa. Cương mục có chép: “Khi Triệu Äà sang xâm lược, đóng ở núi Tiên Du. Thục Vương Ä‘em quân chống cự… Triệu Äà dá»i quân doanh đến núi VÅ© Ninhâ€. LÄ©nh Nam chích quái cÅ©ng chép: “Quân Triệu Äà thua to. Äã trú quân ở núi Trâu SÆ¡nâ€.

Ngoài ra, vùng Tiên Du còn là nÆ¡i giáp ranh cá»§a nhiá»u huyện: bản thân vùng này là đất huyện Long Biên, lên mạn bắc là huyện Tây Vu, xuống phía nam qua sông Äuống đã là huyện Liên Lâu, sang phía tây là Chu Diên. Cho nên đóng ở Tiên Du, gặp thá»i cÆ¡ thì có thể tiến đánh các huyện lân cận má»™t cách thuận lợi mà thất bại thì sẵn đưá»ng rút chạy vá» Trung Quốc cÅ©ng nhanh (như Tô Äịnh đã từng rút chạy).

Thứ nữa, địa hình Tiên Du cÅ©ng phù hợp vá»›i yêu cầu hành quân cá»§a Mã Viện. Vì đối vá»›i má»™t đạo quân xâm lược Ä‘i vào miá»n Bắc nước ta qua nẻo sông Bạch Äằng và hành lang bậc thá»m ven biển thì đây là má»™t vị trí có giá trị chiến lược lá»›n. Vá»›i những đồng trÅ©ng là những ruá»™ng lúa nước mầu mỡ, vùng này là má»™t kho cá»§a cải rất tiện cho việc cướp bóc cá»§a quân xâm lược. Ngoài ra, bên những đồng trÅ©ng lại là những đồi núi rải rác khắp chốn, như núi Chè 127m, núi Bát Vạn 98m, núi Phật Tích 83m, núi Lạn Kha 85m, núi Äông SÆ¡n 67m, núi Long Khám 79m, núi Vân Khám 73m, núi Bất Lá»± 10m, núi Dạm 171m, núi Lim 23m… Äóng ở đây có thể phát huy lợi thế cá»§a cao Ä‘iểm, dá»… bá» khống chế đối phương.

Thá»§y kinh chú có ghi cụ thể là: “Mã Viện thấy miá»n Lãng Bạc đất cao bèn từ Tây Lý (Vu) kéo quân đến đóng đồn ở đóâ€. Có thể Mã Viện đã rải quân khắp vùng này và có má»™t thá»i gian án binh bất động, vừa để cá»§ng cố lại đội ngÅ© bị sứt mẻ ở Cổ Loa, vừa để thăm dò đối phương. Nhưng thá»i gian này không dài, vì vào tháng Ba âm lịch từ tháng 4 năm 42, nghÄ©a quân Hai Bà đã kéo tá»›i giao chiến.

Theo hai ông Nguyá»…n Văn Dị, Thanh Ba thì “Trưng Vương đã Ä‘em đại quân tổ chức thành trận thế phòng ngá»± sẵn ở Lãng Bạc, khi quân Äông Hán tiến đến thì đại quân cá»§a Trưng Vương chặn đánh. Như vậy trận đánh cá»§a Trưng Vương ở vùng Lãng Bạc là trận phòng ngá»± chặn đánh đại quân Äông Hán Ä‘ang tiến công.†[85].

Nhưng ông Trương Hữu Quýnh thì quan niệm ngược lại, coi đây là má»™t trận tấn công cá»§a nghÄ©a quân Hai Bà: “Bấy giá» vào khoảng cuối xuân đầu hạ năm 43 (chính ra là năm 42 – N.V.P.). Quân Hai Bà Ä‘ang được tập hợp và xem xét tình hình địch vì biết rằng thế giặc Ä‘ang mạnh, chưa thể đánh ngay được. Hai Bà cÅ©ng muốn dá»±a vào thá»§y thổ cá»§a nước ta để đưa giặc vào thế bí và sau đó kéo quân đánh đồn. Quả thá»±c những Ä‘iá»u kiện thá»i tiết cá»§a nước ta cÅ©ng gây nhiá»u khó khăn cho giặc… Giữa lúc ấy Hai Bà Trưng kéo quân chá»§ động tiến công vào doanh trại giặc.†[86].

à kiến cá»§a ông Trương Hữu Quýnh có phần hợp lý hÆ¡n. Bởi nếu bảo rằng Hai Bà đã Ä‘em đại quân tổ chức thành trận thế phòng ngá»± sẵn ở Lãng Bạc thì Mã Viện gặp đại quân này trước khi tá»›i Tây Vu. Vì từ mạn biển Ä‘i vào thì qua Lãng Bạc rồi má»›i tá»›i Tây Vu. Lãng Bạc nằm trên đưá»ng hành quân cá»§a giặc, nếu có nghÄ©a quân tại đây thì chiến sá»± đã phải xảy ra. Äằng này, như Thá»§y kinh chú đã ghi – Mã Viện thấy Lãng Bạc đất cao bèn từ Tây Vu kéo quân đến đóng tại đó – như thế có nghÄ©a là trong lần đầu Ä‘i qua Lãng Bạc để đến Tây Vu, Mã Viện không gặp đại quân Hai Bà. Mà cho tá»›i sau trận Tây Vu (Cổ Loa), ở Lãng Bạc vẫn không có nghÄ©a quân nên Mã Viện má»›i kéo tá»›i đóng đồn ở đó (và hắn sẽ đóng ở đấy khá lâu, trong suốt mùa mưa – tức mùa hè – năm 42).

Cho nên có thể là sau thắng lợi ở Cổ Loa, Hai Bà đã chủ động đưa đại quân tới Lãng Bạc tiến công giặc Hán.

Lúc ấy là cuối xuân, đầu hạ. Thá»i tiết Ä‘ang chuyển. Trá»i nóng lên và mùa mưa bắt đầu. Khí trá»i oi bức và ẩm ướt, Mã Viện khốn đốn vì các bệnh thá»i khí phát sinh trong quân lính. Ngay má»™t viên đại tướng là Bình Lạc hầu Hàn VÅ© cÅ©ng đã chết vì bệnh ở Lãng Bạc. (Hậu Hán ká»· q.7).

Mã Viện có lúc đã tá» ra khá má»i mệt. Hậu Hán thư q.42 còn ghi lá»i cá»§a viên tướng già này nói vá»›i thuá»™c hạ sau khi ở Giao Chỉ vá»: “Ngày trước, khi ta còn hàn vi hăng hái muốn lập nghiệp lá»›n. Em há» ta là Thiếu Du thấy ta vất vả, thương hại can ta mà bảo rằng: “Ngưá»i ta ở Ä‘á»i miá»…n được cÆ¡m no, áo ấm, cưỡi xe êm, Ä‘i bước chậm, làm duyện lại ở quận nhà, giữ phần má»™ tổ tiên, được tiếng khen trong làng xóm thế là đủ lắm rồi. Ham giàu sang, thích công nghiệp là tá»± mình làm khổ mìnhâ€.

“Ta không cho lá»i ấy là lẽ phải. Tá»›i khi phụng mệnh ra quân, lúc Ä‘ang ở giữa miá»n Lãng Bạc và Tây Lý (Vu), quân giặc chưa dẹp được, dưới thì nước lụt, trên thì mây mù, khí độc bốc lên ngùn ngụt, trông lên thấy diá»u hâu Ä‘ang bay bá»—ng sa xuống nước chết, nằm nghÄ© đến lá»i Thiếu Du má»›i thấy là chí lýâ€.

Khi đó, thấy lá»i khuyên cá»§a Thiếu Du là chí lý tức là Mã Viện Ä‘ang rất nản lòng. Cùng vá»›i những khó khăn do thá»i tiết bày ra là sá»± lúng túng vá» chiến lược. Mã Viện hẳn chưa tìm được má»™t cách đánh có hiệu quả.

Giữa lúc đó nghÄ©a quân kéo tá»›i tiến công. Äây là má»™t sai lầm vá» chiến lược cá»§a những ngưá»i lãnh đạo nghÄ©a quân! Vì quân Hán sang đánh Giao Chỉ vá»›i phương châm đánh nhanh để thắng nhanh, là phương châm quen thuá»™c cá»§a má»i đạo quân xâm lược. Vá»›i ưu thế vá» kỹ thuật chiến đấu, chúng rất mong sá»›m gặp đối phương để tác chiến nếu không nói là phải tìm cho ra ngay đối phương để tổ chức trận đánh. Cụ thể là Mã Viện đã xông thẳng đến Tây Vu. Chỉ vì không hạ được thành này (do sức kháng cá»± mạnh mẽ cá»§a nghÄ©a quân thạo cung ná», lại có thành lÅ©y vững bảo vệ) nên hắn phải lui sang Tiên Du.

Äể chống lại má»™t đạo quân mà bá»™ phận nòng cốt đã từng chinh chiến nhiá»u năm lại có má»™t chỉ huy dạn dày, từng trải, có nhiá»u kinh nghiệm tác chiến ở những hoàn cảnh, môi trưá»ng khác nhau như đạo quân Mã Viện mà Hai Bà lại dàn quân đánh theo trận địa chiến thì là thất sách. Nhất là quân đội cá»§a Hai Bà má»›i thành hình trong bão táp cá»§a khởi nghÄ©a chưa quá hai năm, còn thiếu nhiá»u kinh nghiệm.

Cho nên có thể nói rằng việc nghÄ©a quân tá»›i đánh Lãng Bạc đã gỡ thế bí vá» chiến lược cho Mã Viện! Tên giặc già này tổ chức phản công vá»›i má»i sá»± thành thạo, quen tay và cuối cùng giành được thắng lợi! [87] Theo Hậu Hán thư (q.24) trong trận Lãng Bạc này quân Hán đã chém hÆ¡n nghìn đầu và bắt hàng hÆ¡n má»™t vạn. Những con số này tất có phần phóng đại, nhưng trận đánh hẳn là khá dữ dá»™i. Quân Hán chết cÅ©ng không phải ít.

Bàn vá» sá»± thất bại cá»§a Hai Bà ở Lãng Bạc, ông Dương Minh có nhận định khá xác đáng: “Năm 43 (chính ra là năm 42 – N.V.P.), nếu Hai Bà Trưng không mang quân chá»§ lá»±c đến Lãng Bạc mà lại tránh cuá»™c tấn công cá»§a Mã Viện, chá» cho Viện phải rải quân ra để chiếm giữ các nÆ¡i, nhất là rải quân ra để bảo vệ đưá»ng liên lạc tiếp tế từ Trung Quốc sang Việt Nam, rồi má»›i mang quân tỉa dần quân Hán, làm cho quân Hán càng ngày càng hao mòn, má»i mệt, mất hết ý chí chiến đấu rồi cuối cùng má»›i tổng phản công tiêu diệt quân Hán hay Ä‘uổi chúng ra khá»i đất nước thì má»™t tình hình khác sẽ có thể xảy ra. Chí ít Mã Viện cÅ©ng không có cÆ¡ há»™i tiêu diệt nghÄ©a quân, chiến tranh Việt – Hán sẽ kéo dài và má»™t khi chiến tranh kéo dài thì thắng lợi cuối cùng chưa chắc đã là phía quân xâm lược.†[88].

Nhưng dù sao thì trận Lãng Bạc, má»™t trận đánh rất lá»›n so vá»›i mức độ phát triển cá»§a lịch sá»­ bấy giỠđã khẳng định bản lÄ©nh và làm sáng tá» truyá»n thống cá»§a dân tá»™c chúng ta: thà hy sinh tất cả chứ không để mật độc lập tá»± do.

TRẬN CẤM KHÊ

Hậu Hán thư, mục Mã Viện truyện (q.24) có ghi: “Viện Ä‘uổi bá»n Trưng Trắc đến Cấm Khê, đánh bại há» mấy lần. Tháng Giêng năm sau (tức Kiến VÅ© thứ 19, dương lịch là khoảng tháng 2 năm 43 – N.V.P.) chém Trưng Trắc, Trưng Nhị ná»™p đầu vá» Lạc Dươngâ€.

CÅ©ng Hậu Hán thư, mục Nam Man truyện (q.86) lại viết: “Tháng Tư năm Kiến VÅ© thứ 19 (tức khoảng tháng 5 năm 43 – N.V.P.) Viện phá Giao Chỉ, chém Trưng Trắc, Trưng Nhịâ€.

Thá»§y kinh chú (q.37) dẫn Giao Chân ngoại vá»±c ký: “… Mã Viện sang đánh, Trắc và Thi chạy vào Kim Khê cứu, ba năm má»›i bắt đượcâ€.

CÅ©ng ở Thá»§y kinh chú (q.37) còn có câu: “Theo sách Việt chí thì Cấm Khê là Kim Khê ở phía tây-nam huyện Mê Linh. Theo Nam Việt chí thì Trưng Trắc chạy vào Kim Khê huyện hai năm má»›i bắt đượcâ€.

Qua các tài liệu trên, có hai vấn đỠcần làm sáng tá»: địa danh, địa Ä‘iểm Cấm Khê và thá»i gian chiến sá»± diá»…n ra ở nÆ¡i ấy.

VỀ ÄỊA DANH, ÄỊA ÄIỂM CẤM KHÊ

Các tài liệu trên Ä‘á»u khẳng định Cấm Khê là căn cứ kháng chiến cuối cùng cá»§a Hai Bà. Äất Cấm Khê ấy còn có tên là Kim Khê và được coi là cứu hoặc huyệt. Cứu có nghÄ©a là khe, động. Huyệt có nghÄ©a là chá»— khe núi nước chảy xói vào. Vậy cứu và huyệt nghÄ©a cÅ©ng na ná như nhau. Kể ra bản thân chữ khê cÅ©ng đã có ý nghÄ©a là má»™t cái khe núi vì ở các tài liệu nói trên, chữ khê được viết theo bá»™ cốc, chữ ấy có nghÄ©a là má»™t khe nước ở vùng núi non (chứ không phải ở đồng bằng).

Như vậy Cấm Khê hoặc Kim Khê – có thể hiểu là Khe Cấm hoặc Khe Vàng – phải là má»™t vùng có khe có suối tức cÅ©ng là má»™t vùng đồi núi, mà là má»™t vùng đồi núi không hẹp, lại hiểm trở, để nghÄ©a quân có thể trú ẩn an toàn và chiến đấu trong má»™t thá»i gian dài ít nhất là từ má»™t năm trở lên.

Vậy Cấm Khê cụ thể là ở chá»— nào? Từ Ä‘á»i nhà ÄÆ°á»ng, cuối thế ká»· thứ VII, thái tá»­ Lý Hiá»n làm công việc chú giải Hậu Hán thư, đã ghi chú vá» Cấm Khê như sau: “Quận Giao Chỉ, huyện Mi Linh (có âm khác là Mê Linh) có Kim Khê cứu, ngưá»i Ä‘á»i gá»i lầm là Cấm Khê. Äó là nÆ¡i Trưng Trắc cố thá»§. Nay thuá»™c huyện Tân Xương, Phong Châuâ€.

Như thế thì cÅ©ng có thể hình dung ra vị trí Cấm Khê được rồi. Song từ trước đến nay đã có nhiá»u ý kiến khác nhau chỉ định vị trí này. Các tác giả bá»™ Cương mục thì cho rằng: “Cấm Khê ở vỠđịa hạt VÄ©nh Tưá»ng tỉnh SÆ¡n Tây†(Tiá»n biên – q.2). VÄ©nh Tưá»ng nay là má»™t huyện thuá»™c tỉnh VÄ©nh Phúc. Ông Äào Duy Anh lại Ä‘oán định Cấm Khê là xã Cẩm Khê hay còn gá»i là Cẩm Viên ở huyện Yên Lạc cÅ©ng thuá»™c tỉnh VÄ©nh Phúc (Cổ đại Việt Nam – Tập IV – tr.65) [89].

Thế là cả hai thuyết trên Ä‘á»u đặt Cấm Khê ở trên má»™t dải đồng bằng hẹp nằm ngay bên tả ngạn sông Hồng mà hàng năm vá» mùa mưa lÅ© thưá»ng bị ngập nước (vì ngày đó chưa có đê). Như vậy không phù hợp vá»›i sá»± ghi chép cá»§a các thư tịch đã nêu ở trên. Vả nếu đúng là dải đồng bằng ấy thì làm sao mà Hai Bà tổ chức kháng chiến được tá»›i hàng năm (hoặc hai hay ba năm) chống lại cuá»™c bao vây càn quét cá»§a hai vạn quân giặc Ä‘ang nắm ưu thế quân sá»±? Äể làm được như vậy, nghÄ©a quân Hai Bà phải có má»™t căn cứ hiểm yếu, có giá trị phòng ngá»± tốt nhưng lại cÅ©ng không phải hoàn toàn khép kín mà có thể và cần phải liên lạc được vá»›i các căn cứ khác, vá»›i nhân dân hậu phương (có thế má»›i duy trì được cuá»™c chiến đấu).

Năm 1972, ông Äinh Văn Nhật trong luận văn Äất Cấm Khê, căn cứ cuối cùng cá»§a Hai Bà Trưng trong cuá»™c khởi nghÄ©a Mê Linh năm 40 – 43 in ở tạp chí Nghiên cứu Lịch sá»­ các số 148-149, đã đưa ra má»™t giả thuyết má»›i. Ná»™i dưng cÆ¡ bản cá»§a thuyết này là coi trung tâm Cấm Khê, căn cứ kháng chiến cuối cùng cá»§a Hai Bà Trưng, chính là khu vá»±c thung lÅ©ng Suối Vàng, nÆ¡i có con Suối Vàng từ sưá»n đông núi Tản Viên nam chảy vá» rồi vòng qua Hạ Lôi – Bằng Trù ở huyện Thạch Thất để đổ vào sông Tích. Thung lung Suối Vàng được coi là tên Nôm cá»§a Kim Khê cứu. Tác giả mô tả: “Con suối này bắt nguồn từ núi Xổ có đỉnh cao 178m, gần thôn Cổ Cá»­a trên đất các xã Äào Lãng và Bằng Lá»™ cÅ©, thuá»™c huyện Lương SÆ¡n tỉnh Hòa Bình, sau đó chảy qua xóm Suối Vàng rồi vào địa hạt xã Hạ Bằng, huyện Thạch Thất, thành suối Hạ Bằng; suối này chảy qua chân núi Tu Hú, qua xã Hạ Bằng rồi sau cùng đổ vào sông Con ở ngang Dã Cát và Phú Vinh thuá»™c huyện Quốc Oai, Hà SÆ¡n Bìnhâ€. (Nghiên cứu Lịch sá»­, số 148 ).

Giả thuyết này được nhiá»u nhà nghiên cứu chấp nhận. Ông Văn Tân vừa tán thành lại vừa cung cấp thêm má»™t giả thiết vá» mặt ngữ âm: “Kim Khê hay Cấm Khê Ä‘á»u Ä‘á»c là gin xi hay chín xi. Äầu tiên ngưá»i ta đã dịch Suối Vàng ra gin xi (chín xi) tức Kim Khê. Sau khi truyá»n miệng cho nhau, ngưá»i ta chỉ nói là gin xi. Rồi từ gin xi ngưá»i ta viết ra Cấm Khê hoặc Cẩm Khê†[90].

Thung lÅ©ng Suối Vàng đó có nhiá»u dấu hiệu tá» ra là má»™t căn cứ cá»§a Hai Bà Trưng. Ngoài tên gá»i ra (Kinh Khê – Suối Vàng) nÆ¡i đây còn là má»™t vừng rừng núi kín đáo rất phù hợp vá»›i việc xây dá»±ng căn cứ địa: sông Äáy là vòng hào phòng thá»§ tá»± nhiên thứ nhất cá»§a vùng này, sông Tích là vòng hào thứ hai, còn rừng cây bạt ngàn cá»§a dãy Ba Vì – Viên Nam là tấm áo giáp che chở hiệu nghiệm đồng thá»i là nguồn cung ứng phần nào lương thá»±c và thá»±c phẩm. Căn cứ này lại có lối thông vào Cá»­u Chân qua hành lang Miếu Môn – Nho Quan.

Ngoài ra, thung lũng Suối Vàng lại gần kỠHạ Lôi – Kẻ Lói, được coi là quê hương của Hai Bà và như vậy trở thành chỗ dựa vỠvật chất và nhất là vỠtinh thần cho hoạt động kháng chiến.

Má»™t dấu hiệu khác nữa là thung lÅ©ng này ở ngay dưới chân núi Vua Bà, ngá»n núi cuối cùng cá»§a dãy Tản Viên nam. Cái tên gá»i ấy phải chăng liên quan tá»›i Bà Trưng? Äành rằng trong tục lệ thá» phụng và tín ngưỡng dân gian cá»§a chúng ta có nhiá»u “vua bàâ€. Song ở đây, bên cạnh núi Vua Bà lại có cả núi Mã Viện tương truyá»n là nÆ¡i đóng quân cá»§a tên giặc già này. Vậy thung lÅ©ng Suối Vàng vá»›i núi Vua Bà, núi Mã Viện càng có khả năng là có liên quan tá»›i sá»± kiện Hai Bà Trưng và là má»™t chiến trưá»ng cổ thá»i đó [91].

VỀ THỜI GIAN VÀ DIỄN BIẾN CỦA CHIẾN SỰ Ở CẤM KHÊ

Như đã nêu ở trên, vẫn má»™t bá»™ Hậu Hán thư mà ở mục Mã Viện truyện thì ghi: “Tháng Giêng năm Kiến VÅ© thứ 19 (tức khoảng tháng 2 năm 43) chém Trưng Trắc, Trưng Nhị đệ đầu vá» Lạc Dương.†Tá»›i mục Nam Man truyện lại ghi: “Tháng Tư năm Kiến VÅ© thứ 19 (tức khoảng tháng 5 năm 43), Viện phá Giao Chỉ, chém Trưng Trắc, Trưng Nhịâ€.

Như vậy theo Hậu Hán thư, Hai Bà duy trì cuộc kháng chiến ở Cấm Khê được khoảng từ tám tháng đến một năm.

Nhưng cÅ©ng như đã nêu ở trên, theo Nam Việt chí thì thá»i gian đó là hai năm và theo Giao Châu ngoại vá»±c ký thì thá»i gian đó lại là ba năm. (Sá»­ Việt Nam như Toàn thư và Cương mục Ä‘á»u chép giống như mục Mã Viện truyện).

Thế là tài liệu vá» thá»i gian có chiến sá»± ở Cấm Khê khá là phân tán. Tuy nhiên, sá»± sai biệt vá» khoảng thá»i gian đó thật không đáng bận lòng. Vì dù là bảy tám tháng, má»™t năm, hay hai ba năm thì cuá»™c kháng chiến ở Cấm Khê rõ ràng là nối tiếp cuá»™c khởi nghÄ©a mùa xuân năm 40 đã góp phần làm sáng tá» thêm truyá»n thống bất khuất cá»§a dân tá»™c ta, đã nói lên cho kẻ thù biết rằng ngưá»i Việt ở phương nam này không dá»… gì chịu khuất phục thiên triá»u, má»i ngưá»i sẵn sàng hy sinh ngay cả bản thân mình để bảo vệ độc lập và tá»± do!

Còn má»™t vấn đỠnữa mà chính sá»­ cÅ©ng không có ghi chép gì, đó là vấn đỠdiá»…n biến cá»§a chiến sá»± tại Cấm Khê. Tuy vậy trong Hậu Hán thư, Mã Viện truyện, có má»™t câu đáng chú ý: “Viện Ä‘uổi bá»n Trưng Trắc đến Cấm Khê, đánh bại há» mấy lầnâ€. Chi tiết này gián tiếp nói lên rằng tại Cấm Khê hai bên đã giao chiến nhiá»u trận. Äúng thế! Trong trận Lãng Bạc nghÄ©a quân chết tá»›i mấy nghìn. (Hậu Hán thư, q.24). Quân Hán bị chết hẳn cÅ©ng không kém. Có thể Hai Bà đã thấy thế mạnh cá»§a quân xâm lược nên nghÄ© đến việc phải rút vá» má»™t căn cứ có đủ Ä‘iá»u kiện “địa lợi, nhân hòaâ€. Căn cứ ấy phải là Cấm Khê, là thung lÅ©ng Suối Vàng vì như đã nêu ở trên, nÆ¡i đó địa thế rừng núi hiểm yếu có thể dá»±a vào “hình khe thế núi†để chiến đấu lâu dài. NÆ¡i đó được bảo vệ bằng hai cái hào thiên tạo là sông Äáy và sông Tích nhất là sông Tích, má»™t con sông chảy trên mép cá»§a má»™t bậc thá»m nên có khúc thì đôi bá» thoáng đãng nhưng cÅ©ng có khúc thì hai bên sông là những đồi gò vách thẳng đứng, rất thuận tiện cho việc bố trí phòng ngá»±. NÆ¡i đó lại có lối ăn thông vào quận Cá»­u Chân, má»™t hậu phương đáng tin cậy, bằng con đưá»ng qua hành lang Miếu Môn – Nho Quan tức con đưá»ng “thượng đạo†sau này. Sau hết, Cấm Khê đó lại ká» sát Hạ Lôi – Kẻ Lói, có thể là đất bản bá»™ cá»§a lạc tướng Mê Linh, quê hương thân thuá»™c cá»§a Hai Bà.

Vá»›i giá trị chiến lược lợi hại như vậy, căn cứ Cấm Khê thá»±c sá»± đã làm thất bại âm mưu đánh nhanh, thắng nhanh cá»§a Mã Viện. Tên giặc già này kết thúc trận Lãng Bạc vào mùa xuân năm 42 nhưng mãi tá»›i mùa xuân (hoặc mùa hạ) năm 43 má»›i thắng được Hai Bà ở Cấm Khê. Trận Cấm Khê ấy – theo Hậu Hán thư – nếu chỉ kể mùa khô 42 – 43 thì chiến sá»± kéo dài trên sáu tháng. Theo Giao Châu ngoại vá»±c ký và Nam Việt chí thì chiến sá»± còn dai dẳng kéo tá»›i hai hoặc ba năm sau, tức là sau khi Hai Bà tá»­ trận, nghÄ©a quân vẫn chiến đấu tiếp tục ở những chốt hiểm yếu, ở những triá»n núi, bìa rừng hiểm trở… Vá»›i khoảng thá»i gian ấy cùng vá»›i số ngưá»i bị giết, bị bắt – cá»§a cả hai bên – có tá»›i vài ba vạn, trận Cấm Khê quả là má»™t trận chiến lá»›n thá»i đó. (Chỉ nói riêng cánh quân do Lưu Long chỉ huy cÅ©ng đã giết hÆ¡n má»™t nghìn nghÄ©a quân và bắt sống hÆ¡n hai vạn ngưá»i). Hẳn là Hai Bà Trưng đã huy động vào trận bảo vệ căn cứ Cấm Khê này hầu hết các tướng lÄ©nh danh tiếng và đại bá»™ phận nghÄ©a quân. Tất nhiên Ä‘iá»u này không thấy chép trong chính sá»­ nhưng hoàn toàn phù hợp vá»›i sá»± ghi chép cá»§a các thần tích, ngá»c phả. Theo như thần tích những làng thá» các tướng lÄ©nh cá»§a Hai Bà thì Ä‘a số những vị này đã chiến đấu anh dÅ©ng và hy sinh tại Cấm Khê. Có thể nêu vài ví dụ:

Như ở huyện Äan Phương có sáu làng thá» mưá»i vị (VÄ©nh Gia, VÄ©nh Hoa, Hải, Trá»±c, Út, Ả Tú, Ả Huyá»n, Ả Cát, Hải Diệu, Lôi Chấn) thì có tá»›i bốn vị hy sinh ở Cấm Khê (Ả Tú, Ả Huyá»n, Ả Cát, Hải Diệu). Hay ở huyện Hoài Äức có năm làng thá» hai vị (Ả Lã Nàng Äê và Nguyá»…n An) thì cả hai Ä‘á»u tá»­ trận tại Cấm Khê… Nói chung, theo ghi chép cá»§a các ngá»c phả, thần tích thì huyện nào cÅ©ng có những tướng lÄ©nh chiến đấu ở Cấm Khê rồi hoặc chết tại đó, hoặc mở đưá»ng máu thoát ra ngoài vòng vây cá»§a giặc. Như ở Từ Liêm có Quách Lãng (làng Thượng Cát), ở Gia Lâm có Thành Công (làng Cổ Dinh), ở Äông Anh có vợ chồng Äào Kỳ, Phương Dung (làng Cói), ở Phúc Thá» có vợ Äá»— Năng Tế là Tạ Cẩn Nương (làng Khánh Hợp), ở Yên Lãng có Chàng Hối (làng Thịnh Ká»·), ở Sóc SÆ¡n có Äổng Nghị (làng Ninh Bắc) v.v… Thần tích ở các làng thuá»™c những tỉnh Bắc Ninh, Hà Nam, Hưng Yên cÅ©ng sẵn các “mô-típ†đó.

Nhưng tổn thất lá»›n nhất đối vá»›i nghÄ©a quân ở mặt trận Cấm Khê là sá»± hy sinh cá»§a Hai Bà. Tất cả các tài liệu lịch sá»­ cá»§a Trung Quốc cÅ©ng như cá»§a Việt Nam đã dẫn ở trên Ä‘á»u thống nhất là Hai Bà tá»­ trận tại Cấm Khê [92].

Các sách sưu tầm truyá»n thuyết cÅ©ng Ä‘á»u chép như vậy.

Việt Ä‘iện u linh: “Hai Bà lui giữ Cấm Khê… thua trận và cùng mấtâ€.

LÄ©nh Nam chích quái: “Bà (Trưng Vương) lui giữ Cấm Kê. Viện Ä‘em quân đến đánh… Bà thế cô, bị hại trong trậnâ€.

Ngay ở làng Hát Môn, nÆ¡i có Ä‘á»n chính thức thá» Hai Bà cÅ©ng có hèm kiêng là tất cả các đồ thá» phụng Ä‘á»u sÆ¡n màu Ä‘en, tuyệt đối không có màu đỠlà màu máu. Khi cúng tế cÅ©ng không ai được mang trang phục màu Ä‘á». Như vậy cÅ©ng là phản ánh tín ngưỡng Hai Bà đổ máu hy sinh ở chiến trưá»ng.

Song cÅ©ng chính ở Ä‘á»n Hát Môn này, bản ngá»c phả lại kể là Hai Bà tá»± trầm mình trong dòng Hát Giang. Và từ bao Ä‘á»i rồi lá»i truyá»n miệng phổ biến trong dân gian cÅ©ng kể như vậy. Năm 1840, khi soạn văn bia Trưng Vương sụ tích bi ký cho Ä‘á»n Äồng Nhân (xem Phụ lục), tiến sÄ© VÅ© Tông Phan hẳn cÅ©ng theo lá»i truyá»n miệng mà kể rằng: “Äến lúc việc chẳng chiá»u lòng, (Hai Bà) cùng nhau xắn tay nhảy xuống sông Hátâ€.

Thật ra, đây chỉ là nhân dân không muốn ngưá»i anh hùng cá»§a mình lại có má»™t chung cục thảm khốc (bị chết vì gươm Ä‘ao) nên đã tưởng tượng ra má»™t cách chết nhẹ nhàng hÆ¡n, thi thể được bảo toàn. Äó cÅ©ng là má»™t nét đặc biệt trong lý tưởng thẩm mỹ cá»§a ngưá»i bình dân Việt Nam thá»i xưa.

PHỤ CHÚ – Vá» chung cục cá»§a Hai Bà, ở các thần tích, ngá»c phả có khá nhiá»u dị bản:

1- Ngá»c phả làng Hạ Lôi (Yên Lãng): Hai Bà hóa ở má»™t ngá»n núi huyện Thạch Thành thuá»™c phá»§ Kinh Môn.

2- Thần tích làng Thịnh Ká»· (xã Tiá»n Châu, huyện Mê Linh) nÆ¡i thá» Äông Hối đại vương: Hai Bà hóa ở huyện Thạch Thành, thuá»™c phá»§ Thiệu Thiên, Ãi Châu.

3- Thần tích làng Cư An (xã Tam Äồng, huyện Mê Linh) nÆ¡i thá» riêng Trưng Nhị: Bà Trưng Trắc tá»± ải ở má»™t ngá»n núi huyện Thạch Thành, Ãi Châu. Còn bà Trưng Nhị thì chết ở An Cư.

4- Thần tích làng Nại Tá»­ Xã (xã Chu Phan, huyện Mê Linh) thá» riêng Thi Sách: Hai Bà Ä‘á»u chết trận ở Cấm Khê.

5- Thần tích làng Tuấn Xuyên (xã Vạn Thắng, huyện Ba Vì) thỠPhùng Thị Chính: Hai Bà hóa tại núi Hy Sơn.

6- Thần tích làng Thanh Lãng (xã Thanh Lãng, huyện Bình Xuyên, tỉnh VÄ©nh Phúc) thá» Triệu Khoan Hòa: Bà Trưng Nhị bị tá»­ thương ở bên sông Nguyệt Äức (tức sông Cà Lồ, theo cách gá»i ở địa phương này).

7- Äặc biệt Thiên Nam ngữ lục kể vá» chung cục cá»§a Hai Bà khác hẳn má»i tài liệu quen thuá»™c: ÄÆ°á»£c tin Mã Viện kéo sang, Hai Bà Ä‘iểm binh lên Man thành đón đánh. Sau má»™t vài trận, liệu thế không thắng, Trưng Vương đỠnghị giảng hòa. Mã Viện y theo, lấy Man thành tức là Tư Minh làm mốc chia hai nước. Nhưng khi vừa kéo binh trở vá» thì cả Hai Bà “Chị em nhuốm bệnh yên hà. Ná»­a đêm bỠđất lối ra lên giá»iâ€.

NHá»®NG TRẬN ÄÃNH KHÃC TRÊN ÄẤT GIAO CHỈ

Hai Bà hy sinh rồi (tháng Giêng hoặc tháng Tư năm Kiến VÅ© 19 tức tháng 2 hoặc tháng 5 năm 43) nhưng tại Cấm Khê các tướng lÄ©nh cá»§a Hai Bà vẫn cầm cá»± kháng chiến tá»›i hai hoặc ba năm sau. Má»™t số không ít tướng lÄ©nh và nghÄ©a quân khác đã chạy vào Cá»­u Chân – như Äô Dương, Chu Bá – tiếp tục chiến đấu. Song như thế không có nghÄ©a là Mã Viện đã kiểm soát được toàn bá»™ quận Giao Chỉ. à thức tá»± chá»§ cá»§a ngưá»i Giao Chỉ không thế lá»±c nào tiêu diệt nổi. Chắc chắn là nhiá»u nÆ¡i không chịu phục tùng quân xâm lược. Thá»§y kinh chú (q.37) có chép: “Tháng Mưá»i năm Kiến VÅ© 19 (tháng 11 năm 43) Mã Viện tiến vào quận Cá»­u Chân…â€. Như vậy là suốt mùa hè và mùa thu năm 43 Mã Viện ở lại Giao Chỉ. Hẳn là để lo đối phó vá»›i các cánh nghÄ©a quân còn hoạt động ở nhiá»u địa phương khác nhau.

Tuy chính sá»­ không có chép các sá»± kiện này nhưng qua các thần tích, ngá»c phả thì quả là sau trận Cấm Khê, các tướng lÄ©nh cá»§a Hai Bà đóng ở những địa phương khác nhau vẫn tiếp tục kháng chiến chống quân Hán. CÅ©ng theo các thần tích có thể kể tá»›i hàng chục những cuá»™c chiến đấu như vậy. Thá»±c tế này tất gây cho giặc nhiá»u tổn thất.

Ở huyện Phúc Thá» (Hà Tây) có Äá»— Năng Tế, Tạ Cẩn Nương và Hoàng Äạo.

Äá»— Năng Tế ngụ tại trang Khánh Hợp (nay thuá»™c xã Tam Hiệp). Vợ là Tạ Cẩn Nương. Bà Man Thiện từng đã đón vợ chồng ông vá» dạy cho hai cô con gái là Hai Bà Trưng. Khi Hai Bà khởi nghÄ©a, vợ chồng Năng Tế đứng đầu hàng tướng lÄ©nh. Tá»›i lúc Mã Viện xâm lược, bà Cẩn Nương chiến đấu bên cạnh Hai Bà, sau tuẫn tiết ở Hát Giang. Còn ông Năng Tế thì vá» Khánh Hợp cùng bà con làng xóm tiếp tục chống giặc Hán cho đến hÆ¡i thở cuối cùng. Ngày ông hy sinh là 17 tháng Bảy [93].

Hoàng Äạo ngụ tại làng Hạ Hiệp (nay thuá»™c xã Liên Hiệp), theo Hai Bà từ ngày tụ nghÄ©a Hát Môn. Khi Mã Viện xâm lăng, Hoàng Äạo lên chặn giặc ở Long Biên, sau trở vá» xây dá»±ng căn cứ ở Quán Dâu gần bá» sông Äáy. ÄÆ°á»£c gần má»™t năm, Mã Viện Ä‘em quân tá»›i đánh. Ông chiến đấu vá»›i giặc đến cùng và hy sinh ngay tại Quán Dâu.

Ở huyện Yên Lãng (nay gá»i là huyện Mê Linh, VÄ©nh Phúc) có chàng Hối và LÅ© LÅ©y.

Chàng Hối từng dấy binh đánh giặc Hán trước khi Hai Bà khởi nghÄ©a (đã nói ở Chương ba). Sau này khi Mã Viện đánh thắng ở Cấm Khê, Hối vào châu Ãi, rồi lá»™n trở vá» căn cứ cÅ© ở làng Thịnh Ká»· (nay thuá»™c xã Tiá»n Châu) tổ chức bà con chống giặc. Nhưng giặc Hán đã Ä‘em má»™t lá»±c lượng lá»›n tá»›i đánh. Hối cuối cùng tá»± tá»­ ở sông Nguyệt Äức (Cà Lồ) vào ngày 10 tháng Chín.

LÅ© LÅ©y ở làng Văn Lôi (nay thuá»™c xã Tam Äồng), là cháu ngoại má»™t lạc tướng. Chàng theo Hai Bà từ ở Hát Môn. Sau khi Ä‘uổi Tô Äịnh, chàng vỠđóng đồn ở Văn Lôi. Khi Mã Viện tá»›i vây, LÅ© LÅ©y phá được trùng vây nhưng chạy tá»›i đầu làng thì giặc Ä‘uổi kịp. Không để sa vào tay giặc, chàng lấy kiếm quyên sinh.

Ở huyện Äông Anh có Khổng Chúng, ngưá»i trại Hà Hào (sau đổi là Hà VÄ©, nay thuá»™c xã Liên Hà). Khổng Chúng từng theo hai ngưá»i cùng làng là Thá»§y Hải, Äăng Giang Ä‘i đánh giặc Hán. Hai vị này hy sinh ở vùng biển. Khổng Chúng vá» tổ chức chiến đấu tại Hà Hào. Trong má»™t trận đánh, ông bị ngã ngá»±a và hóa. Äó là ngày 12 tháng Chín.

Ở huyện Gia Lâm có ba tướng há» Äào ở Ngá»c Äá»™ng (nay thuá»™c xã Äa Tốn). Äó là Äô Thống, Chiêu Hiển và Tam Lang, theo Hai Bà từ Hát Môn. Sau này, khi Hai Bà đã hy sinh, ba chàng há» Äào vá» trang Äa Tốn lập căn cứ kháng chiến. Há» Ä‘á»u hóa vào ngày 12 tháng Bảy.

Ở huyện Thanh Trì có nàng Tía và Tam Trinh.

Nàng Tía ở trang VÄ©nh Hưng (sau đổi là VÄ©nh Ninh, thuá»™c xã VÄ©nh Quỳnh), cô gái anh hùng này được gặp Trưng Vương ngay tại làng quê, được Vua Bà thu nhận. Cô dá»± nhiá»u trận đánh lại quân Mã Viện. Sau khi Hai Bà tuẫn tiết, nàng Tía vẫn tiếp tục chiến đấu. Trong má»™t trận đánh ở bến Thần Phù, cô hy sinh. Äó là ngày 13 tháng Mưá»i Má»™t.

Triệu Tam Trinh ở thôn Mai Äá»™ng (nay thuá»™c xã Hoàng Văn Thụ). Khi Mã Viện xâm lăng, ông Ä‘ang trấn giữ SÆ¡n Nam. Quân Hán uy hiếp mạnh, ông rút vá» làng Mai Äá»™ng lập căn cứ kháng chiến. Sau đó ông mất ở xứ Khu Äống ngày 10 tháng Hai.

Ở quận Äống Äa cÅ©ng có thôn Thổ Quan tương truyá»n là nÆ¡i ba anh em há» Äào lập đồn chống lại Mã Viện sau khi Hai Bà thất trận. Vá» sau, cả ba anh em hy sinh cùng ngày mùng 2 tháng Chạp.

Nếu nói rộng ra vùng lân cận Hà Nội thì cũng sẽ gặp những nhân vật tương tự:

Ở thôn An SÆ¡n, xã Äông SÆ¡n, huyện Chương Mỹ (Hà Tây) có ba anh em há» Äặng tên là Cả, Hai, Ba Ä‘á»u là tướng cá»§a Hai Bà. Sau trận Cấm Khê, ba ngưá»i trở vá» An SÆ¡n lập đồn ở gò Äồng Lang tiếp tục kháng chiến. Trong má»™t trận phá vây, ba chàng hy sinh ngay bên dòng Tích Giang. Ngày hóa là mùng 10 tháng Mưá»i Má»™t.

Hoặc các nhân vật Vương Cai ở làng Thượng Thanh (xã Thanh Cao, huyện Thanh Oai); Chiêu Trung và Äá»— Lý ở làng Yên Trưá»ng (xã Trưá»ng Thịnh, huyện Ứng Hòa), Nguyá»…n Nga ở làng Tuy Lai (xã Tuy Lai, huyện Mỹ Äức) v.v… Ä‘á»u là những nhân vật tiếp tục tổ chức kháng chiến ở vùng quê mình sau khi Hai Bà đã hy sinh. [94]

Tỉnh VÄ©nh Phúc cÅ©ng không hiếm các nhân vật như thế. Thôn Nghênh Tiên ở huyện Yên Lạc có bà VÄ©nh Hoa vẫn tiếp tục chiến đấu tại trang Tiên Nha (tên cÅ© cá»§a vùng Nghênh Tiên, Xuân Äài, Tiên Äài) và tá»­ trận ngày 14 tháng Chín. Hoặc ở Hướng Lai (?) xã Tân Tiến, huyện VÄ©nh Tưá»ng có hai anh em là Cả Lợi và Hai Lợi cÅ©ng lập căn cứ chống Mã Viện. Ngày há» hy sinh là mùng 8 tháng Mưá»i. [95] Ở các tỉnh Bắc Ninh, Hà Nam, Hưng Yên cÅ©ng không thiếu các trưá»ng hợp tương tá»± (xem Chương năm).

Tất nhiên vá»›i các nhân vật trên thì ngay cả há» tên cá»§a há» cÅ©ng còn là vấn đỠphải tìm hiểu nghiên cứu chứ chưa nói gì đến hành trạng. Nhưng có Ä‘iá»u đáng lưu ý là trong những năm gần đây, nhát cuốc cá»§a các nhà khảo cổ đã lần lượt nói lên rằng vào thá»i kỳ hoạt động cá»§a các nhân vật truyá»n thuyết đó thì những địa Ä‘iểm được coi là quê hương hoặc địa bàn chiến đấu cá»§a hỠđã thá»±c sá»± là những Ä‘iểm tụ cư. Thá»±c tế là ở những địa Ä‘iểm ấy, ngành khảo cổ đã phát hiện những di vật có tuổi trước Công nguyên, muá»™n lắm cÅ©ng là vào đầu Công nguyên.

Huyện Phúc Thá»: ở Tam Hiệp quê Äá»— Năng Tế, Tạ Cẩn Nương) đã phát hiện những di vật thuá»™c văn hóa Äông SÆ¡n [96].

Huyện Yên Lãng (Mê Linh): ở Tháp Miếu là làng láng giá»ng cá»§a Thịnh Ká»· (đồn binh cá»§a Chàng Hối) có di chỉ thuá»™c văn hóa Phùng Nguyên. Ở Thành Dá»n, tiếp giáp làng Văn Lôi (quê LÅ© LÅ©y) cÅ©ng là di chỉ văn hóa Phùng Nguyên.

Huyện Äông Anh: ở Việt Hùng (Xuân Kiá»u) xã láng giá»ng cá»§a Hà VÄ© (quê Khổng Chúng) có di chỉ văn hóa Phùng Nguyên. Má»™t xã khác ở cạnh Hà DÄ© là Dục Tú (Äình Tràng) có đủ di chỉ cá»§a ba ná»n văn hóa Äồng Äậu, Gò Mun, Äông SÆ¡n.

Huyện Thanh Trì: Chính ở xã VÄ©nh Quỳnh (quê Nàng Tía) có di chỉ Gò Chùa Thông, thuá»™c văn hóa Gò Mun. Ở làng Mai Äá»™ng, căn cứ cá»§a Tam Trinh cÅ©ng có di chỉ khảo cổ đồ đá má»›i.

Huyện Ứng Hòa: Hai xã gần gÅ©i vá»›i xã Trưá»ng Thịnh (quê Chiêu Trung, Äá»— Lý) là xã Phương Tú và Quảng Phú Cầu Ä‘á»u có những di vật khảo cổ thuá»™c văn hóa Äông SÆ¡n.

Huyện Mỹ Äức: Làng Tuy Lai (xã Tuy Lai) quê cá»§a Nguyá»…n Nga ở cạnh thôn Hoành, nÆ¡i trước đây đã đào được hai trống đồng Äông SÆ¡n đặt tên là trống Miếu Môn I và II.

Huyện Chương Mỹ: Chính ở xã Äông SÆ¡n, quê cá»§a ba chàng há» Äặng cÅ©ng có di chỉ văn hóa Äông SÆ¡n.

Còn tỉnh VÄ©nh Phúc, ở hai huyện Yên Lạc, VÄ©nh Tưá»ng – quê cá»§a VÄ©nh Hoa và hai chàng Lợi – thì có tá»›i tám di chỉ văn hóa Phùng Nguyên, má»™t di chỉ văn hóa Äồng Äậu, má»™t di chỉ Gò Mun. Chính tên gá»i cá»§a văn hóa Äồng Äậu là mượn cá»§a di chỉ Äồng Äậu thuá»™c xã Minh Tân, huyên Yên Lạc, là xã láng giá»ng cá»§a xã Nguyệt Äức, có thôn Nghênh Tiên quê cá»§a VÄ©nh Hoa. Äiá»u đặc biệt là ở thôn Xuân Äài (thôn cùng vá»›i Nghênh Tiên và Äinh Xá há»p thành xã Nguyệt Äức) năm 1975 có phát hiện má»™t ngôi má»™ có niên đại đầu Công nguyên. Xem xét các đồ tùy táng thì đây là thi hài cá»§a má»™t võ tướng [97]. Thi hài này, đặc biệt hÆ¡n nữa, lại chỉ có ná»­a ngưá»i phía trên. Phải chăng đây là má»™t tướng lÄ©nh bị chết trận trong cuá»™c chiến tranh Việt – Hán ngày ấy?

Như vậy là bằng vào nguồn tư liệu khảo cổ há»c, có thể nói má»™t cách khẳng định rằng: vào thá»i kỳ Hai Bà Trưng, những làng xóm nêu ở trên Ä‘á»u là những Ä‘iểm cư dân, những nÆ¡i có ngưá»i ở đông đúc. Và nếu những ngưá»i dân này có theo sá»± chỉ huy cá»§a má»™t thá»§ lÄ©nh nào đó đứng lên chống quân Mã Viện thì cÅ©ng là Ä‘iá»u tất nhiên. Vì há» Ä‘á»u là những ngưá»i Giao Chỉ từng bị quân Hán chà đạp, vùi dập trong trên má»™t thế ká»·!

Có Ä‘iá»u là những phát hiện khảo cổ há»c giúp chuyển thông tin huyá»n thoại (thần tích) thành thông tin khoa há»c (sá»­ liệu) đến mức nào thì còn cần phải tiếp tục nghiên cứu. Dù sao đó cÅ©ng là những dấu vết vật chất có dồi dào khả năng liên kết huyá»n thoại thành má»™t sá»± thật lịch sá»­. Và rõ ràng là Mã Viện đã bị cản lại ở Giao Chỉ cho tá»›i mùa thu năm 43 má»›i có thể đánh vào Cá»­u Chân. Nhân dân Giao Chỉ đã kìm lại bước tiến cá»§a Mã Viện, cho hắn biết thế nào là nghị lá»±c và khí phách cá»§a ngưá»i Việt phương nam.

PHỤ CHÚ – Má»™t số nhà nghiên cứu có hình dung ra má»™t số trận đánh khác. Như hai ông Nguyá»…n Văn Dị – Thanh Ba (trong bài đã dẫn) cho rằng có cuá»™c chiến ở vùng “quốc đô Mê Linh thuá»™c huyện Yên Lãng, VÄ©nh Phú†và là “những trận ác chiếnâ€.

Hoặc ông Vũ Kim Biên trong bài “VỠvấn đỠCấm Khê†in ở tập “Những vấn đỠlịch sử Vĩnh Phú†– Ty Văn hóa Vĩnh Phú – năm 1975 – có quan niệm rằng:

– Bà Trưng đóng ở Hạ Lôi – Yên Lãng.

– Cấm Khê là làng Cẩm Khê, huyện Yên Lạc, Vĩnh Phú

– Mã Viện sau khi qua ải Lạng SÆ¡n thì tách má»™t toán quân Ä‘i vòng qua sưá»n bắc núi Tam Äảo sang Tuyên Quang rồi theo tả ngạn sông Phó Äáy tiến vá» xuôi, quặt lại đánh Hạ Lôi.

Từ quan niệm đó, tác giả cho rằng các trận đánh ngày ấy xảy ra dá»c theo lối hành quân trên.

Hai giả thiết trên sẽ có ý nghÄ©a trong trưá»ng hợp quốc đô ngày ấy đích thị là Hạ Lôi ở Yên Lãng.

MÃ VIỆN KẾT THÚC CUỘC XÂM LƯỢC

Thá»§y kinh chú (q.37) chép: “Tháng Mưá»i năm Kiến VÅ© 19 (43) Mã Viện vào quận Cá»­u Chân ở phía nam. Äến huyện Vô Công, tướng giặc đầu hàng, lại tiến đến huyện Dư Phát. Cừ súy là Chu Bá bá» quận vào rừng sâu là nÆ¡i tê tượng tụ tập, bò tưng bày hàng mấy nghìn con. Thỉnh thoảng thấy hàng mấy chục đến trăm con voi. Mã Viện lại chia binh đến huyện Vô Biên là Cá»­u Chân đình ở Ä‘á»i Vương Mãng. Lại đến huyện Cư Phong. Tướng giặc không hàng Ä‘á»u bị chém tá»›i trăm ngưá»i. Cá»­u Chân bèn yênâ€.

Lại theo sách SÆ¡ há»c ký dẫn tài liệu trong Nam Việt chí thì Mã Viện đào má»™t đưá»ng sông thông qua dải núi Cá»­u Chân và xếp đá làm đê ngăn sóng biển để Ä‘i từ Giao Chỉ vào Cá»­u Chân. Chá»— núi đào đó gá»i là Tạc SÆ¡n, chá»— cá»­a biển ngăn sông đó gá»i là Tạc Khẩu.[98]

Ngày nay, chưa rõ Tạc SÆ¡n là núi nào nhưng Tạc Khẩu thì khá nhiá»u nhà nghiên cứu cho là cá»­a Thần Phù. Căn cứ vào những chỉ dẫn thư tịch trên, ông Äào Duy Anh đã phác há»a ra con đưá»ng tiến quân cá»§a Mã Viện như sau:

Theo sông Äáy, Mã Viện đến địa đầu Cá»­u Chân là huyện Vô Công (nay là vùng Gia Viá»…n, Nho Quan cá»§a tỉnh Ninh Bình). Từ đây, vẫn theo sông Äáy và sông Vân Sàng, Mã Viện đến cá»­a Thần Phù nhưng hắn không dám vượt cá»­a này ra biển. Hắn cho đào “ngả thông ở giữa núi Cá»­u Chânâ€, “xếp đá làm đê ngăn sóng biểnâ€. Như vậy Mã Viện tất Ä‘i vào sông Tống, sang cá»­a Lạch Trưá»ng. Äó là địa Ä‘iểm có thành Dư Phát, huyện lỵ huyện cùng tên (tương ứng vá»›i vùng Nga SÆ¡n, Hậu Lá»™c cá»§a tỉnh Thanh Hóa ngày nay).

Từ Dư Phát, Mã Viện ngược sông Mã, đánh quận trị quận Cá»­u Chân ở khu vá»±c làng Dương Xá (tức làng Ràng). Sau đó hắn chia quân tiến đánh huyện Vô Biên (vùng VÄ©nh Lá»™c, Thạch Thành) và huyện Cư Phong (vùng Quảng Xương, Äông SÆ¡n, Nông Cống, Thá» Xuân). [99]

Thá»±c ra vị trí các huyện ở quận Cá»­u Chân cÅ©ng như đưá»ng hành quân cá»§a Mã Viện vào quận này là những vấn đỠcần thảo luận thêm (như ông Äinh Văn Nhật và ông Nguyá»…n Äình Thá»±c đã làm trên tạp chí Nghiên cứu Lịch sá»­ các số 159, 170). Nhưng có má»™t Ä‘iá»u chắc chắn là tại núi Trịnh ở huyện Thiệu Hóa, gần di chỉ đồ đồng nổi tiếng Thiệu Dương, đã xảy ra má»™t trận đánh lá»›n. Vì má»›i đây, má»™t khai quật khảo cổ đã cho những tư liệu cụ thể. Ông Lê Văn Lan đã nhận định vỠđịa Ä‘iểm này như sau: má»™t trưá»ng hợp Ä‘iển hình đã xảy ra ở địa Ä‘iểm núi Trịnh. Khảo cổ há»c đã phát hiện được ở đây, trên má»™t triá»n núi rá»™ng, những đầu tên đồng cắm vùi theo má»™t hướng gần thống nhất. Và rải rác khắp nÆ¡i là những di cốt và tàn tích chiến tranh khác. Việc xác định niên đại cá»§a nhÅ©ng đầu tên đồng là mạt kỳ thá»i đại đồng thau, khoảng trước sau Công nguyên, đã đưa địa Ä‘iểm khảo cổ há»c này vào thá»i kỳ Hai Bà Trưng. Và việc đặt núi Trịnh vào vị trí trung chuyển giữa miá»n đồng bằng Thanh Hóa, gần khu vá»±c quận trị Cá»­u Chân đầu thá»i Bắc thuá»™c vá»›i miá»n núi rừng phía tây, đối chiếu vá»›i những thư tịch vá» cuá»™c hành quân cá»§a Mã Viện truy kích “dư đảng†Hai Bà Trưng do các tướng Äô Dương và Chu Bá chỉ huy ở miá»n này, cuối cùng đã cho phép xác định má»™t di tích chiến trưá»ng lá»›n ở thá»i Hai Bà Trưng tại địa Ä‘iểm khảo cổ há»c được phát hiệnâ€. [100]

Có thể đó là nÆ¡i đụng độ giữa Mã Viện và Chu Bá. Vì theo tinh thần câu văn Thá»§y kinh chú đã dẫn ở trên thì Chu Bá là cừ súy phụ trách quận Cá»­u Chân, ông đóng tại quận trị khi đó là Tư Phố. Tư Phố theo ông Äào Duy Anh là làng Ràng ngày nay, cách núi Trịnh không quá 5km. Vậy có thể núi Trịnh là nÆ¡i giao chiến giữa Mã Viện và Chu Bá. Do thế yếu nên Chu Bá phải rút chạy vá» ngàn rừng phía tây.

Mã Viện sau đó còn tiến đánh huyện Vô Biên rồi huyện Cư Phong. Tại đây Äô Dương phải ra hàng, như Toàn thư và Cương mục đã ghi. Vì như vậy là Mã Viện đã hoàn thành cuá»™c viá»…n chinh xâm lược kéo dài tá»›i hai năm.

Äành rằng các chính sá»­ không ghi chép gì vá» cuá»™c đấu tranh cá»§a nhân dân Cá»­u Chân chống giặc Hán nhưng Mã Viện truyện trong Hậu Hán thư có ghi vá» số quân và dân Cá»­u Chân bị giặc Hán chém giết: “Viện Ä‘em lâu thuyá»n lá»›n bé hÆ¡n hai nghìn chiếc, binh lính hÆ¡n hai vạn, tiến đánh dư đảng cá»§a Trưng Trắc ở Cá»­u Chân là bá»n Äô Dương từ Vô Công đến Cư Phong, chém giết bắt bá»› hÆ¡n năm nghìn ngưá»iâ€.

Ở Ä‘oạn Thá»§y kinh chú dẫn bên trên cÅ©ng có má»™t chi tiết liên quan tá»›i vấn đỠnày: “Tướng giặc không hàng Ä‘á»u bị chém tá»›i hàng trăm ngưá»iâ€. Hẳn là nhân dân ở đây chống cá»± cÅ©ng rất mãnh liệt, có thế Mã Viện má»›i đàn áp dã man, Ä‘em chém hàng trăm tướng lÄ©nh. Và cùng vá»›i hàng trăm chỉ huy ấy thì số nghÄ©a quân bị tàn sát cÅ©ng phải tá»›i hàng dăm bảy nghìn.

Trong số này theo sá»± ghi chép cá»§a thần tích có cả nhÅ©ng ngưá»i từ Giao Chỉ rút vào đây phối hợp chiến đấu. Như Chàng Hối ở Thịnh Ká»· (huyện Mê Linh) từng chiến đấu bên cạnh Äô Dương ở Cá»­u Chân. Hay tướng Thành Công ở Cổ Linh (huyện Gia Lâm) sau thất trận Cấm Khê đã rút vào Cá»­u Chân và hy sinh ở trang Tâm Quy, huyện Tống SÆ¡n. Äiá»u đáng chú ý là ở Thanh Hóa đúng là có trang này thật, nay thuá»™c huyện Hà Trung (nguyên là đất huyện Tống SÆ¡n) cách ga Äò Lèn độ 6km vá» phía tây bắc.

Nhưng cÅ©ng là thần tích mà lại phù hợp rất khít khao vá»›i lịch sá»­ thì là trưá»ng hợp Nàng Tía. Nàng Tía ở làng VÄ©nh Ninh (huyện Thanh Trì, Hà Ná»™i). Sau khi Hai Bà tuẫn tiết, cô đã rút vào Cá»­u Chân và hy sinh trong má»™t trận ác chiến ở Thần Phù ngày 13 tháng Mưá»i Má»™t. Theo Thá»§y kinh chú thì thá»i gian Mã Viện từ Giao Chỉ tiến quân vào Cá»­u Chân là tháng Mưá»i (năm Kiến VÅ© 19). Như thế thì trận ác chiến ở Thần Phù xảy ra sau đó má»™t tháng là Ä‘iá»u hợp lý!

â—Š â—Š â—Š

Theo những Ä‘oạn sách đã dẫn ở trên thì Mã Viện dừng lại ở Cư Phong. Äây là chặng cuối cùng cá»§a hành trình tiến quân cá»§a Mã Viện. Nhưng cÅ©ng còn má»™t số sách Trung Quốc khác như Quảng Châu ký, Lâm Ấp ký, Ngô lục… lại ghi rằng Mã Viện từng đến vùng Tượng Lâm, Tượng Phố ở gần biên giá»›i nước Tây Äồ dá»±ng cá»™t đồng để ghi chiến công, đồng thá»i làm cương giá»›i cho nhà Hán. Nhà du lịch Du Ãch Ký (do Thá»§y kinh chú dẫn) có nói cụ thể nÆ¡i dá»±ng cá»™t đồng là đối diện vá»›i sông Thá» Linh tức sông Gianh ngày nay ở Quảng Bình.

Song nhiá»u nhà nghiên cứu (như H.Maxpêrô, Äào Duy Anh) đã kết luận đó là chuyện hoang đưá»ng, do Ä‘á»i sau bịa đặt ra. [101]

Vùng huyện Thạch Hà tỉnh Nghệ An có má»™t truyá»n thuyết liên quan tá»›i cuá»™c kháng chiến cá»§a nghÄ©a quân Hai Bà Trưng. Truyá»n thuyết đó kể rằng ở Thạch Hà có khe Äá Mài, nÆ¡i ấy có những hòn đá mài to, vá»›i những vết mài lõm hẳn Ä‘i. Tương truyá»n đấy là nÆ¡i lính cá»§a Hai Bà đã mài kiếm trong thá»i gian chống Mã Viện tại vùng này. [102]

Truyá»n thuyết ấy thá»±c hư ra sao, chưa thể xác định. Ghi lại đây để thêm tài liệu tham khảo.

Äiá»u chắc chắn là Mã Viện chỉ tiến đến Cư Phong. Nếu có quân Hán tiến vào vùng Nghệ TÄ©nh (khi đó là huyện Hàm Hoan) và cả quận Nhật Nam nữa thì đó là những cánh quân do bá»n phó tướng cá»§a Mã Viện chỉ huy. Vì nếu đích thân Mã Viện cầm đầu cuá»™c hành quân này thì Mã Viện truyện tất đã ghi chép.

â—Š â—Š â—Š

Äàn áp được cuá»™c kháng chiến, Mã Viện còn ở lại Âu Lạc tá»›i gần má»™t năm. Hắn dùng thá»i gian này để tổ chức lại việc cai trị. Hậu Hán thư, Mã Viện truyện có chép: “Viện qua chá»— nào là đặt quận huyện, xây thành quách, đào mương dẫn nước tưới ruá»™ng làm lợi cho dân. Lại tâu hÆ¡n mưá»i Ä‘iá»u luật Việt khác luật Hán, thi hành pháp chế cÅ© vá»›i ngưá»i Việt để ràng buá»™c há»â€. Câu sách đó cho ta hiểu rằng Mã Viện xóa bá» chế độ lưu dùng các lạc tướng mà áp dụng hoàn toàn chế độ quận huyện y như nguyên mẫu Trung Quốc để cai trị trá»±c tiếp, tức là tại các cấp hành chính huyện cÅ©ng như quận, các quan lại Ä‘á»u do triá»u đình bổ nhiệm và thuyên chuyển. Do đó sá»± kiểm soát cá»§a chính quyá»n đô há»™ trở nên chặt chẽ hÆ¡n, vươn tá»›i tận từng làng, từng xóm. Và như vậy thì rõ ràng là các quý tá»™c bản địa (lạc hầu, lạc tướng) bị gạt bá» ra khá»i bá»™ máy chính quyá»n. Trong thá»±c tế thì tầng lá»›p này đã bị Mã Viện đánh tan tác trong quá trình tiến hành chiến tranh xâm lược. Trong trận Lãng Bạc, Mã Viện “chém mấy nghìn đầu, bắt hàng hÆ¡n vạnâ€. Äến trận Cấm Khê, Lưu Long cÅ©ng “chém hÆ¡n nghìn đầu bắt hàng hai vạnâ€. Trong số này không ít là các thá»§ lÄ©nh các địa phương Giao Chỉ tức các lạc tướng, lạc hầu cÅ©. Rồi đến Cá»­u Chân, Mã Viện cÅ©ng đã chém giết bắt bá»› hÆ¡n năm nghìn ngưá»i†và “tướng giặc không hàng, bị chém tá»›i hàng trăm ngưá»iâ€.

Những ngưá»i không bị giết thì cÅ©ng bị bật khá»i đất bản bá»™ cá»§a mình, hoặc buá»™c phải dá»i tá»›i những vùng đất hoang hóa, hoặc bị đưa hẳn sang Trung Quốc như trưá»ng hợp ghi ở Nam Man truyện trong Hậu Hán thư: “Dá»i cừ súy hÆ¡n ba trăm ngưá»i sang Linh Lăng†(nay là huyện Linh Lăng thuá»™c tỉnh Hồ Nam).

Ngoài việc cá»§ng cố lại chế độ quận huyện, Mã Viện còn “thi hành pháp chế cũ†tức là phế bá» pháp luật truyá»n thống cá»§a ngưá»i Việt, Ä‘em luật nhà Hán có từ Ä‘á»i Hán Cao Tổ, Hán Văn Äế mà áp dụng vào xã há»™i Âu Lạc để gò ngưá»i Việt vào khuôn khổ dân nô lệ.

Song song vá»›i việc “tháo dỡ†chế độ dung dưỡng lạc tướng, Mã Viện phân chia lại các khu vá»±c hành chính. Trước đây má»—i huyện là má»™t bá»™ lạc thuá»™c quyá»n má»™t lạc tướng cha truyá»n con nối. Cho nên có huyện lá»›n, huyện nhá». Bây giá» không còn lạc tướng nữa, nên huyện nào rá»™ng thì Mã Viện chia nhá» ra và nếu là má»™t huyện nhá» thì hắn Ä‘em sáp nhập vào huyện lân cận. Äó là trưá»ng hợp huyện Tây Vu, huyện Dư Phát, huyện Äô Lung… Hậu Hán thư ghi: “Huyện Tây Vu có 32.000 nhà mà biên giá»›i thì ở cách xa huyện trị đến hÆ¡n nghìn dặm nên (Mã Viện) xin chia ra làm hai là huyện Phong Khê và huyện Vá»ng Hảiâ€. Còn hai huyện Dư Phát và Äô Lung thì không có tư liệu trá»±c tiếp song ở Tiá»n Hán thư thì chép quận Cá»­u Chân có bảy huyện: Tư Phố, Cư Phong, Dư Phát, Vô Biên, Äô Lung, Vô Thiết và Hàm Hoan. Äến Hậu Hán thư thì chỉ còn ghi có năm huyện, mất Äô Lung và Dư Phát.

Như vậy là Mã Viện đã phá vỡ các tổ chức bá»™ lạc cÅ©, đưa tổ chức hành chính ở Âu Lạc theo sát cách tổ chức quận huyện cá»§a nhà Hán. “Äây cÅ©ng là đòn đáng kể đánh vào tàn dư công xã nguyên thá»§y†[103].

Mặt khác, để tăng cưá»ng bảo vệ các quận trị và nhất là huyện trị, Mã Viện đã cho xây thêm thành quách, như xây thành má»›i cho huyện Vá»ng Hải, xây Kiển thành (thành hình cái kén) ở huyện Phong Khê…

VỠmặt kinh tế, Mã Viện cho “đào mương dẫn nước tưới ruộng làm lợi cho dân†thì có thể hiểu dân ở đây là các địa chủ Hán tộc từng bao chiếm đất đai của công xã Âu Lạc làm trang trại riêng hoặc cũng có thể là một phần số quý tộc bản địa đã đầu hàng.

Ở những vùng biên giá»›i, Mã Viện để lại má»™t số quân lính cho chúng khai khẩn đất Ä‘ai, lập làng ấp. Má»™t dẫn chứng cụ thể là trên ba trăm năm sau, Du Ãch Ký Ä‘i du lịch có thấy ở bá» nam sông Thá» Linh (tức sông Gianh ở tỉnh Quảng Bình ngày nay) má»™t làng trên 200 há»™ Ä‘á»u là há» Mã. Ngưá»i Giao Châu (tức ngưá»i Việt chúng ta) gá»i há» là dân Mã lưu. Há»i ra thì đó là con cháu cá»§a những gia đình binh lính mà Mã Viện đã lưu lại ở vùng này. Cái tên Mã Lưu (do Mã Viện lưu lại) bắt nguồn từ đó. (Dẫn trong Thá»§y kinh chú).

Sá»­ Trung Quốc lại còn ghi má»™t “chiến tích†khác cá»§a Mã Viện mà thá»±c tế là má»™t tá»™i ác đối vá»›i nhân dân Âu Lạc. Äó là việc tên giặc già này đã vÆ¡ vét trống đồng ở các địa phương lại, cho đúc thành má»™t con ngá»±a để dâng Quang VÅ©. (Hậu Hán thư q.24: Viện thích cưỡi ngá»±a, giá»i phân biệt ngá»±a tốt, bắt được trống đồng Lạc Việt ở Giao Chỉ, bèn đúc thành hình ngá»±a Ä‘em vá» dâng vua… Ngá»±a cao 3 xích 5 thốn, vòng thân 4 xích 5 thốn, được đặt tại dưới Ä‘iện Tuyên Äức).

Rõ ràng là má»™t tá»™i ác phá hoại di sản văn hóa cá»§a dân tá»™c ta ngày ấy. Nhưng không chỉ có thế mà việc làm này cá»§a Mã Viện còn nhằm đánh vào truyá»n thống dân tá»™c ta. Vì trống đồng là tiêu biểu cho ná»n văn minh Lạc Việt, là chứng tích cá»§a tâm hồn, tư duy và tài năng kỳ diệu cá»§a ngưá»i Việt. Há»§y hoại trống đồng ở Giao Chỉ là Mã Viện tính đến chuyện xóa Ä‘i dấu vết cụ thể cá»§a má»™t ná»n văn minh, biểu tượng sức mạnh sáng tạo cá»§a cá»™ng đồng ngưá»i Việt đương thá»i.

â—Š â—Š â—Š

Tá»›i mùa thu năm Kiến VÅ© 20 (năm 44), Mã Viện thu quân vá» nước. Số quân còn lại – như Hậu Hán thư có ghi – chỉ bằng năm sáu phần mưá»i lúc ra Ä‘i. NghÄ©a là ít nhất cÅ©ng có hàng vạn tên lính Hán gá»­i xác lại ở các nẻo đưá»ng Giao Chỉ, Cá»­u Chân. Nhưng Mã Viện không quên chở theo má»™t xe châu báu ngá»c vàng cướp được ở Âu Lạc và nói phao lên rằng đó là xe chở quả ý dÄ© dùng làm thuốc trị lam chướng! Mã Viện đã làm giàu trên xương máu cá»§a nhân dân Âu Lạc và cả trên xương máu cá»§a quân lính Hán.

â—Š â—Š â—Š

Vá» những nguyên nhân thất bại cá»§a cuá»™c kháng chiến này, lâu nay nhiá»u sách báo đã đỠcập tá»›i. Do tư liệu gốc quá ít á»i nên tất cả Ä‘á»u là suy Ä‘oán. Có những suy Ä‘oán dá»… có thể chấp nhận như: “Quân đội cá»§a Mã Viện hÆ¡n hẳn quân cá»§a Hai Bà vá» mặt tổ chức, mặt vÅ© khí, mặt kỹ thuật chiến đấu và mặt vận dụng chiến lược chiến thuật… Năm 43, nếu Hai Bà Trưng không mang quân chá»§ lá»±c đến Lãng Bạc mà lại tránh cuá»™c tấn công cá»§a Mã Viện, chá» cho Viện phải rải quân ra để chiếm giữ các nÆ¡i rồi má»›i mang quân tỉa dần quân Hán, làm cho quân Hán ngày càng hao mòn má»i mệt, mất hết ý chí chiến đấu rồi cuối cùng má»›i tổng phản công tiêu diệt quân Hán hay Ä‘uổi chúng ra khá»i đất nước thì má»™t tình hình khác có thể xảy ra†[104] hoặc: “Thá»i gian xây dá»±ng đất nước, cá»§ng cố lá»±c lượng phòng giữ đất nước cá»§a triá»u Trưng Vương còn quá ngắn. Quân đội nhà nước Hùng Lạc (chỉ nhà nước cá»§a Trưng Vương – N.V.P) chính là các đơn vị nghÄ©a quân chuyển lên, hợp thành, số lượng tuy đông hàng mấy vạn, tinh thần đánh giặc cứu nước rất cao nhưng má»›i tổ chức, trang bị, võ khí còn thô sÆ¡ và thiếu thốn, thá»i gian huấn luyện quân sá»± còn ít, chưa quen đánh lá»›n, đánh tập trung†[105].

Cũng có những suy đoán cần trao đổi thêm:

“Nhà nước tá»± chá»§ do Trưng Vương xây dá»±ng vá»›i sá»± tập hợp các bá»™ lạc, trong ấy vá» kinh tế thì quan hệ sản xuất thị tá»™c còn nặng, vá» chính trị thì xu hướng phân tán tá»± lập còn mạnh, chưa có cÆ¡ sở và tổ chức vững chắc, cho nên trước sá»± phản công mạnh mẽ cá»§a quân Mã Viện, là lá»±c lượng quân sá»± cá»§a má»™t nhà nước hùng cưá»ng thì nó không thể duy trì nổi. Vì thế mà sá»± thất bại cÅ©ng mau chóng và dá»… dàng†[106].

Hoặc: “Nguyên nhân tất bại căn bản cá»§a cuá»™c khởi nghÄ©a có hai Ä‘iá»u. Thứ nhất là chế độ chiếm hữu nô lệ (chỉ thá»i kỳ Hai Bà Trưng – N.V.P) và giai cấp chá»§ nô (đại diện là Hai Bà Trưng – N.V.P) đã quá thá»i, không còn sứ mạng lịch sá»­ nữa. Thứ hai là chế độ chiếm hữu nô lệ quá thá»i ở má»™t nước nhá» bé (Âu Lạc – N.V.P) phải đương đầu vá»›i chế độ phong kiến Ä‘ang lên ở má»™t nước rá»™ng lá»›n và nằm sát nách†[107].

Thá»±c ra, để tìm nguyên nhân, cần có nhiá»u dữ kiện xác thá»±c Ở đây tư liệu quá ít á»i. Quân số cá»§a Hai Bà, việc đào luyện quân đội đó, sá»± chỉ đạo chiến tranh, địa Ä‘iểm đích thá»±c cá»§a các chiến trưá»ng… những vấn đỠđó hoàn toàn không có má»™t tư liệu thư tịch! Rồi lại còn má»™t loạt vấn đỠkhác: chế độ xã há»™i đương thá»i, tình hình kinh tế và chính trị thá»§a ấy, bản chất và tổ chức chính quyá»n cá»§a Hai Bà v.v… Quả thật là còn thiếu nhiá»u Ä‘iá»u kiện để có thể kết luận má»™t cách khoa há»c vá» cuá»™c chiến tranh giữ nước do Hai Bà lãnh đạo.

Chỉ có má»™t Ä‘iá»u có thể khẳng định dứt khoát được là:

Sau trên hai trăm năm bị đô há»™, chính quyá»n độc lập dân tá»™c chỉ má»›i được xây dá»±ng trong có hai năm; vậy mà chính quyá»n đó đã lãnh đạo nhân dân kháng chiến chống má»™t đạo quân xâm lược – đông và mạnh hÆ¡n – được tá»›i trên hai năm nữa. Äạo quân thiện chiến kia lại do những viên tướng khét tiếng gian ác và rất giàu kinh nghiệm chỉ huy, vậy mà phải chật vật lắm má»›i giành được thắng lợi. Và như đã nêu ở trên, có lúc bản thân tướng tổng chỉ huy là Mã Viện thấy hoang mang (không định ra nổi đưá»ng lối chiến lược) và ân hận đã chót làm tướng sang đánh Giao Chỉ!

Cuá»™c kháng chiến như thế rõ ràng là đã nói lên ý chí chống ngoại xâm và khí phách ngoan cưá»ng cá»§a toàn thể nhân dân ta ngày ấy.

Chương Năm
CÃC TƯỚNG LĨNH

Vá» tướng lÄ©nh cá»§a Hai Bà, chính sá»­ cá»§a ta như Toàn thư, Cương mục chỉ ghi tên có má»™t ngưá»i là Äô Dương. Sá»­ Trung Quốc như Hậu Hán thư cÅ©ng chỉ ghi có Äô Dương. Riêng Thá»§y kinh chú chép thêm tên Chu Bá. Và cả sá»­ ta lẫn sá»­ Trung Quốc Ä‘á»u không cho biết gì vá» lai lịch hai nhân vật ấy.

Nhưng như chứng ta Ä‘á»u rõ, cuá»™c khởi nghÄ©a cÅ©ng như cuá»™c kháng chiến cá»§a Hai Bà lãnh đạo có tính chất toàn dân. Chắc chắn là anh hùng nghÄ©a sÄ© ở nhiá»u miá»n đất nước đã quy tụ dưới ngá»n cỠđại nghÄ©a cá»§a Hai Bà. Có Ä‘iá»u là sá»­ sách bác há»c xuất hiện quá muá»™n nên không ghi chép được nhiá»u. Ngay sá»± nghiệp cứu nước vÄ© đại cá»§a Hai Bà mà Toàn thư cÅ©ng chỉ ghi được có vài chục dòng sÆ¡ lược!

Song như đã nêu trong Lá»i nói đầu, ngưá»i bình dân có cách ghi chép lịch sá»­ riêng cá»§a mình. Äó là tục lệ thá» cúng các anh hùng, suy tôn làm thành hoàng. Lập Ä‘á»n miếu để làm chứng tích truyá»n lại cho các Ä‘á»i sau. Xung quanh những chứng tích ấy là má»™t hệ thống những tục lệ hèm húy và những câu chuyện được kể truyá»n miệng từ thế hệ này qua thế hệ khác. Những truyá»n thuyết này tá»›i má»™t thá»i Ä‘iểm nào đó đã được ghi lại thành văn, thành những ngá»c phả, thần tích.

Cho nên, qua những văn bản này tuy là những tác phẩm văn há»c dân gian nhưng chúng ta vẫn cÅ©ng có thể tìm hiểu được quá khứ, tìm hiểu vá» sá»± tích các nhân vật anh hùng. Có Ä‘iá»u là từ cuá»™c Ä‘á»i thá»±c, bước vào truyá»n thuyết, nhân vật đã ít hoặc nhiá»u được tiểu thuyết hóa, nhất là vá»›i đặc trưng cá»§a nghệ thuật sáng tác văn há»c dân gian và vá»›i thế giá»›i quan thần linh chá»§ nghÄ©a cá»§a ngưá»i xưa thì sá»± tích các anh hùng rất dá»… bị thêm vào những chi tiết tưởng tượng, hư cấu hoặc hoang đưá»ng, quái dị.

Ngoài ra trong các văn bản ấy lại còn có những chi tiết như thật nhưng không thật vì đó là sá»± gán ghép – vô tình hoặc cố ý – tùy theo sở thích, quan niệm, tình cảm và cả trình độ cá»§a ngưá»i kể chuyện cÅ©ng như ngưá»i biên soạn ở các thá»i đại sau. Cho nên ở thần tích, ngá»c phả nói chung cÅ©ng như riêng cá»§a những làng có thá» tướng lÄ©nh cá»§a Hai Bà Trưng Ä‘á»u đầy rẫy những mô-típ huyá»n thoại: đầu thai, báo má»™ng, thần thánh âm phù, cưỡi mây vá» trá»i, rẽ nước xuống biển… cùng những thứ chức tước công chúa, phó vương, đại tướng quân, chưởng lÄ©nh, đô đốc v.v… là những sản phẩm cá»§a hàng nghìn năm sau.

Hoặc ngay các địa danh, phần lá»›n là những tên châu, tên trấn, tên đạo, tên phá»§ huyện chỉ má»›i có từ thá»i Äinh, Lê trở vá» sau. Nhưng dù sao chúng tôi nghÄ© rằng ở các văn bản trên vẫn có má»™t cốt lõi lịch sá»­, vẫn có những con ngưá»i thật. Nhất là xét vá» mặt tài liệu khảo cổ há»c. phần lá»›n những địa Ä‘iểm mà thần tích, ngá»c phả chỉ định là quê hương cá»§a các tướng lÄ©nh cá»§a Hai Bà Trưng thì lại cÅ©ng là những địa Ä‘iểm từ trước công nguyên đã có ngưá»i trú ngụ. Tức là vào thá»i kỳ Hai Bà Trưng thì những nÆ¡i đó thật sá»± ở vào phạm vi các Ä‘iểm tụ cư mà tên gá»i có thể là những chạ hoặc những kẻ. Và tại những địa Ä‘iểm ấy mà có những cá nhân, những tập thể nổi dậy chống giặc Hán thì cÅ©ng không có gì là hoang đưá»ng. Cho nên dưới đây là sá»± tích má»™t số tướng lÄ©nh cá»§a Hai Bà Trưng viết theo các thần tích, ngá»c phả mà chúng tôi tìm Ä‘á»c được trong những lần Ä‘i khảo sát các di tích lịch sá»­ ở các địa phương. Những văn bản này Ä‘em so vá»›i kho thần tích ngá»c phả hiện lưu trữ ở Thư viện Khoa há»c xã há»™i mang ký hiệu Q.4o18 nói chung là không có khác biệt gì. Vì kho cá»§a thư viện chính là do hương lý các làng sao từ thần tích ngá»c phả được giữ gìn ở các Ä‘á»n miếu từ bao Ä‘á»i. Nói chung, các văn bản này được soạn vào khoảng niên hiệu Hồng Phúc (1572-1573) và có tác giả là Nguyá»…n Bính – má»™t quan Lá»… bá»™ phụ trách việc cấp sắc phong cho các thần. Rất có thể là Nguyá»…n Bính đã dá»±a vào các sách sưu tầm chuyện cổ có từ trước và cả những câu chuyện thá»i bấy giá» còn lưu hành trong dân gian mà sắp xếp, biên soạn lại. Trong quá trình “sáng tác†tất là ông có thêm bá»›t, uốn nắn các tình tiết để cho phù hợp vá»›i quan Ä‘iểm đạo đức, thẩm mỹ và chính trị cá»§a mình.

Bởi chỉ muốn nêu cái cốt lõi, cái cÆ¡ bản nên dưới đây sẽ hạn chế tối Ä‘a thuật lại những việc hoang đưá»ng, gán ghép và chỉ giữ ở mức độ tối thiểu những chi tiết thuá»™c vá» sá»± tích đánh giặc cá»§a các nhân vật đó theo đúng như các thần tích đã chép. NghÄ©a là chúng tôi không “sáng tác thêmâ€, không cả ghép thần tích này vào thần tích kia, Ä‘an cuá»™c Ä‘á»i nhân vật này vào cuá»™c Ä‘á»i nhân vật ná» v.v… vì như vậy là tạo ra má»™t truyá»n thuyết má»›i, dù hoàn toàn là thiện chí muốn tô Ä‘iểm cho sá»± nghiệp đánh giặc thá»i đó thì cÅ©ng vẫn là có hại vá» phương diện há»c thuật. Do đó, phần này có khác ít hoặc nhiá»u so vá»›i những tài liệu vá» các tướng lÄ©nh cá»§a Hai Bà đã công bố trước đây.

THÀNH PHỠHÀ NỘI

QUẬN BA ÄÃŒNH

ÄÀO KỲ

Phưá»ng Phúc Xá vốn xưa là làng CÆ¡ Xá châu. Làng này thá» bảy thành hoàng, trong số này có Äào Kỳ – tướng cá»§a Hai Bà Trưng. Äào Kỳ vốn được thá» chính tại năm làng Cói bên huyện Äông Anh. Sá»± tích vị này được nêu ở phần huyện Äông Anh.

QUẬN Äá»NG ÄA

HIỀN HỰU – QUà MINH – PHƯƠNG DUNG

Äó là ba anh em há» Äào. Hai ngưá»i đầu là anh em sinh đôi, sinh ngày 12 tháng Hai. Cô em gái sinh ngày 15 tháng Bảy. Há» vốn ngưá»i ở Cá»­u Chân (Thanh Hóa) nhưng di cư sinh sống ở làng Thổ Quan, nay là khu vá»±c trong ngõ Thổ Quan đằng sau phố Khâm Thiên.

Tương truyá»n ba anh em đã chiêu má»™ dân binh theo Hai Bà Ä‘i đánh Tô Äịnh. Sau này khi Mã Viện xâm lược, ba anh em chiến đấu ở Hát Môn rồi rút vá» Thổ Quan dá»±ng ba đồn liên tiếp để chống quân Hán. Cuối cùng cả ba đã chết trong má»™t trận giao tranh ác liệt vào ngày mùng 2 tháng Chạp.

BẢO HOA

Làng Xã Äàn nay là phưá»ng Xã Äàn ở phía trong Ô Chợ Dừa, thá» công chúa Bảo Hoa từng là nữ tướng cá»§a Hai Bà.

Bảo Hoa há» Trần là ngưá»i đã chiêu tập dân binh lập ra làng này. Bà đã chống lại Tô Äịnh, lập đồn binh tại Xã Äàn. Khi Mã Viện sang, bà đã già yếu nên cá»­ Lã Nam (?) chỉ huy quân sÄ© thay mình. Ngày kỵ là ngày mùng 2 tháng Hai.

Hiện nay, ở Xã Äàn còn miếu thá» bà, tương truyá»n là lập ở nÆ¡i luyện võ ngày xưa.

Làng Thịnh Hào và làng Hào Nam, nay là hai phưá»ng cùng tên, thuá»™c quận Äống Äa, cÅ©ng có Ä‘á»n thá» Bảo Hoa.

HUYỆN ÄÔNC ANH

ÄÀO KỲ – PHUÆ NG DUNG

Trang Cối Giang ngày trước bao gồm suốt dá»c đất ven bá» bắc sông Äuống. Sau trang ấy chia ra làm mưá»i hai thôn, trong số đó có năm thôn Ä‘á»u thá» hai vợ chồng Äào Kỳ – Phương Dung. Năm thôn đó là Äông Trù, Há»™i Phụ, (nay thuá»™c xã Äông Há»™i) và Lê Xá, Lá»™c Hà, Thị Thôn (nay thuá»™c xã Mai Lâm).

Thần tích kể rằng: ông Nguyá»…n Trát ngưá»i trang VÄ©nh Tế huyện Lang Tài (nay là Gia Lương – Hà Bắc), lấy vợ là ngưá»i Cối Giang. Tô Äịnh muốn thu phục ông nhưng ông không thuận. Hắn liá»n tàn sát cả nhà. Chỉ có bà vợ và con gái là Phương Dung do vá» thăm quê ngoại nên thoát chết. Và thế là hỠở luôn lại bên Cối Giang.

CÅ©ng thá»i gian đó, tại đây có chàng Äào Kỳ, chính gốc ở Nông Cống (Thanh Hóa) nhưng cha mẹ đã dá»i ra ở tại đất Cối Giang làm ăn sinh sống từ khá lâu. Äó là má»™t chàng trai văn võ Ä‘á»u giá»i, lại cÅ©ng có ý chí muốn đánh Ä‘uổi giặc Hán. Thế là Äào Kỳ đẹp duyên cùng Phương Dung.

Ãt lâu sau, Hai Bà Trưng khởi binh. Vợ chồng Äào Kỳ tìm đến quân doanh xin ứng nghÄ©a. Há» cùng địa binh Ä‘i đánh Ä‘uổi Tô Äịnh. Sau đó, Trưng Vương cá»­ há» vá» trông nom vùng đất Äông Ngàn.

Ba năm sau, Mã Viện xâm lược. Vợ chồng hỠđược cất lên chống giữ ở Lạng SÆ¡n (hay Lãng SÆ¡n?). Có tá»›i má»™t năm không phân thua được. Nhưng lúc đó Hai Bà Trưng lâm nguy ở Cấm Khê, Äào Kỳ, Phương Dung kéo binh vỠđây ứng cứu. Thế giặc mạnh, Hai Bà hy sinh. Vợ chồng Äào Kỳ lạc nhau. Äào Kỳ tuy bị vết chém ở ngang cổ “vẫn ôm đầu chạy vỠđến Cổ Loa má»›i chịu ngãâ€. Phương Dung sau cÅ©ng vượt được vòng vây, định vá» Äông Ngàn nhưng khi qua Cổ Loa, cô nhận ra má»™ chồng, liá»n tá»± sát. Äó là ngày 16 tháng Tám.

(Xã Äông Há»™i này có di chỉ văn hóa Äồng Äậu ở Tiên Há»™i).

ÄÔNG BẢNG

Thôn Gia Lá»™c nay thuá»™c xã Việt Hùng, thá» Äông Bảng. Truyá»n thuyết kể rằng Äông Bảng từng giúp Hai Bà thu lại 65 thành trong đó có thành ở thôn Gia Lá»™c, cách thành Cổ Loa má»™t cánh đồng. Ông được cá»­ giữ thành này. Khi Mã Viện tá»›i, Äông Bảng hy sinh ngay từ trận đánh đầu tiên, ngày hóa là mùng 10 tháng Hai.

(Xã Việt Hùng này có di chỉ văn hóa Phùng Nguyên và văn hóa Äông SÆ¡n ở Xuân Kiá»u).

THỦY HẢI – ÄÄ‚NG GIANG – KHá»”NG CHÚNG.

Làng Äại VÄ©, xã Liên Hà thá» ba vị tướng cá»§a Hai Bà là Thá»§y Hải, Äăng Giang và Khổng Chúng. Hai ngưá»i trên là anh em sinh đôi, con ông Trương Long quê quán ở ÄÆ°á»ng Lâm, ngụ cư tại trại Hà Hào (tức nay là làng Hà VÄ©). HỠđã theo Hai Bà Ä‘i đánh Tô Äịnh, sau trở vỠđóng đồn ở Hà VÄ©.

Lúc này ở Hà VÄ© có chàng Khổng Chúng má»›i lá»›n lên nhưng tá» ra tài ba thao lược. Hai anh em há» Trương liá»n tiến cá»­ Khổng Chúng vá»›i Hai Bà. Khi Mã Viện kéo sang, cả ba ngưá»i được lệnh ra chặn giặc ở cá»­a bể. Thá»§y Hải và Äăng Giang đã hy sinh tại đó, ngày hóa là ngày mùng 10 tháng Bảy. Khổng Chúng thu tàn binh quay vá» Hà VÄ©. Mã Viện Ä‘uổi theo. Khổng Chúng bị ngã ngá»±a và hy sinh ngày 12 tháng Chín.

VĨNH HUY

Làng Cổ Châu tên Nôm là làng Dâu, nay thuộc xã Vân Hà, thỠcông chúa Vĩnh Huy.

VÄ©nh Huy há» Tống quê ở vùng núi Yên Tá»­. Cha mẹ chết sá»›m, cô rá»i quê, Ä‘i lưu lạc kiếm ăn. Äến trại Tế Ãng – tên cÅ© cá»§a Cổ Châu – cô ở lại. Dần dà được dân yêu mến tôn làm trùm trưởng. Khi Hai Bà dấy binh, VÄ©nh Huy má»™ hÆ¡n má»™t ngàn tinh binh tá»›i Hát Môn tụ nghÄ©a, theo Hai Bà Ä‘i hạ thành Tô. Sau này khi chống Mã Viện, cô bị giặc bắt. Nhưng cô đã trốn thoát trở lại Tế Ãng. Song vừa vỠđến nÆ¡i, trá»i đất bá»—ng tối sầm và VÄ©nh Huy “bay lên trá»i mà hóaâ€.

HUYỆN GIA LÂM

THÀNH CÔNG

Thôn Sài Äồng thuá»™c xã Gia Thụy, ba thôn Tư Äình, Nha Thôn, Trạm Thôn thuá»™c xã Long Biên và thôn Ô Cách, nay thuá»™c xã Việt Hưng Ä‘á»u thá» Thành Công.

Cả năm thôn này xua là hương Cổ Linh. Ông vốn há» Nguyá»…n quê ở Hải Dương. Nghe tin Hai Bà khởi nghÄ©a, ông má»™ được năm trăm trai tráng tá»›i Hát Môn xin gia nhập nghÄ©a quân. Sau khi đánh Ä‘uổi Tô Äịnh, ông Ä‘á»n Cổ Linh đóng đồn binh. Mã Viện xâm lăng, Thành Công lên chặn địch ở Lạng SÆ¡n. Sau ông rút vá» Cấm Khê. Cấm Khê thất thá»§, Thành Công chạy vào châu Ãi, đến trang Tâm Quy thuá»™c huyện Tống SÆ¡n (nay là huyện Nga SÆ¡n) thì hóa.

ÄÔ – HIỀN – LANG

Äó là ba anh em ruá»™t đồng thá»i là các thành hoàng làng Ngá»c Äá»™ng, nay thuá»™c xã Äa Tốn. Há» là con má»™t ngưá»i há» Äào, nguyên quán ở SÆ¡n Nam. Ba anh em Äô Thống, Chiêu Hiá»n, Tam Lang đã má»™ được trên ba nghìn nghÄ©a sÄ© vá» tụ nghÄ©a ở Hát Môn. Khi Mã Viện kéo tá»›i ba anh em dàn quân trên bến Bồ Äá» (?) chống cá»± nhưng thế yếu cuối cùng cả ba anh em đã hy sinh. (Ngay cạnh Nghè ông Hai – nÆ¡i thá» Chiêu Hiá»n – đã đào được má»™t rìu đồng và má»™t ngá»n giáo đồng cùng má»™t số mảnh gốm thuá»™c văn hóa Äông SÆ¡n. Ngoài ra, cÅ©ng ở xã Äa Tốn này, bên thôn Äào Xuyên còn đào được thạp đồng Äông SÆ¡n).

KHỎA BA SƠN

Xuân Äá»— Hạ là má»™t trong ba thôn cá»§a làng Xuân Äá»— nay thuá»™c xã Cá»± Khối. Ngày xưa đó là ấp Hoa Äá»™ng.

Khá»a Ba SÆ¡n vốn gốc ngưá»i châu Ãi. Ông được Hai Bà cá»­ tá»›i Hoa Äá»™ng lập má»™t đồn giả để lừa quân Hán, nhỠđó mà đánh bại được Tô Äịnh. Sau khi lên ngôi, bà Trưng cho ông trở vỠđóng đồn tại nÆ¡i này. Song ông đã hóa ngay giữa tiệc khao thưởng dân làng. Äó là ngày rằm tháng Mưá»i. Tục truyá»n khu vưá»n Hồng chính là nÆ¡i ông đóng quân.

NÀNG QUá»C

Thôn Hoàng Xá nay thuá»™c xã Kiêu Kỵ có Ä‘á»n thá» Nàng Quốc. Mẹ cô ngưá»i làng Kiệt Äặc (nay thuá»™c huyện Chí Linh, Hải Hưng) tu hành (?) ở núi Thiên Thai bên bá» sông Äuống (nay thuá»™c huyện Gia Lương, Hà Bắc). Nhân Ä‘i tắm sông bị giao long quấn ngưá»i, có mang. Xấu hổ, bà bá» chùa ra Ä‘i. Tá»›i Hoàng Xá, thấy có cây đào đẹp, bà ở lại và rồi sinh má»™t gái, đặt tên là Quốc. Lá»›n lên nàng Quốc theo Hai Bà Trưng khởi binh, lập nhiá»u công. Sau này cô hy sinh ở núi Hy SÆ¡n.

Äá»NG – Há»°U

Äống và Há»±u là hai anh em sinh đôi quê ở Thanh Hóa. ÄÆ°á»£c bà dì Ä‘em vá» nuôi ở thôn Kim ÄÆ°á»ng, nay là Kim Hồ thuá»™c xã Lệ Chi. Lá»›n lên hai anh em theo Hai Bà Trưng đánh giặc Hán. Khi Mã Viện xâm lược, hai ông được lệnh lên cản địch ở Lạng SÆ¡n. Song thế yếu hai ông phải lùi vá» Kim ÄÆ°á»ng rồi bị trá»ng thương mà hóa (ngày 11 tháng Ba). Chá»— hóa là xứ đồng Mả Cả.

HUYỆN SÓC SƠN

(Kim Anh + Äa Phúc)

Äá»”NG NGHI

Làng Ninh Bắc nay thuá»™c xã Quang Tiến, thá» Äổng Nghi. Nghi là con ông Äổng Long và bà Trương Thị Hoằng. Chàng đã má»™ vài nghìn dân Ä‘inh theo Hai Bà khởi nghÄ©a. Sau trận Cấm Khê, chàng phi ngá»±a vào sÆ¡n động mà hóa.

BÀ Y

Làng Kim LÅ© nay thuá»™c xã Kim LÅ©, thá» bà Y là má»™t nữ tướng cá»§a Hai Bà nhưng sá»± tích thất truyá»n.

HUYỆN THANH TRÌ

NÀNG TÃA

Làng VÄ©nh Ninh xưa có tên là Kẻ Äặng nay thuá»™c xã VÄ©nh Quỳnh, có truyá»n thuyết vá» Nàng Tía. Truyá»n thuyết kể rằng Trưng Vương sau khi đánh Ä‘uổi Tô Äịnh, định đô ở Mê Linh, có lần Ä‘i qua đất VÄ©nh Ninh này. Tại đây Vua Bà gặp má»™t cô gái trẻ Ä‘ang gánh nước. Äó là Nàng Tía. Vua Bà gá»i lại há»i chuyện, biết được tài chí cá»§a Nàng Tía, liá»n đưa vá» triá»u, phong làm tướng.

Sau này, khi Hai Bà đã hy sinh, Nàng Tía vẫn tiếp tục chiến đấu tại cá»­a biển Thần Phù. Cuối cùng ngưá»i nữ tướng này hy sinh ở đó ngày 13 tháng Mưá»i Má»™t.

(Xã VÄ©nh Quỳnh có di chỉ văn hóa Gò Mun và Äông SÆ¡n ở Gò Chùa Thông).

TAM TRINH

Làng Mai Äá»™ng, nay thuá»™c xã Hoàng Văn Thụ, thá» Tam Trinh làm thành hoàng. Thần phả kể rằng:

Ở Long Biên có nhà ông Triệu Cẩn lấy vợ là bà Tạ Thị Thành mãi năm 60 tuổi má»›i sinh ra Tam Trinh. (Như vậy Tam Trinh há» Triệu chứ không phải há» Nguyá»…n và quê gốc là Long Biên chứ không phải Thanh Hóa như má»™t số tài liệu đã nêu). Tam Trinh sau làm nghá» dạy há»c, tá»›i làng Mai Äá»™ng mở trưá»ng ở bên sông Kim Ngưu.

Khi nghe tin Hai Bà dấy nghÄ©a, Tam Trinh má»™ được ba nghìn ngưá»i, theo Hai Bà Ä‘i dẹp giặc.

Sau này Mã Viện kéo tá»›i vây đánh Mai Äá»™ng. Tam Trinh cùng sÄ© tốt phá được vòng vây nhưng ông bị trá»ng thương và khi tá»›i xứ Khu Äống thì hóa. Äó là ngày 10 tháng Hai. Tuy vậy hàng năm, làng Mai Äá»™ng lại mở há»™i vật vào những ngày mùng 5 mùng 6 tháng Giêng tương truyá»n là môn võ mà quân lính cá»§a Tam Trinh ưa tập luyện.

(Làng Mai Äá»™ng có những di vật  khảo cổ thuá»™c thá»i đại Äá má»›i).

HUYỆN TỪ LIÊM

QUÃCH LÃNG – ÄINH BẠCH NƯƠNG – ÄINH TĨNH NƯƠNG

Hai thôn Äống Äa, Thượng Cát nay thuá»™c xã Thượng Cát và thôn Äại Cát (xưa nay là Hạ Cát) nay thuá»™c xã Liên Mạc vốn có tên gá»i chung là làng Kẻ. Cả ba thôn Ä‘á»u thá» Quách Lãng, Äinh Bạch Nương, Äinh TÄ©nh Nương là ba anh em cháu cô đồng thá»i há» hai bá»: Mẹ Quách Lãng là chị cá»§a bố Bạch và TÄ©nh, còn mẹ cá»§a hai cô này là em cá»§a bố Quách Lãng.

Cả ba Ä‘á»u quê ở động Hoa Lư và tinh thông võ nghệ. Riêng hai cô Bạch và TÄ©nh lại thạo nghá» sông nước.

Khi nghe tin Hai Bà Trưng khởi binh, há» tìm đến Hát Môn ứng nghÄ©a. Trên đưá»ng Ä‘i, há» dừng lại ở Thượng Cát để chiêu má»™ nghÄ©a binh. Hai cô gái há» Äinh tập hợp được má»™t cánh quân thá»§y và dông thuyá»n ngược lên cá»­a Hát. Quách Lãng ở lại Thượng Cát ít lâu để luyện cho toán quân bá»™ thêm thành thục rồi cÅ©ng lên Hát Môn.

Sau khi dẹp được Tô Äịnh, ba anh em được lệnh vá» Thượng Cát lập đồn binh. Hai cô Bạch và TÄ©nh tổ chức lại thá»§y quân, mở những cuá»™c thi bÆ¡i thuyá»n để binh sÄ© có dịp tập luyện. Nhưng má»›i được vài tháng thì cả hai chị em chết trong má»™t chuyến đắm đò. Còn Quách Lãng thì vá» sau hy sinh trong trận Cấm Khê.

Ngày trước, những năm được mùa nhân ngày giá»— hai cô gái há» Äinh (mùng 10 tháng Ba) các làng Kẻ thưá»ng mở há»™i được coi là diá»…n lại tích luyện binh ngày trước. Làng Thượng Cát tổ chức chạy quân, làng Hạ Cát tổ chức bÆ¡i chải trên sông Hồng.

VĨNH GIA

Cánh bãi nằm giữa hai thôn Thượng Cát và Hạ Cát có tên là Quân Thần châu (bãi vua tôi). Tên đó có từ Ä‘á»i Triệu Việt Vương, do tích là vị vua này chia má»™t phần đất cho Lý Phật Tá»­ lấy bãi này làm ranh giá»›i. Từ đó trở vỠđông là đất cá»§a vua (Triệu Việt Vương), trở vá» tây là đất cá»§a bá» tôi (Phật Tá»­).

Nhưng trước đấy năm trăm năm tại cánh bãi này đã có dân cư và má»™t cô gái anh hùng đã ra Ä‘á»i. Äó là VÄ©nh Gia mà sá»± tích sẽ nêu ở phần huyện Mê Linh.

Ả LÃ NÀNG ÄÊ

Làng Trung Văn nay thuá»™c xã Trung Văn, thỠẢ Lã Nàng Äê là nhân vật được thá» chính tại Yên Lá»™ – NghÄ©a Lá»™, huyện Hoài Äức, sá»± tích nhân vật này có ở phần huyện Hoài Äức.

TỈNH BẮC NINH

HUYỆN GIA BÌNH

TRUNG TRIỀU CÔNG THẦN, TƯỚNG CÔNC LINH ỨNG ÄẠI VƯƠNG:

Thành hoàng làng Äông Cao, tổng Xuân Lai, nay thuá»™c xã Xuân Lai, huyện Gia Bình. Chưa rõ sá»± tích.

CÔN NƯƠNG CÔNG CHÚA:

Thôn Phùng Xá, nay thuá»™c xã Bình Dương, huyện Gia Bình, có nàng Côn Nương, văn võ tinh thông. Căm ghét giặc Hán đô há»™, nàng cắt tóc làm ni sư, ăn mặc nâu sồng, tập hợp được trăm cô gái ở NgÅ© Phùng trang cùng giả danh ni sư, ngày ngày luyện tập võ nghệ. Nghe tin, Hai Bà Trưng liá»n triệu Côn Nương đến há»™i quân ở Hát Môn. Sau khi đánh thắng Tô Äịnh, Trưng Vương đã phong cho nàng là Côn Nương công chúa.

DOÃN CÔNG VÀ ÄÀO NƯƠNG:

Äây là hai vợ chồng cư ngụ tại làng Bảo Tháp, nay thuá»™c xã Äông Cứu, huyện Gia Bình. Ông bà đã chiêu tập nghÄ©a binh, thiết lập doanh trại khu Äầu Rồng, núi Thiên Thai. Lá»±c lượng tá»›i hàng vạn quân. Hai Bà Trưng đã má»i Doãn Công và Äào Nương cùng khởi binh. Doãn Công được cá»­ là đại tướng quân kiêm quản hai đạo thá»§y bá»™. Sau đó ông bà cùng đại quân tiến đánh thành Tô Äịnh. Khi khải hoàn, Doãn Công và Äào Nương được phong thá»±c ấp ở Bảo Tháp.

CHIÊU Há»®U ÄẠI VƯƠNG:

Làng Nhân Hữu nay thuá»™c xã Nhân Thắng huyện Gia Bình thá» Chiêu Hữu đại vương húy là Chiêu Phúc nguyên là tướng công thần cá»§a Trưng triá»u. Chưa rõ sá»± tích.

Ả LÃ – RỒNG NHỊ:

Äây là hai nữ tướng cá»§a Trưng Vương và là chị em ruá»™t. Hai vị đã lấp đồn sở ở làng Du Tràng nay thuá»™c xã Giang SÆ¡n huyện Gia Bình, chống quân Hán đã vài năm. Khi khởi binh, Hai Bà Trưng sai sứ đến má»i Ả Lã và Rồng Nhị cùng tham gia khởi nghÄ©a. Hai nàng Ä‘em theo hai nghìn quân đến Phong Châu há»™i binh. Khi vây đánh thành Tô Äịnh, Ả Lã cưỡi ngá»±a xông vào giữa trận tiá»n, chém ngay ba tên tướng giặc và hô quân tấn công. Xác quân Hán lấp đầy sông. Khi bình công, Trưng Vương cho lấy Du Tràng làm thá»±c ấp.

HUYỆN LƯƠNC TÀI

TRÌNH CÔNG VÀ HOÀNG CÔNG:

Làng Äào Xá nay là xã Äào Xá thuá»™c huyện Lương Tài thá» hai vị công thần cá»§a Trưng Vương vá»›i tước phong là: Trình Công Trợ Thắng Phụ Quốc đại vương và Hoàng Công Vệ Äạo Tiệp Phù đại vương. Không còn sá»± tích.

ÄẠI ÄÔ ÄẠI VƯƠNG, KHU MẬT ÄẠI TUỚNG QUÂN, ÄỀ THẦN ÄỊCH Lá»–I ÄẠI VƯƠNG; NGU CHIÊU TÔN LINH CÔNG CHÚA:

Äó là các vị công thần triá»u Trưng Vương được thỠở làng Thận Trai nay thuá»™c xã Trưng Xá, huyện Lương Tài. Không còn sá»± tích.

THÃI LANG VÀ ÄẠI LONG:

Thôn Äiện Xuyên nay là làng Tỳ Äiện, xã Phú Hòa, huyện Lương Tài thá» hai vị tướng cá»§a Trưng Vương là Thái Lang và Äại Long. Không còn sá»± tích.

ÄÀ CÔNG – NGUYỆT NƯƠNG:

ThỠở xã Phú Hòa. Không còn sự tích

NGA CÔNG, LANG CÔNG, NGHIÊM CÔNG, DƯƠNG CÔNG:

ThỠở xã Minh Tâm. Không còn sự tích.

HUYỆN TIÊN DU

ÄÔNG QUÂN TAM VỊ ÄẠI VƯƠNG:

Làng Hoài Thượng nay thuá»™c xã Liên Bão, huyện Tiên Du thá» 3 anh em Äông Quân. Äó là 3 tướng cá»§a Trưng Vương từng lập đồn lÅ©y ở Hoài Thượng để chống giặc Hán. Sá»± tích không rõ.

LIỄU GIÃP:

Xóm Phú Hậu, thôn LÅ©ng SÆ¡n, thị trấn Lim huyện Tiên Du là quê hương cá»§a Liá»…u Giáp. Nàng vốn con nhà nghèo ở Kẻ TrÅ©ng (tên Nôm cá»§a LÅ©ng SÆ¡n). Căm ghét giặc Hán tàn bạo, nàng ra sức luyện rèn võ nghệ rồi tập hợp trai tráng trong vùng lập đồn dá»±ng trại. Khi nhận được hịch cá»§a Hai Bà Trưng, Liá»…u Giáp dẫn quân bản bá»™ tham gia khởi nghÄ©a, lập nhiá»u công trạng.

PHƯƠNG DUNG CÔNG CHÚA:

Xóm Thanh Lê, thôn LÅ©ng SÆ¡n, thị trấn Lim là quê hương cá»§a Phương Dung. Nàng là con cá»§a hai ông bà thuyá»n chài được Linh Lang thá»§y thần giáng sinh tại miếu thiêng bên bá» sông Tiêu Tương. Phương Dung võ nghệ cao cưá»ng, có ý chí chống giặc Hán, đã tập hợp được má»™t vạn nghÄ©a quân. Trưng Vương đã phong nàng là Tiá»n Äạo tiên phong, tiến đánh giặc Hán theo sông Tiêu Tương. Sau thắng lợi Trưng Vương phong là Ả Lá»± Man Äê Phương Dung công chúa, hưởng thá»±c ấp ở trang Thiểm Xuyên (nay là thôn LÅ©ng SÆ¡n).

HUYỆN THUẬN THÀNH

TẠ THÔNG VÀ ÄỀ NƯƠNG:

Làng Äa Tiện nay thuá»™c xã Xuân Lâm huyện Thuận Thành thá» tướng Tạ Thông và phu nhân Äá» Nương. Khi Hai Bà Trưng khởi binh. Ông Tạ má»™ được má»™t nghìn hương binh, bà Äá» má»™ được hai nghìn hương binh cùng đến dưới cá» Hai Bà Trưng. Ông Tạ Äá» Nương tiến đánh thành Tô Äịnh, lập công lá»›n.

Ả TẮC – Ả DỊ:

Làng Văn Quan nay là thôn Văn Quan thuá»™c xã Trí Quả, huyện Thuận Thành thá» hai bà Ả Tắc – Ả Dị. Hai bà vốn quê ở Hồng Châu. Từng chiêu má»™ được hai nghìn hương binh vá» tụ nghÄ©a ở Hát Môn, theo Hai Bà Trưng Ä‘i đánh thành Tô Äịnh. Khi dẫn quân đến làng Văn Quán hai bà làm lá»… thần Thổ kỳ nên được thần trợ giúp, nhanh chóng thắng giặc. Trưng Vương phong cho hai bà làng Văn Quan là thá»±c ấp. Vá» sau dân lập Ä‘á»n thá» hai bà và thần Thổ kỳ.

MỘC HOÀN:

Làng Thanh Bình tên Nôm là Cảo Hai nay thuộc xã Xuân Lâm huyện Thuận Thành thỠmột vị tướng của Hai Bà là Mộc Hoàn. Chưa rõ sự tích.

Äá»NG CÔNG – Há»°U CÔNG:

Làng Äức Hiệp thuá»™c xã Xuân Lâm thá» hai vị tướng cá»§a Trưng Vương là Äống Công và Há»±u Công. Chưa rõ sá»± tích.

ÄẶNG VÄ‚N ÄÆ¯Æ NG (ÄÆ¯Æ NG HOÀNG):

Là thành hoàng làng Ngá»c Trì (làng Bún) nay thuá»™c xã Trạm Lá»™, huyện Thuận Thành – là tướng cá»§a Trưng Vương. Trong đình có sắc phong nhưng không ghi rõ sá»± tích.

HUYỆN TỪ SƠN

TAM QUANG:

Làng Hồi Quan nay thuá»™c xã Tương Giang, Từ SÆ¡n, thá» Tam Quang là ngưá»i làng này đã chiêu má»™ được ba nghìn quân theo Hai Bà Trưng khởi nghÄ©a. Ông được phong là chỉ huy sứ, theo cánh quân cá»§a bà Trưng Nhị Ä‘i hạ thành Tô Äịnh.

DIỆU TIÊN THẦN Ná»® – QUẢNG KHÃNH ÄẠI VƯƠNG – PHÃP HẢI ÄẠI VƯƠNG:

Là ba vị công thần triá»u Trưng Vương được thỠở làng Xuân Thụ, xã Äồng Nguyên, Từ SÆ¡n. Riêng làng Cẩm Giang cùng xã chỉ thá» Pháp Hải đại vương.

Thần tích kể rằng: Diệu Tiên là mẹ cá»§a Quảng Khánh và là cô cá»§a Pháp Hải. Ba mẹ con cô cháu Ä‘á»u theo Hai Bà Trưng Ä‘i hạ thành Tô Äịnh.

TAM NGỌ:

Làng Bính Hạ, trước thuá»™c tổng Phù Lưu huyện Äông Ngàn nay thuá»™c thôn Bính Hạ, xã Äồng Quan, huyện Từ SÆ¡n. Ở đây thá» Tam Ngá» Thiên Linh Ứng đại vương, tương truyá»n ông vốn ngưá»i làng này song Ä‘i khắp xứ Bắc mưu việc chống quân Hán. Äến làng Sặt, thấy đất đẹp, dân tốt, ông ở lại mở trưá»ng dạy há»c và ngầm chiêu má»™ trai tráng luyện tập việc quân. Khi Hai Bà Trưng khởi binh. Ông đã Ä‘i theo và đánh thắng nhiá»u trận.

HUYỆN YÊN PHONG

TỪ MẪU HUỆ NƯƠNG TRINH THỤC HOÀNG THÃI HẬU:

Làng Äồng Mật vốn là thuá»™c xã Xuân Ãi, trước thuá»™c huyện Võ Giàng, nay thuá»™c xã Xuân Äồng huyên Yên Phong, thá» thần Từ mẫu được gá»i là Trưng Vương triá»u nhất vị đại vương. Chưa rõ sá»± tích.

(Tư liệu do ông Lê Viết Nga cung cấp)

TỈNH HÀ NAM

HUYỆN BÌNH LỤC

CAI CÔNG ÄẠI VƯƠNG:

Ở phá»§ Lý Nhân, huyện Nam Xang có ông Nguyá»…n Mưu, vợ là Ma Thị Tố sống hiá»n lành sinh được má»™t con trai đặt tên là Cá»±, tá»± là Cai Công. Chàng thông minh xuất chúng, 8 tuổi Ä‘i há»c, vài năm văn võ kiêm toàn thông minh tài trí. Năm chàng 16 tuổi, bố mẹ lần lượt qua Ä‘á»i. Sau khi lo xong việc hiếu, chàng tích thảo dồn lương tập hợp được khoảng năm mươi ngưá»i. Kịp nghe tin Hai Bà Trưng khởi nghÄ©a, chàng cùng năm mươi gia thần đến Hát Môn tụ nghÄ©a. Bà Trưng phong cho chàng là Thừa Thiên đại tướng quân dẫn quân đánh thẳng vào thành quân Hán. Thắng trận chàng vá» thôn Nhân Dá»±c, xã Äồn Xá, huyện Bình Lục lập hành cung an Ä‘iện. Ba năm sau Mã Viện xâm lăng. Cai Công theo Hai Bà Trưng đến thành Long SÆ¡n cá»± địch. Nhưng thế yếu phải lui vá» Cấm Khê và cuối cùng hóa ở núi Sài SÆ¡n. Ngưá»i dân Nhân Dá»±c lập Ä‘á»n thá» phụng Cai Công.

ÄỨC LÃI VUA BÀ:

Bà ngưá»i làng Tái Kinh, nay thuá»™c xã Äinh Xá. Nổi tiếng xinh đẹp, Thái thú Tô Äịnh Ä‘em sính lá»… đến xin cưới. Bà chối từ, Tô Äịnh liá»n giết cả bố mẹ. Bà liá»n chiêu binh vá» Hát Môn theo Hai Bà Trưng. Sau khi Ä‘uổi được Tô Äịnh bà được phong thá»±c ấp ở Bình Lục… Khi Mã Viện xâm lăng bà Ä‘em quân chống cá»± và hóa ở núi Phật Tích, xứ Bắc.

BA CHỊ EM HỌ TRƯƠNG:

Ở thôn Cát, xã Äình Xá có ba chị em nàng Cả, nàng Hai, nàng Ba. Ba nàng theo Hai Bà Trưng khởi binh và Ä‘á»u được phong là công chúa. Sau được thỠở Ä‘á»n Minh Linh.

BA VỊ CHà SĨ ÄẠI VƯƠNG, QUẠT NGÀ CỬA NGÃ’I CÔNG CHÚA, Há»’NG VÂN CÔNG CHÚA:

Ở bá»™ VÅ© Ninh, đạo Kinh Bắc có Dương Trá»±c, còn gá»i là Há»c. Ông Há»c đã hứa hôn vá»›i hai chị em Nga Nương và Hồng Nương há» Äào ở thôn Xanh thuá»™c làng Ngô Khê. Tô Äịnh định cướp hai cô gái há» Äào. Ông Há»c liá»n kết hôn vá»›i hai cô rồi tập hợp được sáu nghìn ngưá»i theo Hai Bà Trưng khởi nghÄ©a. Sau khi đánh Ä‘uổi được Tô Äịnh, giữa hôm Trưng Vương đến chợ nhà Há»c Công thì trá»i nổi gió và Há»c Công cùng Nga Nương, Hồng Nương vụt biến. Trưng Vương phong cho Há»c Công là Chí SÄ© đại vương và hai vợ là Quạt Ngà Cá»­a Ngòi công chúa và Hồng Vân công chúa.

TẠ HƯNG LONG VÀ Äá»– LINH ỨNG:

Vào thá»i Tô Äịnh cai trị, ở phá»§ Trưá»ng Yên, động Hoa Lư có ông Tạ Hưng Long và con ngưá»i cậu là Äá»— Dưỡng Công. Hai anh em theo gia đình đến sống ở thôn Cao Dương, xã Yên Äổ. ÄÆ°á»£c tin Hai Bà Trưng dấy binh ở Hát Môn. Hai anh em đến bái yết xin Ä‘i đánh giặc. Äánh thắng Tô Äịnh nhưng hai ông đã hy sinh. Trưng Vương thương tiếc cho an táng hai ngưá»i ở núi Hạc Trình và truy phong là Tạ Hưng Long đại vương và Äá»— Linh Ứng đại vương.

HUYỆN DUY TIÊN

NGUYỆT NGA PHU NHÂN:

Nguyệt Nga con ông Nguyá»…n Bình quê làng Dưỡng Thá». Tô Äịnh ép ông Bình phải dâng Nguyệt Nga. Ông không nghe, Tô Äịnh liá»n sát hại. Nguyệt Nga chiêu nạp mấy nghìn ngưá»i tìm lên Hát Môn há»™i quân cùng Hai Bà Trưng. Nàng có công lá»›n trong việc đánh Ä‘uổi Tô Äịnh, sau chiến thắng được hưởng lá»™c xã Dưỡng Thá». Ba năm sau Mã Viện Ä‘em quân sang. Nguyệt Nga bị giặc bắt, nhưng khi sắp bị hành hình thì có chiếc thuyá»n rồng nổi trên dòng sông đón nàng vá» Dưỡng Thá». Sau đó bà hóa tại thá»±c ấp này. Dân lập miếu thá» nay là thôn Dưỡng Thá» xã Tiên Phong. Thôn bên cạnh là thôn An Mông thuá»™c xã Châu SÆ¡n cÅ©ng thá» bà.

HÀN QUỲNH NƯƠNG:

Bà là con gái má»™t huyện lệnh ở châu Ãi và là vợ chá»§ bá»™ Hải Dương Lê Công Bình. Bà sinh được hai ngưá»i con gái là Lê Minh Nương và Lê Äậu Nương. Tô Äịnh đã giết ông Bình nên bà Hàn cùng hai con gái đến trang Văn Bút, huyện Nam Xang, phá»§ Lý Nhân há»™i cùng các cháu gá»i bằng cô là Hàn Sanh, Hàn Hãn, Hàn Già chiêu tập binh mã chá» thá»i cÆ¡. Khi Trưng Vương khởi nghÄ©a bà cùng các con cháu đến há»™i quân ở Hát Môn rồi cùng đại quân Ä‘i đánh Tô Äịnh. Sau đó bà hóa tại Ninh Xá. Hai con gái là Minh Nương và Äậu Nương sau này phò Trưng Vương lên đánh Mã Viện ở Lạng SÆ¡n rồi rút vá» Cấm Khê. Sau đó vua tôi cùng tuẫn tiết. Bà Hàn được phong là Quốc mẫu Hàn Quỳnh Nương cùng vá»›i hai con gái Minh Nương, Äậu Nương được thá» tại thôn Văn Bút, xã Trác Văn.

HUYỆN KIM BẢNG

BẠCH HOA CÔNG CHÚA:

Nàng là con gái ông Trần Công Phương và bà Äinh Thị Thái. Từ nhỠđã giá»i cầm kỳ thi há»a lẫn cung kiếm. Năm 18 tuổi, nàng theo Hai Bà Trưng khởi binh đánh thắng Tô Äịnh. Sau đó, lại bảo vệ Hai Bà Trưng ở chiến trận Cấm Khê và hóa tại đó. ÄÆ°á»£c lập Ä‘á»n thỠở thôn An Lạc, xã Kim Bình.

NGUYỆT NGA CÔNG CHÚA:

Nàng là con ông Trần Công Vi và bà Phạm Äào Nương. Nàng dấy binh theo Trưng Vương, được phong là Thanh TÄ©nh Chinh Thục Nguyệt Nga công chúa, nay được thỠở thôn Lương Äống, xã Kim Bình.

QUẾ HOA CÔNG CHÚA VÀ NỮ HOA CÔNG CHÚA:

Hai nàng quê thôn Phúc Trung, nay thuá»™c xã Tương LÄ©nh, đã nhiá»u năm nổi dậy chống Tô Äịnh. Sau theo giúp Trưng Vương đánh giặc Tô Äịnh và hy sinh tại trận tiá»n. Trưng Vương cho lập miếu thỠở quê hương. Äến thá»i Trần, hai nàng có công âm phù Hưng Äạo Vương dẹp giặc Nguyên nên được sắc phong Hằng Nga Uyển Mị Diệu Hạnh Thuần Hòa công chúa và Yểu Äiệu Tiên Cung công chúa.

NGUYỄN PHÚC TÃNH:

Ông quê ở Ãi Châu ra dạy há»c tại làng Phương Äàn (nay thuá»™c xã Lê Hồ). Cậu ruá»™t cá»§a ông là Trương Công làm tri phá»§ (?) Lý Nhân bị Tô Äịnh giết chết. Nguyá»…n Phúc Tính đã theo Hai Bà Trưng khởi nghÄ©a, sau thắng lợi, được lập Ä‘á»n thá» tại làng quê Phương Äàn.

THỊ XÃ PHỦ LÃ

THỦY TINH CÔNG CHÚA:

Tại thôn Trịnh Xuân, phưá»ng Lê Hồng Phong thuá»™c thị xã Phá»§ Lý vốn có Ä‘á»n thá» bà Thá»§y Tinh công chúa, tương truyá»n đã theo Hai Bà Trưng khởi nghÄ©a.

CHÂN UY:

Thôn Châu Xá, nay thuá»™c phưá»ng Lê Hồng Phong, thị xã Phá»§ Lý có thá» Chân Uy. Ông ngưá»i An Äịnh, huyện Thụy Anh, Thái Bình đến dạy há»c tại thôn này. Má»›i sinh ra trên trán ngài có chữ thiện, há»c má»™t biết mưá»i, tinh thông binh pháp. Năm 14 tuổi, ông theo Hai Bà Trưng dấy binh. Sau Trưng Vương phong cho ông làm đại tướng coi cánh quân tiên phong Ä‘em bảy vạn quân Ä‘i đánh Tô Äịnh. Äánh Ä‘uổi được giặc, Trưng Vương phong cho ông là Chân Uy Nghi VÅ© Chính Thiện đại vương, lập Ä‘á»n thá» tại Châu Xá [108].

NGUYỆT NGA PHU NHÂN:

Thôn Hòa Lạc nay thuá»™c xã Nam Hạ, thị xã Phá»§ Lý còn thá» bà Nguyệt Nga phu nhân tương truyá»n đã khởi binh theo Hai Bà Trưng đánh quân Hán.

CẨN THIỆN:

Nay thôn Phá» Vân thuá»™c xã Phù Vân, thị xã Phá»§ Lý còn thá» Cẩn Thiện cư sÄ©. Tương truyá»n thân phụ là Thuần Công Sách và thân mẫu là Trần Quang Nương. Năm ông 20 tuổi thân phụ bị Tô Äịnh giết, thân mẫu thương chồng rồi lâm bệnh qua Ä‘á»i. Cẩn Thiện theo Hai Bà Trưng khởi nghÄ©a. Khi tan giặc ông vá» Phù Vân cùng dân xã lập ấp. Ba năm sau ông đã hy sinh ở Cấm Khê. Dân ấp nhá»› Æ¡n lập Ä‘á»n thá».

HUYỆN Là NHÂN

BÃT NẠN PHU NHÂN:

Phu nhân là con gái ông VÅ© Chất và bà Hoàng Cầu quê xã Phượng Lâu, huyện Bạch Hạc, thành Phong Châu nay là huyện Phù Ninh, linh Phú Thá». Bà tên húy là Thục Nương, khi trưởng thành gặp lúc Tô Äịnh hoành hành ngược bạo, bà tá»± xưng là Bát Nạn tướng quân theo Hai Bà Trưng khởi nghÄ©a. Khi Mã Viện sang tiến đánh, bà lui quân vá» xã Tiên La, huyện Duyên Hà nay thuá»™c tỉnh Thái Bình, rồi bá»—ng nhiên sấm chá»›p và bà hóa ở gốc cây tùng. Dân ba thôn Chanh, Ná»™i, Hà nay thuá»™c xã Nhân Mỹ đã thá» bà làm thành hoàng.

MỸ HẠO ÄẠI VƯƠNG, CHƯƠNG HỘ TẤU ÄẠI VƯƠNG, QUẬN CHÚA PHU NHÂN:

Ở trang Mỹ Lá»™c, huyện Hoằng Hóa, Ãi Châu có vợ chồng ông Thành Công và bà Trần Thị Ngoạn. Má»™t hôm bà ra sông tắm thì có con giao long bao quanh mình ba vòng rồi biến. Từ ấy bà thụ thai, sau sinh ra má»™t bá»c nở hai trai và má»™t gái, đặt tên là Mỹ Hạo, Chương Há»™ Tấu và Quận Nàng. Äến tuổi trưởng thành thì bố mẹ Ä‘á»u qua Ä‘á»i, ba anh em kéo nhau ra cư trú tại làng Äại Hoàng (nay thuá»™c xã Hòa Hậu). Kịp lúc đó Trưng Vương truyá»n hịch, ba anh em liá»n tá»›i Hát Môn tụ nghÄ©a. Sau khi đánh thắng Tô Äịnh, Trưng Vương cho ba anh em vỠđóng tại Äại Hoàng, phong là tam vị đại vương. Ãt lâu sau, trong má»™t lần xuống sông tắm, ba anh em biến thành ba con rắn rồi biến mất. Dân Äại Hoàng lập miếu thá» làm thành hoàng.

PHẤN HÙNG THẦN CẢ, CƯƠNG NGHỊ THẦN CẢ:

Hai vị con nhà há» Dương là anh em sinh đôi, anh tên húy là Äa, em tên húy là Si. Hai anh em theo Bà Trưng khởi nghÄ©a. Sau được phong thá»±c ấp ở huyện Nam Sang (nay là Lý Nhân). Dạy cho dân nghá» nông tang, canh cá»­i và không rõ hóa vào lúc nào. Nay các thôn Hải Long I và Hải Long II thuá»™c xã Nguyên Lý Ä‘á»u thá» hai vị.

TRẦN MÃ CHÂU CÔNG CHÚA:

Ở Lam SÆ¡n huyện Lương Giang (Ãi Châu) có vợ chồng ông Trần Thành và bà Trương Thị Hoan, sinh được con gái đặt tên là Trần Mã Châu. Cô lá»›n lên thông minh tài trí giá»i cả văn lẫn võ. Nghe tiếng, Trưng Vương má»i cô ra giúp nước. Cô đóng quân ở trên bá» sông Cái thuá»™c đất Bảo Châu (nay là thôn An Châu, xã Äạo Lý) lập 18 doanh trại. Cô theo Trưng Vương Ä‘i đánh Ä‘uổi Tô Äịnh được phong là công chúa. Sau đó lại Ä‘i chống Mã Viện. Trong má»™t trận đánh, công chúa bị thương nặng, đã hóa. Thôn An Châu thuá»™c xã Äạo Lý đã lập Ä‘á»n thá» công chúa.

NGA NÀNG:

Ở đạo Nam SÆ¡n thuá»™c huyện Mỹ Lương, xứ Äoài có vợ chồng ông Trần Lá»±c và bà Nguyá»…n Thị Luân sinh được má»™t gái đặt tên là Nga Nàng. Lá»›n lên Nga Nàng rất xinh đẹp. Tô Äịnh sai lính đến bắt vá» làm vợ. Trần Công không chịu ná»™p. Tô Äịnh cho quân đến đánh phá trang trại há» Trần và giết Trần Công. Bà Nguyá»…n Thị Ä‘em con gái chạy đến trú tại làng Thượng Châu, huyện Nam Sang. Sau đó Nga Nàng theo Trưng Vương khởi nghÄ©a dá»± nhiá»u trận đánh. Tá»›i khi Mã Viện xâm lăng, Nga Nàng lui vá» trấn giữ ở Thượng Châu rồi hóa trong má»™t trận đánh. Nay ở thôn Thượng Châu, xã Hợp Lý Còn Ä‘á»n thá» Nga Nàng.

HUYỆN THANH LIÊM

VẠN PHÚC PHU NHÂN:

Phu nhân há» Äặng ngưá»i làng Cổ Äế, phá»§ Trưá»ng Yên. Bà theo anh giúp Trưng Vương đánh Tô Äịnh có công được vua Trưng phong cho là Vạn Phúc phu nhân và trở thành thành hoàng thôn Kênh Cạn nay thuá»™c xã Thanh Lưu.

NGỌC NHAN CÔNG CHÚA:

Công chúa xuất thân trong má»™t gia đình hào cưá»ng há» Nguyá»…n. Khi Hai Bà Trưng khởi nghÄ©a, Ngá»c Nhan liá»n tá»›i đại dinh đầu quân. Sau khi đánh Ä‘uổi Tô Äịnh được vua phong là Ngá»c Nhan công chúa làm chức phụ chính. Ba năm sau khi Mã Viện Ä‘em quân sang, phu nhân đã hóa ở sông Hát. Nay thôn Ná»™i Trình, xã Thanh Hương tôn phu nhân là thành hoàng.

CAO BÀ VĂN TỔ:

Ở làng Thạch Tổ (nay thuá»™c xã Thanh Hà) Ä‘á»i Hán có ông Cao Thá» và bà Lê Thị Äán sinh má»™t gái đặt tên là Liên Hương. Căm giận Tô Äịnh đã giết cả bố lẫn mẹ nên Liên Hương má»™ binh đánh trả Tô Äịnh. Tá»›i khi Trưng Vương khởi nghÄ©a, Liên Hương theo nghÄ©a binh đánh Tô Äịnh. Sau này, khi chống lại Mã Viện, cô đã tá»­ trận ở Cấm Khê. Nay thôn Thạch Tổ, xã Thanh Hà vẫn thá» bà là thành hoàng.

CHÂU Y CÔNG CHÚA:

Công chúa là con ông Nguyá»…n Quang và bà Trương Mỵ quê ở Äá»i Trung, huyện Duy Tiên. Năm 18 tuổi, cha mẹ lần lượt qua Ä‘á»i. Cùng lúc đó Hai Bà Trưng khởi nghÄ©a. Châu Y lÄ©nh má»™t đội quân Ä‘i đánh Tô Äịnh thắng lợi, được Vua Bà phong cho là Châu Y công chúa. Nhưng ba năm sau công chúa đã hy sinh trong má»™t trận chiến đấu chống Mã Viện.

TỈNH HÀ TÂY

HUYỆN BA VÌ

MAN THIỆN

Làng Nam An (xưa gá»i là Nam Nguyá»…n) nay thuá»™c xã Cam Thượng, thá» bà Man Thiện.

Theo thần tích làng Hát Môn (huyện Phúc Thá») và làng Hạ Lôi (huyện Mê Linh) thì bà mẹ cá»§a Hai Bà tên là Trần Thị Äoan. Nhưng thần tích làng Nam An thì lại ghi tên bà là Man Thiện. Làng Nam An lại chính là quê hương cá»§a bà, do đó cái tên Man Thiện có “uy tín†riêng cá»§a nó. Man Thiện, ngưá»i làng này, vốn là cháu chắt ngoại cá»§a vua Hùng. Bà làm bạn vá»›i lạc tướng Mê Linh, sinh hai gái là Trưng Trắc, Trưng Nhị.

Khi Trưng Trắc dấy binh, bà từng Ä‘i nhiá»u nÆ¡i liên kết các quan làng, phụ đạo hưởng ứng đại nghÄ©a. Äánh Ä‘uổi được Tô Äịnh, bà lui vá» quê Nam Nguyá»…n lập đồn binh. Sau này khi hay tin hai con gái bị nguy khốn ở Cấm Khê, bà đưa quân bản bá»™ theo ngả đưá»ng sông định để cứu viện nhưng quân Hán Ä‘uổi theo đánh tập hậu. Trước nguy cÆ¡ thất bại, bà đã gieo mình xuống sông tìm cái thác trong. Äó là ngày mừng 10 tháng Chạp. Quân lính tìm vá»›t được thi hài bà Ä‘em vá» an táng ở khu đất cao trong đồn Nam Nguyá»…n cÅ©. Khu đất đó từ đây gá»i là gò Mả Dạ, tức là mả cá»§a má»™t bà mẹ cao cả.

(Xã Cam Thượng này có di chỉ văn hóa Äồng Äậu ở Äồi Dà).

PHÙNG THỊ CHÃNH

Làng Tuấn Xuyên nay thuá»™c xã Vạn Thắng thá» cô Phùng Thị Chính. Thần tích kể rằng ở trang Phú NghÄ©a (láng giá»ng cá»§a Tuấn Xuyên) có nhà ông Phùng Bổng gốc ở Hoan Châu, nhập cư đã hai Ä‘á»i. Phùng Bổng lấy bà Hùng Thị Tuyết ở Phong Châu là ngưá»i có há» vá»›i Hai Bà Trưng. Vợ chồng Phùng Bổn sinh được má»™t gái đặt tên là Chính. Chính lấy Äinh Lượng là cháu bên há» ngoại ông Thi Sách.

Khi Hai Bà khởi nghÄ©a, Phùng Thị Chính được cá»­ Ä‘i dò xét tình hình quân Tô Äịnh. Cô cải trang làm ngưá»i ăn mày, Ä‘i vào đất giặc. Cô nắm biết má»i đồn sở, địa giá»›i, đưá»ng Ä‘i lối lại. NhỠđó mà nghÄ©a quân nhanh chóng hạ được Tô thành [109].

Khi Mã Viện xâm lược, Phùng Thị Chính theo bà Trưng Nhị làm tiên phong Ä‘i cản giặc. Lúc này Chính Ä‘ang có mang. Giữa trận đánh cô trở dạ sinh con trai. Cô liá»n buá»™c con ở trước bụng rồi cầm song kiếm tiếp tục đánh bá»n giặc Hán, mở đưá»ng máu phi ngá»±a ve thành (?). Sau khi Hai Bà thất trận, cô vá» sống ở Tuấn Xuyên. Song tên thái thú Hồ Äiển (?) dò biết cho môi giá»›i ép cô phải vá» làm tì thiếp cho hắn. Phùng Thị Chính không thuận, Hồ Äiển dẫn quân tá»›i vây bắt. Không chịu nhục, cô ra sông tá»± trầm. Äó là ngày mùng 6 tháng Chín. Dân Tuấn Xuyên thương cảm, lập Ä‘á»n thá» ngưá»i con gái anh hùng và tiết liệt này.

(Xã Vạn Thắng này có di chỉ văn hóa Phùng Nguyên ở Gò Hện. Còn ở xã láng giá»ng – xã Phú Phương – thì từng đào được hai trống đồng Äồng SÆ¡n và có di chỉ văn hóa Phùng Nguyên ở Äồng Chá»—).

HUYỆN ÄAN PHƯỢNG

HẢI DIỆU

Thôn thượng làng Cổ Ngõa, tục danh là làng Thón nay thuá»™c xã Phương Äình thá» Hải Diệu. Cha ông tên Nguyá»…n Anh, ngưá»i gốc Hoan Châu, làm quan doãn ở Äan Phượng. Vợ ông Nguyá»…n Anh là bà Lê Thị Hành. Há» có má»™t trai đặt tên là Diệu. Nguyá»…n Anh tuy làm quan vá»›i nhà Hán nhưng có lòng thương dân, ông giảm nhẹ thuế cống cho dân. Tô Äịnh hay biết Ä‘iá»u đó, liá»n tìm cách giết hại Nguyá»…n Anh. Bà Hành Ä‘em con vá» ngụ ở làng Thón, lần lữa qua ngày.

Diệu lá»›n lên, nuôi chí trả nợ nước, báo thù nhà. Khi Hai Bà xướng nghÄ©a, Diệu cùng mưá»i bạn trong làng chiêu tập được má»™t nghìn nghÄ©a sÄ©, cùng nhau đến Hát Môn bái yết Hai Bà. Hai Bà phát binh Ä‘i đánh các châu quận thì Diệu được cá»­ Ä‘i tiá»…u trừ giặc ở vùng Cá»­u Chân.

Khi Mã Viện xâm lược, chàng Diệu chiến đấu trong đạo tiá»n quân. Sau chàng hy sinh ở Cấm Khê vào ngày 28 tháng Sáu. Các Ä‘á»i vua sau phong là Hải Diệu đại vương.

LÔI CHẤN

Làng Tháp Thượng nay thuá»™c xã Äồng Tháp thá» Lôi Chấn. Cha là ông Cao Cá»± ngưá»i Thiên Trưá»ng, mẹ là bà Nguyá»…n Thị Phương. Ông Cao Cá»± tuy giữ má»™t chức quan ở vùng Äan Phượng này nhưng có tinh thần chống đối Tô Äịnh. Thế là tên cáo già quỉ quyệt đó đã tìm cách giết ông. Bà vợ Ä‘em con vá» sống nhỠở Tháp Thượng. Năm Hai Bà Trưng khởi nghÄ©a, Lôi Chấn 20 tuổi. Trong trận đánh Ä‘uổi Tô Äịnh, chàng có đóng góp nhiá»u công trạng.

Dân làng Tháp Thượng thỠLôi Chấn làm thành hoàng.

SA LƯƠNG

Làng Hạ Trì có bốn thôn Thượng, Trung, Hạ, Äoài Quý nay là hai xã Liên Hà, Liên Trung thá» bà Sa Lương [110].

Trưởng bá»™ Nam Hải há» Hùng có má»™t trai và má»™t gái, đặt tên là Hùng Ninh (hoặc Linh) và Sa Lương. Thái thú Tô Äịnh muốn lấy Sa Lương làm tì thiếp nhưng Sa Lương không thuận. Tô Äịnh liá»n giết Hùng Ninh. Sa Lương ra ẩn náu ở vùng bãi sông Cái tức làng Hạ Trì rồi tụ tập má»™t số bè bạn cùng căm ghét giặc Hán, mưu việc lá»›n.

Cách đấy ít lâu, tin Hai Bà truyá»n hịch sang tá»›i Hạ Trì. Sa Lương cùng chúng bạn vá» Hát Môn tụ há»™i. Cô được giao chỉ huy má»™t cánh quân thá»§y cùng đại quân Ä‘i hạ thành Tô Äịnh.

Sau khi thắng lợi cô vỠđóng quân tại căn cứ Hạ Trì.

Nhưng đáng tiếc cô qua Ä‘á»i quá sá»›m, giữa lúc Ä‘ang ở tuổi hai mươi. Ngày hóa là 15 tháng Bảy, ngày sinh là 8 tháng Ba.

Thủa trước, vào ngày 7 tháng Ba, cả bốn thôn chung nhau tổ chức hội trống (đánh và đi theo nhịp trống) và hội bơi chải được coi như là lặp lại cách luyện quân của Sa Lương.

(Cách Hạ Trì 4km vá» phút tây bắc có di chỉ Hà Ná»™i,  thuá»™c thá»i kỳ cuối cá»§a đá má»›i).

VĨNH HOA

Làng Trung Hà nay thuá»™c xã Trung Châu thá» VÄ©nh Hoa làm thành hoàng vì thần tích kể rằng Trung Hà là “thứ đồn†cá»§a cô. Còn “chính đồn†là ở Tiên Nha đối diện qua sông Hồng nay thuá»™c huyện Yên Lạc tỉnh VÄ©nh Phúc. Nguyên là ở trang Mao Äiá»n thuá»™c Hồng Châu (vùng Hải Dương sau này) có Phùng VÄ©nh Hoa là má»™t cô gái nhan sắc tuyệt vá»i và rất thạo nghá» cung kiếm. Năm cô 18 tuổi, bố mẹ kế tiếp qua Ä‘á»i. VÄ©nh Hoa giao cá»­a nhà lại cho ông cậu rồi ra Ä‘i tìm bạn đồng tâm mưu việc chống quân Hán. Thấy trang Tiên Nha (nay thuá»™c xã Nguyệt Äức, huyện Yên Lạc, VÄ©nh Phúc) ở ngay cá»­a sông Nguyệt Äức (tức sông Cà Lồ), có địa thế thuận lợi cho việc tụ nghÄ©a nên cô ở lại đấy, mở má»™t hàng nước để có cÆ¡ há»™i chiêu tập anh tài. Dần dà, dân trang nhận thấy VÄ©nh Hoa không phải là ngưá»i tầm thưá»ng, má»›i tôn làm trưởng trang. Từ đó Tiên Nha thành má»™t đồn trại. Quân Hán kéo đến đánh phá nhưng không thắng nổi. Kịp khi Hai Bà khởi binh, VÄ©nh Hoa đưa quân bản bá»™ Ä‘i theo, lập công lá»›n trong trận đánh dinh Tô Äịnh. Sau đấy, Hai Bà lệnh cho VÄ©nh Hoa vỠán ngữ nÆ¡i ngã tư sông hiểm yếu là vùng cá»­a sông Nguyệt Äức và sông Hát. (Bên hữu ngạn, chá»— sông Hồng đổ vào sông Hát có tên là cá»­a Hát thì đối xứng vá»›i nó ở bên tả ngạn cÅ©ng là nÆ¡i sông Hồng chia nước cho sông Nguyệt Äức – nay đã bị lấp). Vâng lệnh, VÄ©nh Hoa vá» lập chính đồn ở trang Tiên Nha và thứ đồn ở bãi Trung Hà bên bá» hữu ngạn sông Hồng. Sau này trong má»™t trận chống Mã Viện, VÄ©nh Hoa tá»­ tiết ở cá»­a sông Nguyệt Äức, ngày 14 tháng Chín.

NHẬT TRỰC – HẢI THÂN – CHÀNG ÚT

Làng Chu Phan, nay thuá»™c xã Trung Châu có đến thá» ba ngưá»i trên, là anh em ruá»™t đã theo Hai Bà đánh giặc Hán nhưng sá»± tích thất truyá»n.

Ả TÚ – Ả HUYỀN – Ả CÃT

Làng Hưu Trưng, nay thuá»™c xã Trung Châu có Ä‘á»n thá» ba cô gái Ả Tú, Ả Huyá»n, Ả Cát Ä‘á»u là tướng cá»§a Hai Bà. Nhưng đây là thá» vá»ng. NÆ¡i ở chính là ở sáu thôn VÄ©nh Phúc, VÄ©nh Thá», VÄ©nh Khang, VÄ©nh Ninh, VÄ©nh Thuận, VÄ©nh Lá»™c nay là hai xã Vân Phúc, Vân Nam, huyện Phúc Thá».

VĨNH GIA

Làng Yên Châu, nay thuá»™c xã Trung Châu thá» cô VÄ©nh Gia, nữ tướng cá»§a Hai Bà. Nhưng đây là thá» vá»ng. NÆ¡i thá» chính là làng Nại Tá»­ Châu thuá»™c xã Chu Phan, huyện Mê Linh. (Sẽ nêu ở phần nói vá» huyện này).

HUYỆN HOÀI ÄỨC

Ả Là NÀNG ÄÊ – CHÀNG QUá»C

Ven sông Äáy có nhiá»u làng thá» hai tướng này.

Ghi chép vá» sá»± tích cá»§a cô có tá»›i năm bản thần tích cá»§a năm làng khác nhau: làng Vân Côn nay thuá»™c xã Vân Côn huyện Hoài Äức, làng NghÄ©a Lá»™ và làng Yên Lá»™ nay là xã Yên NghÄ©a thuá»™c Hoài Äức, làng Trung Văn tức Dá»™c Bé nay thuá»™c xã Trung Văn huyện Từ Liêm, làng Phú Hạng thuá»™c xã Tân Phú huyện Quốc Oai, Hà Tây.

Giữa năm bản này có đôi ba chá»— sai biệt, đó là Ä‘iá»u phổ biến trong các thần tích, ngá»c phả. Căn cứ vào bản sao cá»§a làng NghÄ©a Lá»™ là làng chỉ thá» có hai chị em Ả Lã làm thành hoàng [111] thì sá»± tích như sau:

Ông Nguyá»…n Viên quê ở hạt Hoằng Hóa, châu Ãi (nay là Thanh Hóa), giữ chức trưởng doanh ở Cổ Châu, huyện Thanh Oai. Ông lấy bà Trần Thị Lâm ngưá»i làng NghÄ©a Lá»™ làm vợ. Hai ông bà sinh má»™t gái đầu lòng, đặt tên là Lã, sau đổi là Äê, do đó má»i ngưá»i gá»i là Ả Lã Nàng Äê. Sau lại sinh má»™t trai, đặt tên là Quốc. Tuy là má»™t quan chức nhưng Nguyá»…n Viên không a tòng bá»n xâm lược nên bị Tô Äịnh sát hại. Bà Lâm đưa hai con vá» sống ở làng quê NghÄ©a Lá»™.

Tá»›i năm Ả Lã tròn hai mươi tuổi và chàng Quốc mưá»i chín tuổi thì có tin Hai Bà Trưng khởi nghÄ©a ở Phong Châu. Hai chị em Ả Lã liá»n tập hợp thanh niên nam nữ trong vùng có tá»›i năm trăm ngưá»i, Ä‘i theo Hai Bà Ä‘uổi giặc.

Ba năm sau, Mã Viện xâm lược. Ả Lã và em trai theo dá»± nhiá»u trận, cuối cùng Ä‘á»u hy sinh tại Cấm Khê. Thi hài Ả Lã trôi theo dòng Hát, đến Phú Hạng thì được nhân dân ở đó vá»›t lên chôn cất và lập Ä‘á»n thá».

(Ở làng Yên Lá»™, tên gá»i cá»§a cô là Ả Lã Làng Äê. Làng cÅ©ng là Nàng Ä‘á»c chệch. Ở Vân Còn lại gá»i là Ả Nữ Lương Lê. Thì Nữ chính là Lữ (má»™t âm khác cá»§a Lã) Ä‘á»c chệch. Lương là âm Ä‘á»c chệch cá»§a Nương tức Nàng. Còn âm Lê thì chưa rõ nguồn gốc. Nhưng trong thần tích bằng chữ Hán cá»§a làng này thì lại chép đúng là Ả Lã Nàng Äê).

NGUYỄN AN

Thôn Cao Xá Thượng nay thuá»™c xã Äức Thượng và hai thôn Cao Xá Trung, Cao Xá Hạ thuá»™c xã Äức Giang vốn xưa là má»™t đơn vị cư dân, gá»i tên là Quách Xá. Ở đây thá» Nguyá»…n An làm thành hoàng.

Ông Nguyá»…n Tuyên là ngưá»i trang Hoa Khê, phá»§ Gia Hưng (nay là huyện Cẩm Khê, huyện VÄ©nh Phú). Ông làm bạn vá»›i bà Phạm Thị Lá»™c, sinh được má»™t trai, đặt tên là Nguyá»…n An. Nguyá»…n An sau di cư tá»›i ở tại Quách Xá. Khi Hai Bà khởi nghÄ©a, Nguyá»…n An đưa hai trăm nghÄ©a sÄ© vùng này Ä‘i theo nghÄ©a quân. Sau đó há» vỠđóng đồn ngay tại Quách Xá. Khi Mã Viện sang, Nguyá»…n An và cánh quân thá»§ túc luôn chiến đấu bên cạnh Hai Bà. Cuối cùng tất cả hy sinh ở Cấm Khê.

(Xã Äức Giang và vùng lân cận có nhiá»u di chỉ khảo cổ thuá»™c thá»i kỳ trước Công nguyên, đã nêu ở Chương bốn, mục VI).

HOÀNG ÄẠO

Làng Cát Ngòi nay thuá»™c xã Cát Quế thá» Hoàng Äạo. Nhưng đó là thá» vá»ng. NÆ¡i thá» chính là làng Hạ Hiệp thuá»™c xã Liên Hiệp, huyện Phúc Thá». (Sẽ nêu ở phần nói vá» huyện này).

HUYỆN PHÚC THỌ

Ả TÚ – Ả HUYỀN – Ả CÃT

Thá»i cổ sÆ¡ có 12 hỠđến lập trại bên tả ngạn sông Cái gá»i là trại Vân Thá»§y thuá»™c đất huyện Bạch Hạc, phá»§ VÄ©nh Tưá»ng. Sau bá» sông này bị lở, dân trại Vân Thá»§y di cư cả đình miếu sang hữu ngạn lập ra sáu xóm, sau thành sáu làng riêng rẽ là VÄ©nh Phúc, VÄ©nh Thá», VÄ©nh Khang, VÄ©nh Ninh, VÄ©nh Thuận, VÄ©nh Lá»™c. Sáu làng này nay là hai xã Vân Nam, Vân Phúc huyện Phúc Thá». Ở đây còn lưu truyá»n truyện kể và thần phả vá» ba ngưá»i con gái anh hùng, nữ tướng cá»§a Hai Bà Trưng.

Vào thá»i Vân Thá»§y còn ở bên tả ngạn, có nhà ông Phùng Liệt và bà Phạm Thị Tư sinh hai gái là Ả Tú và Ả Huyá»n. Chị hÆ¡n em ba tuổi. Hai cô kết bạn vá»›i Ả Cát con ông Hoàng Hy và bà Phạm Thị Chí ở bên làng Nhật Chiểu láng giá»ng. Ba cô vừa luyện văn luyện võ, mưu việc đánh Ä‘uổi quân Hán.

Khi hay tin Hai Bà Trưng khởi nghÄ©a, ba cô tập hợp gia nhân thân thích được cả thảy năm mươi hai ngưá»i rồi vượt sông sang Hát Môn tụ há»™i.

Sau này cả ba Ä‘á»u chết tại Cấm Khê vào ngày mùng 2 tháng Chạp [112].

Ngoài Vân Thá»§y (VÄ©nh Thá») ra, Ả Tú, Ả Huyá»n, Ả Cát còn được thỠở làng Hưu Trưng phía bên hữu ngạn sông Hát nay thuá»™c xã Trung Châu huyện Äan Phượng.

Äá»– NÄ‚NG TẾ – TẠ CẨN NƯƠNG

Äá»— Năng nguyên quán ở Khoái Châu (nay thuá»™c tỉnh Hải Hưng) sau dá»i sang cư ngụ ở trang Khánh Hợp (nay thuá»™c xã Tam Hiệp) làm nghá» bốc thuốc. Äá»— Năng lấy vợ ngưá»i làng này là bà Äào Thị Dá»±c và sinh được má»™t trai, đặt tên là Äá»— Năng Tế. Lá»›n lên Năng Tế nổi tiếng là thông tuệ, làm bạn vá»›i con gái thầy há»c là Tạ Cẩn Nương. Bà Man Thiện nghe thấy tiếng liá»n cho má»i vợ chồng ông tá»›i dạy bảo cho hai con gái là Trắc và Nhị.

Khi Hai Bà mưu việc lớn, ông Năng Tế đã đi vận động các tù trưởng quan lang hưởng ứng.

Äánh Ä‘uổi Tô Äịnh rồi, vợ chồng ông lui vá» Khánh Hợp. Khi Mã Viện xâm lược, bà Cẩn Nương chiến đấu bên cạnh Hai Bà Trưng và hy sinh ở Cấm Khê (hoặc sông Hát). Còn Äá»— Năng Tế cầm cá»± vá»›i quân Hán ở Cư Phong. Thế yếu, ông trở vá» Khánh Hợp và mất tại đây sau má»™t trận tá»­ chiến vá»›i quân thù vào ngày 17 tháng Bảy. NÆ¡i ông mất ngày ấy là khu rừng rậm ở bìa làng. Sau dân lập Ä‘á»n thá» gá»i là Quán Rậm hoặc Quán Cấm.

HOÀNG ÄẠO

Hoàng Lãng quê ở Hoan Châu (Nghệ TÄ©nh) nhưng lưu lạc ra Bắc, ở tại làng Hạ Hiệp (nay thuá»™c xã Liên Hiệp, huyện Phúc Thá»), lấy vợ tại đây là bà Phùng Thị Tam. Há» sinh má»™t trai, đặt tên là Hoàng Äạo.

Äạo trở thành má»™t chàng trai tuấn tú. Kịp khi Hai Bà khởi binh, Hoàng Äạo chiêu tập trai tráng ba làng Hạ Hiệp, Hiệp Lá»™c, Yên Dục lập nên má»™t đạo quân và kéo tá»›i Hát Môn tụ há»™i.

Sau này khi Mã Viện xâm lăng, ông đóng đồn ở quê nhà, trấn giữ khúc sông Äáy. Nhưng cuối cùng không thắng nổi quân giặc và ông đã hy sinh ngay tại đồn binh vào ngày 13 tháng Hai. NÆ¡i đó nay là Quán Dâu gần bên bá» sông, có ngôi quán (ngôi Ä‘á»n) thá» Hoàng Äạo. Hai làng Hiệp Lá»™c và Yên Dục cÅ©ng có thá» ngưá»i dÅ©ng tướng này. Bên kia sông Äáy là làng Cát Ngòi nay thuá»™c xã Cát Quế, huyện Hoài Äức cÅ©ng có Ä‘á»n thỠông.

Ả LÃ NÀNG ÄÊ

Làng Giáo Hạ nay thuá»™c xã Ngá»c Tảo có thá» vá»ng Ả Lã Nàng Äê, má»™t nữ tướng mà nÆ¡i thá» chính là làng Yên Lá»™ – NghÄ©a Lá»™, huyện Hoài Äức (xem phần huyện Hoài Äức)

HUYỆN THẠCH THẤT

LÃ MINH

Làng Mục Uyên nay thuộc xã Tân Xã, là nơi đóng quân của Lý Minh.

Lý Minh gốc ngưá»i trang Cổ Pháp, quận VÅ© Ninh, đạo Kinh Bắc, nghe tin Hai Bà khởi binh liá»n má»™ hai nghìn dÅ©ng sÄ© tá»›i Hát Môn tụ há»™i. Ông được cá»­ Ä‘em quân Ä‘i tuần phòng vùng Äông và vùng Bắc. Qua làng Mục Uyên, nhân chiêm bao thấy thần âm phá»§ liá»n lấy đây làm đại doanh. Sau ông mất cÅ©ng tại đây, ngày 10 tháng Chạp. Tương truyá»n Ä‘á»n thỠông gá»i là Quán Trăm nay ở thôn Hương Trung là lập trên khu doanh trại xưa.

ÄÀO KHANG

Làng Phú Hòa xưa là Phú Äa, tên Nôm là làng Gia nay thuá»™c xã Bình Phú. NÆ¡i đây thá» Äào Khang.

Ông vốn là ngưá»i trang Kiệt Äặc bên Hồng Châu (nay là tỉnh Hải Hưng). Sau khi cha mẹ chết, ông dá»i quê, Ä‘i lưu lạc kiếm sống. Äến Phú Äa, ông ở lại cấy cày lập nghiệp. Nghe tin Hai Bà truyá»n hịch đánh giặc Hán ông đứng ra chiêu má»™ trai tráng trong vùng, được trên nghìn ngưá»i. Và tất cả lên đưá»ng theo Hai Bà ra trận. Chiến thắng trở vá», ông lập đồn binh ở Phú Äa và mất tại đây ngày mùng 3 tháng Tư.

TỈNH HƯNG YÊN

THỊ XÃ HƯNG YÊN

TRẦN LỮU:

Thôn Äào Äặng, xã Trung NghÄ©a, thị xã Hưng Yên thá» Trần Lữu, ngưá»i đã phù Hai Bà Trưng đánh giặc.

Ông có bảy ngưá»i con, Ä‘á»u có sức khá»e hÆ¡n ngưá»i, thạo võ nghệ, giá»i văn chương. Nghe tin Hai Bà dấy binh ở Hát Giang, cha con ông Trần Lữu đến bái yết xin được Ä‘i Ä‘uổi giặc. Äuổi xong Tô Äịnh, tám cha con Ä‘á»u được phong là đại tướng và vá» lập doanh trại ở bản quán. Sau này tất cả Ä‘á»u hi sinh ở Cấm Khê.

TRẦN MÃ CHÂU:

Thôn Bảo Châu, xã Quảng Châu thị xã Hưng Yên thá» bà Trần Mã Châu, nữ tướng cá»§a Hai Bà Trưng. Cô là con bá»™ chá»§ Trần Thành và bà Trương Thị Hoan, vốn quê ở huyện Lương Giang phá»§ Thiệu Thiên, châu Ãi. Cô mồ côi mẹ khi chưa đầy má»™t tuổi, được bà nhÅ© mẫu là SÆ¡n Lạc nuôi dưỡng. Äến tuổi trưởng thành theo há»c Lý tiên sinh.

Thuở đó, ông Trần Thành là bá»™ chá»§ huyện Nam Xương, đã cùng ông Thi Sách là chồng bà Trưng Trắc khởi binh chống Tô Äịnh song cả hai Ä‘á»u bị giặc Tô giết hại. Mã Châu căm há»n, cắt tóc cải trang làm ni cô đến chùa Bảo Châu trụ trì. Cô ngầm chiêu tập binh mã. Gái trai khoảng hai trăm ngưá»i đến xin làm gia thần, luyện tập binh pháp tinh nhuệ. Kịp khi Bà Trưng khởi nghÄ©a, Mã Châu liá»n Ä‘em gia thần nhập vào đại binh cá»§a Bà Trưng. Sau nhiá»u trận, Tô Äịnh đại bại phải bá» trốn.

Ba năm sau, Mã Viện kéo quân sang. Trong má»™t trận đánh không ngang sức, Mã Châu má»™t mình má»™t ngá»±a phá vòng vây chạy vỠđến Bảo Châu thì hóa. Nhân dân thương tiếc lập Ä‘á»n thá».

VŨ THỊ THỤC:

Äá»n Tân La, thuá»™c xã Bảo Khê, thị xã Hưng Yên, thá» bà VÅ© Thị Thục, là má»™t nữ tướng cá»§a Hai Bà Trưng. Tương truyá»n khu vá»±c Ä‘á»n là nÆ¡i bà đóng quân. NÆ¡i đây đã diá»…n ra trận thứ bảy trong tám trận mà nghÄ©a quân Hai Bà Trưng giao chiến vá»›i quân Mã Viện. Bà đã hi sinh tại trận tiá»n.

Thá»±c ra bà VÅ© Thị Thục được thá» chính ở quê là làng Phượng Lâu, huyện Phù Ninh, tỉnh Phú Thá» và đặc biệt là ở làng Tiên La, huyện Duyên Hà, tỉnh Thái Bình, Ä‘á»n miếu hoành tráng, tương truyá»n là địa bàn chiến đấu chính cá»§a bà và thánh hiệu cá»§a bà là Bát Nàn công chúa.

Có thể ở Bảo Khê, Hưng Yên là nÆ¡i bà có đóng trại má»™t thá»i gian, có xảy ra chiến sá»±.

TRẦN XUÂN HỒI VÀ TRẦN HỮU THIỆN:

Thôn Äặng Cầu, xã Trung NghÄ©a, thị xã Hưng Yên có hai ngôi Ä‘á»n thá» hai vị tướng cá»§a Hai Bà Trưng. Äá»n Cây Äa thỠông Trần Xuân Hồi và Ä‘á»n Äức Äại Vương thỠông Trần Hữu Thiện. Chưa rõ sá»± tích.

HUYỆN ÂN THI

QUÃCH NGỌC CHI VÀ HAI NGUỜI CON:

Ở Thôn Nhân VÅ©, xã Nguyá»…n Trãi, huyện Ân Thi thá» bà Ngá»c Chi và hai ngưá»i con cùng tham gia khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng.

Bà là con gái ông Quách Äình Hổ, làm tri phá»§ Thiên Thi. Chồng bà là ông Hoàng Văn Ân quê ở Hoan Châu. Má»™t thá»i gian, ông Hổ già yếu nhưá»ng quyá»n cho vợ chồng Ngá»c Chi. Há» sinh được hai trai là Hoàng Văn Miệng và Hoàng Văn Long, thông minh tài bá»™, há»c văn há»c võ tinh thông. Khi hai ngưá»i con đến tuổi 14, 15 thì cha chết. CÅ©ng lúc đó Hai Bà Trưng khởi nghÄ©a ở Phong Châu. Ngá»c Chi và hai con chiêu tập được sáu nghìn quân, đến bái yết Hai Bà Trưng. Sau đó há» theo Hai Bà Ä‘i đánh 65 thành. Äất nước thanh bình chưa lâu thì Mã Viện sang xâm lược. Trong trận đánh ở Hát Môn, hai chàng Miệng và Long Ä‘á»u hi sinh. Bà Ngá»c Chi trở vá» quê nhà rồi cÅ©ng từ trần.

TÃN YẾT:

Thôn Tiêu Kiá»u, xã Bãi Sậy, huyện Ân Thi thỠông Tín Yết. Nguyên thân mẫu chàng là bà Phương Dung Ä‘i tắm ở đầm rồi vá» mang thai sinh hạ ra chàng. Tín Yết thông minh, tuấn tú, năm 17 tuổi văn võ đã kiêm toàn. Khi Hai Bà tụ nghÄ©a ở Hát Môn, Tín Yết tá»›i ra mắt, được phong chức Chỉ huy sứ tiá»n đạo tướng quân. Sau trận Cấm Khê, Tín Yết cÅ©ng tá»± trầm trên sông Hát.

HƯƠNG THẢO:

Làng Bích Tràng, xã Tiá»n Phong, huyện Ân Thi thá» má»™t ngưá»i có công trong cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng. Äó là cô Hương Thảo. Cô chỉ là má»™t ngưá»i giá»i đồng áng, đặc biệt có tài cắt cá», tương truyá»n cô cắt nhanh tá»›i mức châu chấu bay không kịp, chết hàng loạt. Vì vậy má»i ngưá»i gá»i cô là Thảo. Khi Hai Bà Trưng phất cá» nổi dậy, cô Thảo xin gia nhập Ä‘oàn nghÄ©a binh do bà Thánh Thiên chỉ huy, cô được giao nuôi đội quân voi ngá»±a. Cô Thảo vá» quê dá»±ng nhiá»u trại cá», rá»§ các cô gái trong vùng Ä‘i cắt cá» phục vụ Ä‘oàn voi chiến, ngá»±a chiến. Sau khi Ä‘uổi Tô Äịnh, bà Trưng Trắc lên ngôi vua phong cô là Hương Thảo tướng quân. Ba năm sau Mã Viện sang, cô vẫn ở tại Bích Tràng lo cung cấp cá» cho voi ngá»±a. Khi giặc kéo đến, bắt Hương Thảo giao toàn bá»™ trại cá» cho chúng, cô giả vỠđồng ý hẹn ngày giao trại. Nhưng cô đã cho đốt trại và giặc trở tay không kịp Ä‘á»u bị chết thiêu. Hương Thảo cÅ©ng hy sinh, được dân thỠở trong chùa Cá», tương truyá»n là ná»n nhà cÅ© cá»§a cô.

LÔI LÂU CÔNG CHÚA – NGUYỆT HOA CÔNG CHÚA

CÅ©ng ở thôn Bích Tràng có ngôi nghè thá» Lôi Lâu công chúa – Nguyệt Hoa công chúa. Tương truyá»n là tướng cá»§a Hai Bà. Chưa rõ sá»± tích.

HUYỆN KIM ÄỘNG

BÀ HỒNG NƯƠNG VÀ HAI CON LÀ PHỔ HỘ THƯỢNG SĨ, LINH LÔI.

Thôn Bồng Châu, xã Phú Cưá»ng, huyện Kim Äá»™ng thá» ba mẹ con bà Hồng Nương. Hồng Nương chính gốc quê huyện Thiên Bản, phá»§ NghÄ©a Hưng, SÆ¡n Nam hạ đạo, lấy chồng ở thôn Bồng Châu. Sau khi sinh con thứ hai là Linh Lôi thì chồng mất, bà nuôi dạy hai con khôn lá»›n rồi theo nghÄ©a quân Hai Bà Trưng diệt giặc. Sau khi Ä‘uổi giặc Tô, ba mẹ con bà ở lại kinh đô. Trong má»™t lần vá» quê Thiên Bản thì gặp cÆ¡n giông. Má»™t con rồng vàng từ trên trá»i sa xuống và rước ba mẹ con bà lên trá»i.

NƯỚC CÔNG VÀ ÄÃŒNH CÔNG

Thôn Mai Viên, xã Song Mai, huyện Kim Äá»™ng thá» hai vị trên, vốn là con quan tri phá»§ há» Dương tên Äào, ngưá»i Xích Äằng. Năm hai chàng lên 5 tuổi, Dương tri phá»§ bị Tô Äịnh giết. Phu nhân liá»n Ä‘em hai ngưá»i con trốn vá» làng Tư Viên. Nghe tin Hai Bà dấy binh, hai chàng đến bái kiến. Sau khi dẹp yên Tô Äịnh, hai chàng trở vá» Tư Viên thăm mẹ. Trên đưá»ng Ä‘i, gặp trá»i tối, nước sông dâng cao đón hai ngưá»i vá» thá»§y cung. Hai Bà Trưng phong Nước Công làm Bến Nước đại vương và Äình Công làm Äang Äình đại vương.

HÙNG DŨNG ÄẠI VƯƠNG VÀ Ả NÀNG CÔNG CHÚA:

Làng Phú Khê, xã Thá» Vinh, huyện Kim Äá»™ng thá» hai tướng cá»§a Hai Bà Trưng là hai vị trên. Hùng DÅ©ng là con ông Hùng Äức ở làng Bồng Lai, huyện Từ Liêm, đạo SÆ¡n Tây. Hùng DÅ©ng đến thụ giáo vá»›i Äào tiên sinh ở phưá»ng Thịnh Quang, huyện Thá» Xương. Thấy thông minh tài bá»™, tiên sinh bèn gả con gái là Ả Nàng cho chàng. Bấy giá» Tô Äịnh đã nhiá»u lần tá»›i cầu hôn Ả Nàng nhưng Ä‘á»u bị từ chối nên hắn lập mưu giết ông Äào. Vợ chồng Hùng DÅ©ng nghÄ© kế báo thù, ngầm chiêu má»™ binh sÄ©, lập thành má»™t đội quân. CÅ©ng lúc đó Hai Bà Trưng khởi nghÄ©a, vợ chồng Hùng DÅ©ng liá»n tá»›i há»™i quân, lập công lá»›n. Ông DÅ©ng được phong là Trấn Quốc đại vương và Ả Nàng được phong là công chúa. Sau này trong trận Cấm Khê, hai ông bà Ä‘á»u hy sinh.

HUYỆN PHÙ CỪ

NGUYỄN VIẾT QUANG, VIẾT CƯ, VIẾT VÕ:

Äình NghÄ©a VÅ©, xã Minh Tân, huyện Phù Cừ, thá» ba anh em há» Nguyá»…n là Viết Quang, Viết Cư, Viết Võ. Há» là con ông Nguyá»…n Huy Thành và bà Äào Thị Ãnh, vốn quê ở châu Bố Chính sau rá»i ra sinh sống ở Khoái Châu. Lúc đó Hai Bà khởi binh, ba anh em há» Nguyá»…n tá»›i đầu quân lập nhiá»u chiến công. Nhưng đến trận Cấm Khê thì cả ba Ä‘á»u hi sinh.

Äá»– QUá»C UY

Thôn Tân Tiến, xã Minh Tân, huyện Phù Cừ thá» má»™t vị tướng cá»§a Hai Bà là Äá»— Quốc Uy. Chưa rõ sá»± tích.

HUYỆN TIÊN LỮ

ÄỘNG TẦN Há»’NG LOAN CÔNG CHÚA:

Thôn Bái Khê, xã Cương Chính, huyện Tiên Lữ thá» nữ tướng này. Tương truyá»n thân phụ cá»§a bà là phá»§ quan ở Hải Dương bá»™ đã cùng ông Thi Sách dấy binh chống Tô Äịnh song Ä‘á»u bị sát hại. Bà Äá»™ng Tần liá»n theo Trưng Vương khởi binh. ÄÆ°á»£c Trưng Vương phong là Äá»™ng Tần Hồng Loan công chúa. Vá» sau bà hy sinh tại trận tiá»n.

LƯU THÃI HIỀN, THÃI THANH, THÃI THUẦN, THÃI SÆ N, THỊ CHINH, THỊ CHÂU:

Thôn Trí Thiện, xã Äức Thứng, huyện Tiên Lữ thá» tứ vị đại vương và nhị vị công chúa là sáu anh em há» Lưu. Chưa rõ sá»± tích. Thôn An Lạc cùng xã thì thá» riêng hai bà Lưu Thị Chinh và Lưu Thị Châu.

TRẦN MINH TÔNG VÀ THÔI NƯƠNG:

Thôn Quyết Thắng xã Tân Hưng, huyện Tiên Lữ thá» hai ông bà Trần Minh Tông và Thôi Nương. Tương truyá»n là tướng cá»§a Hai Bà Trưng. Chưa rõ sá»± tích.

HUYỆN VĂN LÂM

TRẦN CÔNG, MINH CÔNG

Thôn Phả Lê, xã Việt Hưng, huyện Văn Lâm, thỠhai vị tướng của Hai Bà là Trần Công và Minh Công. Sự tích chưa rõ.

TAM GIANG:

Thôn Äại Äồng, xã Äại Äông, huyện Văn Lâm thá» Tam Giang tương truyá»n là tướng cá»§a Hai Bà. Sá»± tích chưa rõ.

PHƯƠNG DUNG CÔNG CHÚA:

Äây là má»™t tướng cá»§a Hai Bà, được thỠở thôn Ngá»c Äà, xã Tân Quang, huyện Văn Lâm. Sá»± tích chưa rõ.

HUYỆN YÊN MỸ

TRƯƠNG CÔNG ÄẠI VÀ Là CÔNG MẪN

Thôn Lạc Cầu, xã Giai Phạm, huyện Yên Mỹ thá» hai vị tướng cá»§a Hai Bà. Äó là Trương Công Äại, con trai cá»§a Trương Công Nghiệp và bà Lý Thị Vị. Lý Công Mẫn là con nuôi cá»§a ông bà Trương.

Ông Công Nghiệp làm huyện quan huyện Tế Giang, đạo Kinh Bắc. Ông sinh được má»™t trai là Công Äại và nuôi thêm Công Mẫn. Hai con nổi tiếng tài giá»i, thông minh xuất chúng. Tô Äịnh lập kế giết cả nhà há» Trương nhưng bà Trương kịp cùng hai con trốn thoát vá» Lạc Cầu. Sau há» theo Hai Bà khởi nghÄ©a, vừa trả được thù nhà lại trả được nợ nước. Sau cả hai hy sinh trong má»™t trận đánh lại Mã Viện.

(Theo tư liệu của Vũ Nguyên Lý)

TỈNH VĨNH PHÚC

HUYỆN BÌNH XUYÊN

ÄẠM NƯƠNG – Há»’NG NƯƠNG – THANH NƯƠNG:

Äình làng Quất Lưu, nay thuá»™c huyện Bình Xuyên, tỉnh VÄ©nh Phúc, thá» ba vị nữ tướng cá»§a Trưng Vương.

Äó là ba chị em ruá»™t Äạm Nương, Hồng Nương và Thanh Nương, là con gái huyện lệnh huyện Tam Dương, há» Lê. Huyện Bình Xuyên khi đó là má»™t bá»™ phận cá»§a Tam Dương. Lúc này, Trưng Vương đã phất cá» khởi binh. Ba chị em há» Lê cÅ©ng nổi dậy hưởng ứng, đóng đại doanh ở Quất Lưu, đắp lÅ©y đào hào, chiêu má»™ được nhiá»u nghÄ©a sÄ©, lập thêm ra sáu đồn trại ở quanh vùng quê. Cả ba cô từng theo Trưng Vương Ä‘i hạ thành Tô Äịnh. Nhưng khi chống Mã Viện thì cả ba Ä‘á»u hy sinh ở trận tiá»n.

HUYỆN MÊ LINH

(Yên Lãng)

THIÊN BẢO – TRẦN NANG

Làng Thái Lai nay thuá»™c xã Tiến Thắng và làng Phú Mỹ nay thuá»™c xã Tá»± Lập Ä‘á»u thá» hai vợ chồng Thiên Bảo – Trần Nang làm thành hoàng. Sá»± tích hai tướng này đã nêu ở Chương ba.

LỰ NƯƠNG – BẠCH TRẠCH

Xã Tráng Việt ngày nay gồm ba thôn: Äiệp Thôn tên Nôm là làng Äẹp, Tráng Việt tên Nôm là làng Tráng và Äông Giao (không có tên Nôm). Ở hai thôn đầu Ä‘á»u thá» hai chị em Lá»± Nương và Bạch Trạch làm thành hoàng.

Thần tích cá»§a cả hai làng Ä‘á»u kể:

Tại Quy Hóa động, châu Bố Chính có vị tôn trưởng tên là Hùng Hiên, dòng dõi vua Hùng. Vợ ông là bà Mai Thị Triết. Gần năm chục tuổi, há» sinh má»™t gái, trên đỉnh đầu có chữ Thiên Sá»› Lá»± Nương. Hùng Hiên liá»n đặt tên cho là Lá»±, hiệu là Ả Nàng. Äó là ngày mùng 3 tháng Giêng. Năm năm sau, há» sinh thêm má»™t trai, trên đỉnh đầu có chữ Bạch Trạch nên dùng ngay chữ đó làm tên. Äó là ngày 10 tháng Sáu.

Lá»›n lên, hai chị em văn võ toàn tài. Lá»± Nương thay cha làm tôn trưởng rồi làm vua cõi đất Thiên Sá»›. Má»™t lần, hai chị em vá» thăm quê tổ là núi NghÄ©a LÄ©nh (nÆ¡i có Ä‘á»n thá» các vua Hùng, tỉnh VÄ©nh Phú), thuyá»n Ä‘i đến huyện Chu Diên thì gặp Trưng Nhị. Hai bên thông tá» há» tên, nguồn gốc và nhận ra là có há» hàng vá»›i nhau. (Hai Bà Trưng cÅ©ng là dòng dõi vua Hùng). Thế là hai chị em Lá»± Nương theo Hai Bà khởi nghÄ©a. Chị vỠđóng ở Tráng Việt, khi đó má»›i có ba chục nhà dân. Em vỠđóng ở Äiệp Thôn khi đó cÅ©ng không quá hai chục mái nhà. Há» chiêu thêm dân lập thêm trại và sau trở thành những tướng tài cá»§a Hai Bà.

Ả Lá»° – HÃC THẦN

Làng Äông Cao láng giá»ng cá»§a hai làng trên cÅ©ng thá» má»™t cặp hai chị em tên gá»i là Quốc Vương Thiên Sá»› Ả Lá»± Äá» Nương và Hác Thần cá»­a ải. Sá»± tích hai vị này cÅ©ng na ná như hai chị em Lá»± Nương, Bạch Trạch cá»§a hai làng Tráng Việt, Äiệp Thôn. Ngá»c phả Äông Cao kể rằng:

Ngưá»i con thứ 18 cá»§a Lạc Long Quân vá» làm vua nước Thiên Sá»› ở địa phận Thái Nguyên. Truyá»n đến Ä‘á»i thứ 27 là Hồ An (đổi từ há» Hùng sang há» Hồ). Vợ ông là bà Bạch Thị Phương. Năm Nhâm Tuất, ngày 4 tháng Giêng sinh má»™t gái đặt tên là Äá» Nương. Năm sau há» lại sinh ra má»™t bá»c trứng, nở ra má»™t trai, đặt tên là Hác. Äá» Nương thay cha làm quốc vương Thiên Sá»›. Lúc đó Hai Bà Trưng bị Tô Äịnh truy bắt, đã lánh đến ở nhá» nhà Äá» Nương. Sau đó há» khởi binh đánh quân Hán. Thắng lợi rồi, Äá» Nương cải tên là Ả Lá»±, lập cung phá»§ đồn binh ở Äông Cao. Nhưng sau lá»… khao quân ngày mùng 1 tháng Hai thì Äá» Nương thúc ngá»±a Ä‘i ra sông Nguyệt Äức bến Tiên Tân, “thét lên má»™t tiếng, nước rẽ đôi đón bà vá» thá»§y cungâ€.

Còn chàng Hác thì sau hy sinh ở cửa bể Nam Hải trong lần ngăn chặn quân Mã Viện.

Như vậy phải chăng Ả Lá»± – Bạch Trạch cá»§a hai làng Tráng Việt, Äiệp Thôn cÅ©ng là Äá» Nương – Hác Thần cá»§a làng Äông Cao?

Thần tích ngá»c phả vốn không ít những lầm lẫn vá» lịch sá»­.

LŨ LŨY

Thần tích làng Văn Lôi (nay thuá»™c xã Tam Äồng) kể như sau: Làng Văn Lôi xưa là trang Cổ Lôi. Trong làng có nàng Tứ là con gái má»™t lạc tướng nhân nằm mÆ¡ thấy đám mây sà xuống mà có mang. Nàng sinh má»™t trai, đặt tên là LÅ© LÅ©y.

Khi Hai Bà Trưng khởi nghÄ©a, LÅ© LÅ©y tìm đến đại doanh đầu quân. Sau khi dẹp xong Tô Äịnh, LÅ© LÅ©y vá» Văn Lôi lập đồn. Lúc quân Mã Viện kéo sang, chúng bao vây đồn này gá»i hàng. Nhưng LÅ© LÅ©y nhất định không đầu hàng. Giặc công phá. Biết không giữ nổi đồn trại, LÅ© LÅ©y phá vây nhưng không sao thoát ra ngoài được. Chàng bèn rút gươm đâm cổ mà hóa (cÅ©ng có thuyết nói ông bị giặc lấy mất đầu). Äó là ngày mùng 3 tháng Ba. Nay ở xóm Trại có cánh đồng Dinh tương truyá»n là dinh trại xưa. Thuở trước, tá»›i ngày kỵ, dân làng làm cá»— chay (để không đụng chạm tá»›i dao) và làm má»™t thá»§ cấp bằng giấy đặt trên bàn thá».

PHỤ CHÚ – Làng Văn Lôi ở vá» phía tây-bắc làng Hạ Lôi và cách làng này tá»›i ba làng: Liá»…u Trì, Äại Bái, Ná»™i Äồng. Nhưng Văn Lôi vẫn nhận là thuá»™c trang Cổ Lôi xưa – như Hạ Lôi cÅ©ng vẫn thưá»ng nhận. Vậy có má»™t thá»i đây hẳn chỉ là má»™t đơn vị cư dân, sau đó má»™t bá»™ phận má»›i tách ra Ä‘i lập nên má»™t làng má»›i nhưng vẫn giữ cái gốc Lôi (Kẻ Lói?) để tưởng nhá»› nguồn gốc.

Ả NƯƠNG – Ả NANG

Làng Yên Mạc nay thuá»™c xã Yên Mạc có vợ chồng ông Vương Hinh và bà Tạ Thị Long làm nghá» trồng dâu nuôi tằm. Há» sinh được hai gái, đặt tên là Ả Nương, Ả Nang. Khi bà Trưng truyá»n hịch, hai chị em há» Vương chiêu tập được gần má»™t nghìn dÅ©ng sÄ©, tá»›i há»™i quân ở Hát Môn. Hai cô được cá»­ Ä‘i tuần du hai bá»™ Tây và Bắc. Tá»›i núi Trâu SÆ¡n ở huyện Tiên Du (nay núi này thuá»™c huyện Quế Võ, Bắc Ninh), hai cô đồn trú lại. Sau đó cả hai chị em góp công lá»›n trong việc hạ dinh Tô Äịnh. Thắng lợi rồi, hai cô vá» khao thưởng quân gia tại làng quê Yên Mạc. Nhưng sau tiệc mừng là hai chị em Ä‘á»u hóa cùng lúc.

Cá»NG SÆ N

Làng Bạch Trữ nay thuộc xã Tiến Thắng vốn là thực ấp của Cống Sơn đại vương.

Nguyên tại châu Ãi, phá»§ Trưá»ng Yên, động Hoa Lư có vợ chồng ông Hoàng Công Tạo và bà Äinh Thị Äiá»n là ngưá»i hiá»n, mấy Ä‘á»i làm nghá» thuốc. Há» sinh có má»™t trai đặt tên là Cống. Năm Cống 22 tuổi thì bố mẹ kế tiếp qua Ä‘á»i. Cống dá»i Hoa Lư ra bắc tìm đến ở vá»›i cậu ruá»™t là Äinh Äạm làm trưởng bá»™ há»™ VÅ© Ninh. Nhưng chỉ ít lâu sau ông Äạm bị Tô Äịnh giết hại. Äinh Cống trở vá» Hoa Lư dạy há»c. Là má»™t ngưá»i thày có đức độ lại có tài giáo dưỡng nên môn sinh đến rất đông, tiếng tăm cá»§a thầy vang Ä‘i xa.

Khi Hai Bà khởi nghÄ©a, bà Trưng Nhị thân hành đến Hoa Lư má»i Äinh Cống ra hành doanh “thao luyện binh mã, huấn diá»…n binh thưâ€. Sau thắng lợi, Äinh Cống được cấp thá»±c ấp ở Thá»§y Trung châu tức nay là Bạch Trữ. Các Ä‘á»i vua sau phong là Cống SÆ¡n đại vương [113].

ÄỨC CẢ ÄỨC HAI – ÄỨC BA

Há» là anh em sinh ba, con ông Trương Long và bà Phùng Thị Loan, nguyên quán hương Lưu Xá, phá»§ NghÄ©a Hưng, đạo SÆ¡n Nam. Nghe tin Hai Bà khởi nghÄ©a, ba anh em rá»§ thêm ba mươi bạn hữu đến Hát Môn đầu quân. Tất cả Ä‘á»u dá»± trận đánh Tô Äịnh. Nhưng khi đã hạ được thành thì ba anh em Ä‘á»u hóa cùng má»™t lúc. Làng Trung Hậu lập Ä‘á»n thá» vì nÆ¡i đây có má»™t tòa cổ miếu mà bà Phùng Thị Loan đã tá»›i cầu tá»± sau đó sinh ra ba chàng trai dÅ©ng sÄ© ấy.

XA LAI

Ba làng Yên Äiá»m, Cao Quang, Äức Cung nay hợp thành xã Cao Minh (trước thuá»™c huyện Kim Anh nay thuá»™c huyện Mê Linh) và Ä‘á»u thá» Xa Lai, má»™t tướng cá»§a Hai Bà Trưng. Thá»±c ra, Ä‘á»i cổ cả ba làng chỉ là má»™t đơn vị cư dân thuá»™c huyện Bình Tuyá»n, đạo Thái Nguyên. Ban đầu gá»i là trại Linh SÆ¡n, sau đổi thành Linh Quang. Cuối cùng thành ba làng như hiện nay.

Thần tích kể rằng ở đất Long Biên có cô Äặng Huệ Nương tính thích du ngoạn. Lần đó, cô đến trại Linh SÆ¡n nÆ¡i làng Cao Quang ngày nay thấy có chùa (?) đẹp liá»n ở lại tu hành. Rồi má»™t hôm qua tòa cổ miếu ở chân núi Thằn Lằn có đám mây xà vào ngưá»i. Thế là cô có mang, sinh ra Xa Lai.

Xa Lai sau rá»§ được ba mươi lăm bạn bè theo cánh quân bà Trưng Nhị Ä‘i đánh Tô Äịnh. Xong việc, chàng vá» lập đồn tại Cao Quang. Tá»›i khi Mã Viện xâm lăng, hắn cho quân tá»›i đánh đồn này và Xa Lai đã chết trong trận chiến.

VĨNH HOA

Làng Trung Hà nay thuá»™c xã Tiến Thịnh, thá» VÄ©nh Hoa. Nhân vật nữ tướng này còn được thỠở làng Tiên Nha, xã Nguyệt Äức, huyện Yên Lạc, tỉnh VÄ©nh Phú, tức là làng đối diện vá»›i Trung Hà so vá»›i cá»­a sông Nguyệt Äức tức Cà Lồ ngày xưa (nay không còn vì đã bị lấp).

Ngoài ra VÄ©nh Hoa còn được thỠở làng Trung Hà bên bá» phải sông Hồng thuá»™c huyện Äan Phượng. Sá»± tích nhân vật này đã nêu ở phần huyện Äan Phượng.

CHÀNG Há»I

Làng Thịnh Ká»· nay thuá»™c xã Tiá»n Châu là căn cứ cá»§a Äông Hối đại vương tức Chàng Hối, má»™t thá»§ lÄ©nh nghÄ©a quân đã nổi dậy chống quân Hán trước ngày Hai Bà khởi binh. Sá»± tích Chàng Hối đã được kể lại ở Chương ba.

HẢI – TRỰC – ÚT

Làng Chu Phan nay thuá»™c xã Chu Phan thá» ba tướng lÄ©nh cá»§a Hai Bà là Hải Thần, Nhật Trá»±c và Chàng Út nhưng sá»± tích thất truyá»n.

Làng Chu Phan bên huyện Äan Phượng cÅ©ng thá» ba vị này. Vá» quan hệ giữa hai làng Chu Phan sẽ trình bày ở Phần Phụ chú cuối mục VÄ©nh Gia dưới đây.

VĨNH GIA

Làng Nại Châu, nay thuá»™c xã Chu Phan là nÆ¡i thá» chính công chúa VÄ©nh Gia. Thần tích kể rằng: Tại bãi Quân Thần, thuá»™c huyện Từ Liêm có nhà há» Tạ sinh hạ má»™t gái, đặt tên là VÄ©nh Gia. Năm cô 20 tuổi, được tin Hai Bà Trưng khởi nghÄ©a, cô đứng ra chiêu má»™ được hai nghìn nam binh nữ tốt rồi kéo lên Hát Môn tụ nghÄ©a. Cô được cắt cá»­ Ä‘i trấn “Tây Bắc nhị lá»™ chư biên giang bạnâ€. Nhân má»™t lần trẩy quân qua trại Cống Ãng (sau đổi là Nại Tá»­ Châu) ở sát cạnh sông Cái thấy có địa thế đồn binh liá»n đứng lại lập trại quân.

Và sau, trong má»™t trận chống quân Mã Viện, cô phải rút chạy, tá»›i Bạch Hạc giang tân (bến sông Bạch Hạc, tên gá»i khúc sông Hồng từ ngã ba Hạc đến hết địa phận huyện Bạch Hạc) thì có “thần ngưu†nổi lên đón qua sông. Khi Ä‘i tá»›i đầu trang Mạnh Lân (sau đổi là Mạnh Trữ, làng láng giá»ng cá»§a Nại Tá»­ Châu) có “rồng vàng hạ xuống đón cô lên trá»iâ€. Äó là ngày 10 tháng Mưá»i Má»™t.

Thá»§a trước, tá»›i ngày kỵ này, dân làng sá»­a tiệc cúng gồm bánh dày và bánh cuốn, ná»­a nhuá»™m Ä‘á», ná»­a để trắng.

Làng Yên Châu huyện Äan Phượng cÅ©ng có lập Ä‘á»n thá» VÄ©nh Gia.

PHỤ CHÚ – Ở hai bên bá» sông Hồng vẫn có hiện tượng “chạy lở†tức là dòng sông thưá»ng làm lở bá», mà là lở cả làng theo chu kỳ, cứ trên dưới má»™t trăm năm lại xảy ra má»™t lần. Lại do quy luật “sông kia bên lở bên bồi†nên dân làng bị lở bên này Ä‘a số sang bá» bên kia lập làng má»›i, trừ má»™t số nhỠở lại trên những dải đất còn sót. Tá»›i má»™t hai trăm năm sau, làng má»›i này bị nước sông Ä‘e dá»a thì dân lại chạy vá» bên này sông. Ngoài ra cÅ©ng có những làng do dân đông lên nên sẻ làng làm hai, má»™t ná»­a ở bên này, má»™t ná»­a sang bên kia sông. Cho nên ở hai bên sông Hồng chỉ nói phạm vi huyện Yên Lãng (nay gá»i là Mê Linh) bên bá» trái và huyện Äan Phượng bên bá» phải thưá»ng có những cặp đôi. Như ở huyện Yên Lãng bên bá» trái sông Hồng có những làng Chu Phan, Thanh Äiá»m, Trung Hà, Thá» Lão, Sa Khúc, Nại Tá»­ Châu, Nại Tá»­ Xã thì bên huyện Äan Phượng cÅ©ng có những làng như vậy. Từng cặp làng đó vẫn coi nhau cùng má»™t gốc và Ä‘á»n thá» chung má»™t thành hoàng như:

Hai làng Chu Phan thỠNhật Trực, Hải Thần, Chàng Út

Hai làng Thanh Äiá»m Ä‘á»u thá» Ngu Lan và Trương Nam Uyên.

Hai làng Trung Hà Ä‘á»u thá» VÄ©nh Hoa.

Hai làng Thá» Lão Ä‘á»u thá»i Trần Liá»…u và vợ là Lã Thị Hồng cùng Trần Quang Khải, Trần Quang Thành.

Hai làng Sa Khúc (Nại Sa) Ä‘á»u thá» Quý Minh.

Hai làng Nại Tá»­ Xã Ä‘á»u thá» Thi Sách và Hai Bà Trưng.

Hai làng Nại Tá»­ Châu Ä‘á»u thá» VÄ©nh Gia.

CÅ©ng khó khẳng định làng nào là làng gốc vì trải mấy nghìn năm, biết bao lần “chạy lở†[114], sách vở không có ghi chép mà bằng vào ký ức con ngưá»i thì mức độ chính xác không vượt quá vài trăm năm.

Cho nên chưa rõ Nại Tá»­ Châu nói ở thần tích VÄ©nh Gia chính là ở bên Äan Phượng hay Yên Lãng.

HUYỆN VĨNH TƯỜNG

NGỌC THANH – NGỌC TRINH:

Äây là hai cô con gái trang LÅ©ng Ngòi, nay thuá»™c xã LÅ©ng Hòa, huyện VÄ©nh Tưá»ng. Cô chị còn gá»i là Ả Chàng, cô em là Ả Chạ. Lúc đó có viên quan đô há»™ nhà Hán sai ngưá»i đến bắt Ả Chàng vá» làm thiếp. Uất hận, Ả Chàng đã qua Ä‘á»i. Cô em là Ả Chạ quyết trả thù cho chị, đã Ä‘i nhiá»u nÆ¡i tập hợp những ngưá»i cùng căm ghét giặc Hán. Há» tập hợp thành má»™t Ä‘oàn quân, thưá»ng đánh các đồn giặc. Sau há» vá» Hát Môn há»™i quân, theo Hai Bà Trưng Ä‘i đánh Tô Äịnh. Sau chiến thắng, Trưng Vương phong cho nàng là Ngá»c Trinh công chúa, cho vỠđóng đồn ở trang Äàm Luân (nay cÅ©ng thuá»™c xã LÅ©ng Hòa). Ba năm sau, Mã Viện sang xâm lăng, Ả Chạ đã chiến đấu rất dÅ©ng cảm rồi hy sinh ngay tại trang Äàm Luân này.

Äá»NG VỊNH:

Làng Thượng Lạp, xã Tân Tiến thá» Äống Vịnh, được coi là tướng cá»§a Trưng Vương, tương truyá»n là hy sinh trên dòng sông Phó Äáy.

HUYỆN YÊN LẠC

VĨNH HOA:

Phùng VÄ©nh Hoa, quê ở Mao Äiá»n, đạo Hồng Châu, từ nhỠđã há»c võ nghệ và văn chương. Lúc đó giặc Hán Tô Äịnh cai trị rất tàn bạo. Năm 18 tuổi, bố mẹ lần lượt qua Ä‘á»i, nàng trao gia sản cho ông cậu rồi ra Ä‘i tìm cách diệt giặc. Äến trang Tiên Nha, nay thuá»™c huyện Yên Lạc, tỉnh VÄ©nh Phúc, thấy địa thế đẹp nàng bèn ở lại rồi liên kết vá»›i nghÄ©a sÄ© bốn phương. Kịp lúc đó, Hai Bà Trưng phát hịch khởi binh. VÄ©nh Hoa bèn cùng bạn hữu tá»›i đầu quân. Sau nhiá»u chiến công, Trưng Vương phong cho nàng là VÄ©nh Hoa công chúa, lấy trang Tiến Nha làm “chính đồnâ€, trang Trung Hà bên kia sông là “thứ đồn†(xem thêm mục VÄ©nh Hoa ở phần huyện Äan Phượng, Hà Tây). Ba năm sau, trong trận đánh Mã Viện, thế cùng, nàng đã tá»± trầm trong dòng sông Nguyệt Äức.

KHÂU NI:

Trang Nhật Chiêu nay thuá»™c xã Liên Châu, huyện Yên Lạc thá» má»™t nữ tướng cá»§a Trung Vương là Khâu Ni. Nàng tên thật là A, con gái ông bà há» Quách, làm nghá» thuyá»n chài. Có viên quan đô há»™ nhà Hán định bắt cô làm thiếp. CÅ©ng thá»i gian đó bố mẹ cô qua Ä‘á»i, cô liá»n gá»t tóc Ä‘i tu. Khi ấy má»›i có 16 tuổi. Cô xưng là Khâu Ni tìm vá» trú ngụ tại Ngã Ba Hạc. Nuôi chí diệt thù, Khâu Ni bí mật tập hợp những ngưá»i cùng chí hướng chống giặc Hán. Khi Hai Bà há»™i quân ở Hát Môn, Khâu Ni đến dưới cá» lÄ©nh mệnh, được giao chỉ huy thá»§y binh đánh vào thành Tô Äịnh. Sau thắng lợi, Khâu Ni được phong là công chúa, lấy đất Nhật Chiêu làm thá»±c ấp. Nhưng chỉ hai năm sau cô qua Ä‘á»i, chưa kịp tham gia chống Mã Viện.

â—Š â—Š â—Š

Như vậy, ở châu thổ sông Hồng có nhiá»u làng thá» các vị tương truyá»n là tướng cá»§a Trưng Vương. Äó là tư liệu văn hóa dân gian. Song có má»™t Ä‘iá»u đáng lưu ý là ở những nÆ¡i đó hoặc gần đó thưá»ng có những địa Ä‘iểm khảo cổ há»c thuá»™c các giai Ä‘oạn văn hóa từ Phùng Nguyên tá»›i Äông SÆ¡n. Äiá»u này có nghÄ©a là vào thá»i kỳ Hai Bà Trưng, những làng ấy đã thuá»™c phạm vi những Ä‘iểm tụ cư đông đúc.

Ngoài ra, ở các địa Ä‘iểm trên cÅ©ng có nÆ¡i còn bảo lưu những tục lệ hèm húy được ngưá»i dân địa phương coi là có từ thá»i kỳ Hai Bà Trưng nhưng thá»±c tế rất có thể là những tia ảnh xạ cá»§a các thá»i xa xưa hÆ¡n. Như ở làng Hạ Lôi (Thạch Thất) vào ngày lá»… Hai Bà Trưng mùng 6 tháng Mưá»i có má»™t lệ mở tiệc thịt trâu lá»™t. Phải chăng đó chỉ là lặp lại má»™t mặt sinh hoạt cá»§a nghÄ©a quân Hai Bà hay còn là tàn dư cá»§a tục lệ hiến tế thá»i kỳ bá»™ lạc sống chá»§ yếu vá» săn bắn?

Hoặc ở Hạ Trì (Từ Liêm) vào ngày mồng 7 tháng Ba giá»— bà Sa Lương, tướng cá»§a Hai Bà Trưng có lệ bÆ¡i chải trên sông Hồng. Äó chỉ là nhắc lại má»™t buổi luyện tập thá»§y quân cá»§a Sa Lương hay còn là ảnh xạ cá»§a ngày há»™i nước đón trăng thá»i bình minh lịch sá»­.

Hay như ở vùng Gối có lệ mở há»™i chèo tàu tượng mà theo lá»i truyá»n ngôn thì là há»™i tưởng nhá»› cuá»™c trẩy quân cá»§a Hai Bà Trưng. Gối là tên Nôm chỉ chung má»™t cụm nhiá»u làng nay thuá»™c huyện Äan Phượng, có tên Hán Việt là Thượng Há»™i, Hạ Há»™i, Thúy Há»™i, Äan Há»™i, VÄ©nh Kỳ, Phan Long, Ngá»c Kiệu và Hạnh Äàn. Tại đây cứ vài chục năm lại má»™t lần mở há»™i chèo tàu tượng. Vào năm mở há»™i, dân bốn làng Thượng Há»™i, Thúy Há»™i, VÄ©nh Kỳ, Phan Long chung nhau dá»±ng lại cánh đồng Ngói (thuá»™c Thượng Há»™i) những cung Ä‘iện (bằng tre nứa) để làm nÆ¡i diá»…n xướng. Hai chiếc thuyá»n rồng bằng gá»—, có bánh xe di chuyển, má»—i thuyá»n là nÆ¡i đứng cá»§a mưá»i ba diá»…n viên, Ä‘á»u là nữ gồm má»™t chúa tàu, hai cái tàu và mưá»i con tàu. Con tàu vừa hát vừa múa vừa biểu diá»…n động tác chèo tàu (thuyá»n). Cái tàu gõ sênh giữ nhịp cho con tàu hát. Chúa tàu thì Ä‘iá»u khiển chung.

Lại còn có hai con voi Ä‘an bằng tre đặt trên bá»™ gá»—, cÅ©ng có bánh xe di chuyển. Má»—i voi có hai quản tượng quản tiá»n và quản hậu, cÅ©ng Ä‘á»u là nữ. Các ngưá»i này cÅ©ng sẽ vừa múa vừa hát đối đáp vá»›i các con tàu bên thuyá»n rồng.

Thuyá»n rồng và voi – tàu và tượng – đặt song song nhau, bên này hát má»™t câu thì bên kia hát đáp lại.

Tục lệ này theo má»™t truyá»n ngôn ở địa phương là có từ ý thức ká»· niệm Hai Bà Trưng: xưa Hai Bà đã trẩy quân qua vùng này, tàu thuyá»n tấp nập trên sông Nhuệ, voi ngá»±a rầm rập trên đưá»ng cái. Dân làng có nhiá»u ngưá»i Ä‘i theo nghÄ©a quân. Sau để tưởng nhá»› sá»± kiện đó, dân đặt ra lệ há»™i chèo tàu tượng.

Như thế, theo truyá»n thuyết ấy, ở thá»i kỳ Hai Bà Trưng ở vùng Gối đã là má»™t Ä‘iểm cư dân đông đúc. Äiá»u này lại được má»™t phong tục cổ há»— trợ.

NÆ¡i đây còn bảo lưu má»™t phong tục mà theo M.O.Côsven trong “SÆ¡ yếu lịch sá»­ văn hóa nguyên thá»§y†thì là má»™t phong tục có từ thá»i chế độ mẫu quyá»n phát triển tức thá»i kỳ cuối Äồ đá má»›i. Äó là phong tục kết hôn rất đặc biệt: phụ nữ Ä‘i lấy chồng nhưng ngay sau hôm cưới không ở lại nhà chồng mà trở vá» nhà mình làm ăn sinh hoạt như cÅ©. Sau má»™t thá»i gian ngắn là dăm tháng, dài là vài ba năm – cô dâu má»›i sang ở hẳn bên nhà chồng. Cho tá»›i trước Cách mạng tháng Tám năm 1945, phong tục đó vẫn phổ biến.

Äây chính là tàn dư khá đậm nét cá»§a má»™t hình thức hôn nhân gá»i là “cư trú riêng lẻâ€, sản phẩm cá»§a giai Ä‘oạn phát triển cá»§a thá»i kỳ mẫu quyá»n. Như thế vùng Gối rõ ràng là má»™t Ä‘iểm tụ cư cổ từng có tá»›i vài ba nghìn năm lịch sá»­. Vậy nghÄ©a quân Hai Bà có qua đây, để lại má»™t ká»· niệm đậm đà thì cÅ©ng là Ä‘iá»u rất có thể có.

â—Š â—Š â—Š

Còn vá» các tướng lÄ©nh thì qua sá»± tích cá»§a há» có thể nói rằng “không có lá»­a, sao có khóiâ€. Äành rằng trong thá»±c tế, Ä‘á»i sống cá»§a há» tất không hẳn đúng y như truyá»n thuyết, ngay cả há» tên cá»§a há» cÅ©ng vậy.

Ở đầu công nguyên liệu đã có chữ Thị để chỉ phụ nữ chưa? CÅ©ng đã có những mỹ tá»± Thành Công, Thá»§y Hải, Nàng Tế v.v… chưa? Hay cÅ©ng là cô gái trẻ mà nÆ¡i gá»i là ả (Ả Lã, Ả Lá»±) nÆ¡i lại gá»i là nàng (Nàng Tía, Nàng Quốc). Äó là cách gá»i cá»§a từng địa phương thá»i bấy giá» hay thá»i sau? Có nÆ¡i lại gá»i kết hợp cả hai: Ả Lã Nàng Äê (Tiếng Mưá»ng hiện có từ nàng ả chỉ con gái đầu cá»§a nhà lang. Tiếng Tày có từ ả và tiếng Thái có từ a Ä‘á»c kéo dài Ä‘á»u có nghÄ©a là cô). Hoặc rõ ràng là có sá»± lẫn lá»™n giữa má»™t vài nhân vật, như Ả Lá»± cá»§a hai làng Tráng Việt – Äiệp Thôn rất giống Äá» Nương cá»§a Äông Cao, hay gốc gác Chàng Hối thành hoàng làng Thịnh Ká»· chẳng khác gì gốc gác bà Thánh Thiên ở Ngá»c Lâm, huyện Yên DÅ©ng tỉnh Bắc Giang [115].

Nhưng dù sao trong thá»±c tế hẳn phải có những con ngưá»i thật sá»± đã đứng lên chống quân Hán!

PHỤ CHÚ – Vẫn theo các thần tích, ngoài những nhân vật đã nêu ở trên còn má»™t số tuy hoạt động ở những vùng khác nhưng có quê quán ở ÄÆ°á»ng Lâm. Ngày nay ÄÆ°á»ng Lâm là má»™t xã thuá»™c huyện Ba Vì. Trong xã có thôn Cam Lâm – nguyên chính tên là ÄÆ°á»ng Lâm – là quê cá»§a Phùng Hưng và Ngô Quyá»n.

Nhưng trong thá»±c tế, ở thôn này ngoài sá»± tích hai vua há» Phùng và há» Ngô thì không há» nghe kể vá» má»™t nhân vật nào ở thá»i kỳ Hai Bà Trưng. Có thể đây là má»™t huyện (hoặc có thá»i còn gá»i là châu) ÄÆ°á»ng Lâm má»™t đơn vị hành chính có từ thá»i Bắc thuá»™c, bao gồm vùng đất ngày nay là khu vá»±c các huyện Ba Vì, Quốc Oai, Chương Mỹ và Mỹ Äức. Ngô Thì SÄ© từng chỉ ra: â€œÄÆ°á»ng Lâm ở vào quãng huyện Hoài An và huyện Mỹ Lươngâ€. Hoài An nay là phần đất huyện Mỹ Äức và má»™t phần huyện Ứng Hòa. Mỹ Lương nay là khu vá»±c các huyện Quốc Oai, Chương Mỹ.

BA CHỊ EM BÀ DUỠNG

Có má»™t cặp vợ chồng quê ở ÄÆ°á»ng Lâm, vì nghèo khó phải bá» làng Ä‘i tha phương cầu thá»±c. Cuối cùng há» trú lại ở thôn Ná»™i Phật (nay là xã Tam Hợp, huyện Bình Xuyên, VÄ©nh Phú). Há» có ba con, đầu lòng là cô Dưỡng, hai em trai là Bạc và Bỉnh.

Ba chị em Ä‘i theo Hai Bà từ ngày đầu khởi nghÄ©a. Khi Mã Viện sang, cả ba Ä‘á»u hy sinh trong trận đánh bên bỠđầm Xuôi Ngành. Dân làng thương cảm lập miếu thá» ngay cạnh đầm này, nay vẫn còn gá»i là miếu Ba Vị.

BA ANH EM HỌ ÄẶNG

Ở ÄÆ°á»ng Lâm có ông Äặng Long làm nghá» dạy há»c. Nghèo túng nên ông và vợ là bà Phạm Thị Phương đến ở tại vùng Äồng Núi (nay là thôn An SÆ¡n, xã Äông SÆ¡n, huyện Chương Mỹ, Hà Tây). Há» sinh ba trai, đặt tên là Cả, Hai và Ba.

Ba anh em há» Äặng này đã lập được má»™t đội quân theo Hai Bà Ä‘i đánh Tô Äịnh. Thắng lợi rồi, hỠđược Hai Bà cho vá» lập đồn dá»±ng ải tại Äồng Núi đỠphòng giặc. Sau đó cả ba Ä‘á»u hy sinh trong cùng má»™t trận chống trả quân Mã Viện tá»›i hạ đồn. Hiện nay ở đầu thôn An SÆ¡n còn có má»™t gò cao tương truyá»n là nÆ¡i ba anh em há» Äặng tụ há»™i nghÄ©a quân.

CHIÊU TRUNG – Äá»– LÃ

Äó là hai anh em sinh đôi, con trai ông Äá»— Bang ở ÄÆ°á»ng Lâm.

HỠđến Hát Môn tụ nghÄ©a rồi được giao Ä‘em quân Ä‘i đánh giặc Hán ở mạn phía Nam. HỠđến vùng hai thôn Trung Thịnh và Yên Trưá»ng (nay thuá»™c xã Trưá»ng Thịnh, huyện Ứng Hòa, Hà Tây) xây thành đắp lÅ©y. Sau này, khi Mã Viện xâm lược, hai anh em há» Äá»— đã hy sinh ngay tại chân thành, chá»— bây giá» gá»i là Lăng Miá»…u hoặc Bãi Miá»…u. Ở thôn Yên Trưá»ng và thôn Trung Thịnh hiện còn Ä‘á»n thá» hai ngưá»i anh hùng này, còn có những dấu tích thành lÅ©y cá»§a há».

Ả LAN – CHÀNG TUẤN

Sự tích hai vị này đã nêu ở Chương ba.

THỦY HẢI – ÄÄ‚NG GIANG

Äây là hai tướng lÄ©nh cá»§a Hai Bà, có quê là ÄÆ°á»ng Lâm nhưng ngụ cư ở trại Hà Hào bên huyện Äông Anh. Sá»± tích hai vị này đã nêu ở khẳn huyện Äông Anh.

Chương Sáu
CÃC DI TÃCH

Các di tích thuá»™c vá» Hai Bà Trưng gồm có ba ngôi Ä‘á»n chính mà cả nước Ä‘á»u biết tiếng. Äó là Ä‘á»n Hạ Lôi ở huyện Yên Lãng cÅ© (nay là huyện Mê Linh, VÄ©nh Phúc), Ä‘á»n Hát Môn ở huyện Phúc Thá» (Hà Tây) và Ä‘á»n Äồng Nhân ở quận Hai Bà Trưng (Hà Ná»™i).

Ngoài ra còn có năm nÆ¡i thá» khác nhưng chỉ được biết tá»›i trong phạm vi má»™t vài làng. Äó là đình Vân Môn ở xã Trung Châu (huyện Äan Phượng – tỉnh Hà Tây), đình Nại Tá»­ Nam ở xã Hồng Hà (huyện Äan Phượng – tỉnh Hà Tây), đình Nại Tá»­ Xã ở xã Chu Phan (huyện Mê Linh – tỉnh VÄ©nh Phúc), đình Cư An ở xã Tam Äồng (huyện Mê Linh – tỉnh VÄ©nh Phúc) và Ä‘á»n làng Hạ Lôi – Bằng Trù (huyện Thạch Thất – tỉnh Hà Tây).

Còn có má»™t loại di tích khác cÅ©ng đáng được chú ý tá»›i đó là hai tòa thành ở trên đất huyện Yên Lãng cÅ©: thành Hạ Lôi tương truyá»n là do bà Trưng Trắc cho đắp để làm đô thành (đã bàn tá»›i ở Chương hai) và thành Dá»n tương truyá»n là do bà Trưng Nhị cho đắp để làm bản doanh.

ÄỀN HẠ LÔI

Äá»n ở vá» rìa phía đông nam làng Hạ Lôi. Ở địa phương này, có ngưá»i nói ngôi Ä‘á»n dá»±ng trên ná»n nhà cÅ© cá»§a mẹ Hai Bà, cÅ©ng có ngưá»i nói trước đó là miếu thá» Thi Sách, sau má»›i mở mang thành Ä‘á»n thá» Thi Sách và Hai Bà.

Äá»n Hạ Lôi có tá»± bao giá» thì không thể nói chắc được, chỉ biết là chiếu theo thá»±c trạng hiện nay thì từ quy cách kiến trúc đến đồ thá» tá»±, trang trí Ä‘á»u không vượt quá thế ká»· XIX.

Äá»n xây trên má»™t khu đất rá»™ng, thoáng, giữa cánh đồng cao, nhìn ra đê sông Hồng. Cổng Ä‘á»n đẹp, trên khung cá»­a chính có bức hoành mang bốn chữ “Ly chiếu tứ phương†(ánh sáng chiếu ra bốn phương). Sau cổng là má»™t vạt sân rá»™ng, cuối sân có hồ bán nguyệt. Trên bá» hồ là nhà tiá»n tế. Tại đây có má»™t tấm bia và má»™t cái chuông nhưng không cổ lắm. Bia có tên là “Cải chính miếu hướng bi ký†(Bia vá» việc sá»­a lại cho đúng hướng miếu) nói vá» việc sá»­a đổi hướng Ä‘á»n, khắc năm Thành Thái thứ nhất (tức năm 1899). Chuông thì có dòng niên đại đúc là năm Gia Long thứ hai tức năm 1803. Như vậy thì diện mạo và hướng Ä‘á»n ngày nay má»›i có từ năm 1899.

Phía trong nhà tiá»n tế là hậu cung. Tại đây trên bệ thá» vốn đặt tượng bà Trưng Trắc và tượng ông Thi Sách, đặt ngang hàng. Theo tá» khai cá»§a hương lý làng này (tháng 4-1938 ) ná»™p cho trưá»ng Viá»…n Äông bác cổ thì Ä‘á»i xưa đó là hai pho tượng bằng đất luyện, đến năm Gia Long thứ mưá»i má»™t (tức năm 1812) má»›i thay bằng tượng gá»—. Äặt bên ngoài tượng là bài vị bà Trưng Nhị. Bài vị này bằng đá tạc. (Như vậy ở đây thá» vợ chồng Thi Sách là chính).

Ở hậu cung và nhà tiá»n tế có má»™t số hoành phi, câu đối. Hai bức hoành giàu ý nghÄ©a tá»± hào là bức “Nam quốc sÆ¡n hà†(Sông núi nước Nam) và “Hoàng đế từ†(Äá»n đức vua). Äôi câu đối có niên đại xưa nhất là cá»§a VÄ©nh Tưá»ng tri phá»§ Nguyá»…n Thái cung tiến vào năm Tá»± Äức – Tân Tị tức năm 1881:

Bất thế anh hùng vương tỉ muội
Nhưng tiá»n cÆ¡ chỉ tuế xuân thu

Nghĩa là:

Vua chị vua em, hào kiệt thế gian khó sánh
Còn ná»n còn móng, xuân thu hương lá»­a dài lâu.

Má»™t câu đối khác cÅ©ng khá chỉnh là cá»§a huấn đạo Phạm Quang Tiến (đứng liên danh vá»›i đồng tri phá»§ và thương biện phân phá»§ VÄ©nh Tưá»ng) soạn năm Duy Tân – Canh Tuất tức năm 1910:

Sổ thiên niên Diên Quận cố đô, uất uất thông thông giang sơn ngô thổ.
Thập bát thế Lạc Hùng di trụ, oanh oanh liệt liệt tỉ muội nhất môn.

Nghĩa là:

Mấy ngàn năm Diên Quận đô xưa [116], đất nước nhà ta vẻ vang rục rỡ.
Mưá»i tám Ä‘á»i Lạc Hùng dòng cÅ©, chị em má»™t cá»­a hiển hách vang lừng

Ngày trước, hàng năm việc tế lá»… chá»§ yếu là vào những ngày mùng 6 tháng Giêng – tương truyá»n là ngày yến hạ khao quân, ngày mùng 1 tháng Tám là ngày sinh và ngày mùng 8 tháng Ba là ngày hóa cá»§a Hai Bà. Nhưng lá»… lá»›n nhất là ngày mùng 6 tháng Giêng, thưá»ng được bà con các làng lân cận gá»i là “ngày há»™i Hạ Lôiâ€. Vào ngày há»™i này có lệ cúng bánh dày và có rước kiệu. Chính đám rước ấy là “cái Ä‘inh†cá»§a ngày há»™i.

Từ trong Ä‘á»n, ba cá»— kiệu rước được rước ra cổng, kiệu Thi Sách Ä‘i trước, đến kiệu bà Trưng Trắc, sau cùng là kiệu bà Trưng Nhị. Nhưng ra đến đưá»ng cái – ở đây gá»i là đưá»ng Trống Quân – thì kiệu Thi Sách lại dừng lại để kiệu Hai Bà tiến lên trước (gá»i là giao kiệu) vì theo lá»… “ná»™i gia phu phụ, ngoại quốc quân thần†nghÄ©a là “trong việc nhà là vợ chồng, ra ngoài việc nước là vua tôiâ€. Äiá»u hấp dẫn là các đô tùy khiêng hai cá»— kiệu Hai Bà Ä‘á»u là thiếu nữ đồng trinh, những cô gái mưá»i tám, đôi mươi chưa chồng, đã qua sá»± tuyển chá»n nên cô nào cÅ©ng xinh và nhất là vóc ngưá»i, chiá»u cao thì Ä‘á»u tăm tắp như nhau. Má»—i cá»— kiệu có 32 đô tùy chính, 32 đô tùy dá»± bị, lại còn thêm hàng chục cô cầm tàn, cầm lá»ng, cầm các đồ lá»… bá»™. Như vậy là có tá»›i khoảng má»™t trăm rưởi cô gái tham gia vào đám rước, cô nào cÅ©ng xinh, trang phục ngày há»™i.

Kiệu Thi Sách thì do đô tùy nam khiêng, cÅ©ng đủ lệ bá»™, khoảng bảy chục ngưá»i.

Äám rước Ä‘i trên đưá»ng Trống Quân, ra đưá»ng cái, rồi tiến ve dinh để “há»™i đồng†vá»›i bốn vị thành hoàng Äô, Hổ, Bạch, Hạc và ông thánh Cốt Tung.

Có tài liệu viết rằng đám rước này ra sông Hồng, lấy nước giữa dòng cho vào má»™t cái chóe Ä‘em vỠđể dùng làm lá»… tắm tượng và dâng cúng quanh năm. Nhưng há»i tất cả các vị bô lão trong làng (như ông cụ Hương Äệ) thì không há» có chuyện này. Thá»±c ra, nghi thức lấy nước đó chỉ là cá»§a đám rước Ä‘á»n Äồng Nhân.

Có tài liệu viết là đồ tế khí ở Ä‘á»n Hạ Lôi Ä‘á»u sÆ¡n Ä‘en. CÅ©ng không phải! Äồ thỠở đây như kiệu, ngai… Ä‘á»u sÆ¡n son thiếp vàng và cá» quạt Ä‘á»u bằng vải lụa ngÅ© sắc. Ở Hạ Lôi này chỉ có Ä‘á»n thá» Cốt Tung má»›i kiêng màu Ä‘á».

ÄỀN HÃT MÔN

Làng Hát Môn nay thuá»™c xã cùng tên, ở huyện Phúc Thá». Äá»n thá» Hai Bà, thưá»ng gá»i là miếu Hát, nằm ở rìa phía đông bắc làng, mé trong đê sông Hát.

Ngay chân đê là má»™t hàng bốn cá»™t hoa biểu lá»±c lưỡng, trên cá»™t có nhấn nhiá»u câu đối. Từ đây vào Ä‘á»n còn khoảng non trăm bước. Tương truyá»n ngày Hai Bà khởi binh, đàn thỠđã lập tại đây. Ngày ấy chưa có đê, chưa có các xã Vân Nam, Vân Phúc nên dòng Hát chảy không xa nÆ¡i lập Ä‘á»n thá» là mấy. Theo lá»i kể ở địa phương thì Ä‘á»n này được lập từ Ä‘á»i Tiá»n Lê nhưng đó cÅ©ng chỉ là lá»i truyá»n miệng chứ không có giấy má»±c ghi chép.

Theo Việt Ä‘iện u linh và LÄ©nh Nam chích quái thì dưá»ng như Ä‘á»n Hát Môn được lập ngay sau khi Hai Bà hy sinh.

Việt Ä‘iện u linh: “Hai Bà thua trận và cùng mất. Thổ nhân thương tiếc lập Ä‘á»n thá» tại địa hạt huyện An Hátâ€.

LÄ©nh Nam chích quái: “Hai Bà thế cô, bị hại trong trận. Ngưá»i trong châu thương cảm, lập miếu ở cá»­a sông Hátâ€.

Lại cÅ©ng hai sách này cho biết “đá»i Lý Anh Tông (1138-1175) gặp đại hạn, vua sai sư TÄ©nh Giác lên Ä‘á»n cầu mưa, quả nhiên ứng nghiệmâ€. Như vậy là từ trước thế ká»· XII, ở Hát Môn đã có Ä‘á»n thá» Hai Bà nhưng nói rằng Ä‘á»n này có ngay sau khi Hai Bà tá»­ trận thì còn phải khảo sát kỹ càng hÆ¡n má»›i khẳng định được [117].

Cứ theo quy cách kiến trúc và đồ tá»± thì diện mạo hiện nay là có từ cuối thế ká»· XIX, đúng như lá»i kể cá»§a má»™t tấm bia dá»±ng ở hành lang (sẽ nói tá»›i ở phần sau).

Tại nhà tiá»n tế có má»™t bức hoành phi khắc bốn chữ Lạc Hùng chính thống có ý biểu dương sá»± nghiệp cá»§a Hai Bà là đã nối lại ná»n chính thống cá»§a các vua Hùng ngày trước.

VỠcâu đối, có một đôi bằng chữ Nôm khá đặc sắc:

Giặc Bắc đến nhà, gia quốc thù chung hai nữ tướng
Trá»i Nam có chá»§, non sông riêng gánh má»™t bà vua.
(Cử nhân Dương Bá Trạc)

Nhưng đôi câu đối mà nhiá»u ngưá»i biết đến là:

Äồng trụ triết hoàn Giao LÄ©nh trÄ©
Cấm Khê doanh hạc Hát Giang trưá»ng
(Khuyết danh)

Nghĩa là:

Äồng trụ gãy hai còn, núi non Giao Chỉ vẫn vững
Cấm Khê đầy hay cạn, sông nước Hát Giang vẫn dài.

Ở hậu cung không có tượng mà chỉ có bài vị và là bài vị Hai Bà Trưng. Không có bài vị Thi Sách. Như thế nÆ¡i đây chỉ thá» có Hai Bà. Thêm má»™t Ä‘iểm khác vá»›i bên Hạ Lôi (Yên Lãng) là thần tích thì chép Hai Bà tá»± vẫn ở Hát Giang nhưng đồ thá» phụng, hoành phi, câu đối, hương án, long kiệu, Ä‘á»u phải sÆ¡n Ä‘en. Không có màu Ä‘á». Ngày trước có lệ định là ai bước chân vào Ä‘á»n cÅ©ng phải cởi bá» má»i thứ trang phục màu đỠ(như thắt lưng, khăn, yếm…). Như vậy lệ định này chấp nhận giả thuyết Hai Bà chết vá» gươm Ä‘ao.

Ở Hát Môn có lệ mở há»™i vào ngày mùng 8 tháng Ba, tục truyá»n là ngày Hai Bà hy sinh. Thuở trước tiệc cúng khá đặc sắc: tiệc bánh trôi, còn gá»i là bánh tù tì. Nhưng việc này không phải là dá»±a vào sá»± tích Giá»›i Tá»­ Thôi bên Tàu như quan niệm khá phổ biến xưa nay [118]. Ở đây là dá»±a theo sá»± tích bà Âu CÆ¡ sinh trăm trứng. Cho nên bánh cÅ©ng nặn thành trăm chiếc hình trứng chim. Lá»… xong, dân làng Ä‘em 49 chiếc đặt trong bông hoa sen đưa ra sông Hát (khi còn là má»™t sông lá»›n) thả cho trôi xuôi. Tục này có lẽ để nhắc lại Hai Bà là dòng dõi Lạc Hùng, vì theo thần thoại Lạc Long Quân – Âu CÆ¡ thì trong số 50 ngưá»i con theo cha (tức Lạc Long Quân) vá» xuôi, má»™t ngưá»i ở lại Phong Châu, còn 49 ngưá»i kia Ä‘i vá» các miá»n khác sinh cÆ¡ lập nghiệp thành các lạc tướng lạc hầu. Lạc tướng Mê Linh tương truyá»n là dòng dõi Hùng Vương [119].

Ngoài ngày mùng 8 tháng Ba, ở Hát Môn còn có tiệc ngày mùng 4 tháng Chín tương truyá»n là ngày Hai Bà lên đàn thá» tế cáo trá»i đất. Tiệc cúng trong ngày ấy là trâu thui cả con.

Tại Ä‘á»n này có má»™t số bia cổ nhưng ná»™i dung không liên quan gì tá»›i sá»± tích Hai Bà. Chỉ là những bia ghi vá» việc tư sá»­a ngôi Ä‘á»n. Cổ nhất là bia Cung tiến bản từ nhị vị đại vương giám sát huệ Ä‘iá»n bi ký. Bia đã mòn nhiá»u, ngưá»i soạn là má»™t ông tiến sÄ© khoa Ất Mùi (1595) làm Binh bá»™ thượng thư (chá»— ghi tên há» bị má» hết). Kể việc viên quan ná»™i giám cúng ruá»™ng cho Ä‘á»n. Bia khắc năm VÄ©nh Tá»™ thứ ba (1622).

Má»™t bia khác có tên Khắc thạch bi, do Nguyá»…n Trí Cung soạn. Ông này đỗ há»™i nguyên khoa Quý Mão Ä‘á»i Chính Hòa (1703). Bia khắc năm VÄ©nh Há»±u – Bính Thìn (1736) nói vá» việc sá»­a Ä‘á»n.

Bia có niên đại gần nay nhất là Miếu hướng bi ký do tú tài Hồ Danh Bật soạn năm Tá»± Äức thứ 35 (1882) ná»™i dung cho biết Ä‘á»n Hát là nÆ¡i quốc tế (vua phải cá»­ khâm sai thay mặt đến tế) nhưng bị hư há»ng nhiá»u. Dân đóng góp tiá»n cá»§a, công sức tu sá»­a và chuyển hướng Ä‘á»n.

Như vậy thì diện mạo và ngay cả hướng Ä‘á»n ngày nay má»›i có từ năm 1882.

ÄỀN Äá»’NG NHÂN

Äá»n Hạ Lôi tương truyá»n là ná»n nhà cÅ© cá»§a Hai Bà. Äá»n Hát Môn tương truyá»n là nÆ¡i Hai Bà há»™i quân. Còn Ä‘á»n Äồng Nhân được dá»±ng nên do má»™t huyá»n tích. Huyá»n tích đã được kể lại trong Trưng Vương lưỡng vị thánh sắc: Sau khi gieo mình xuống sông Hạc (Hạc Giang), Hai Bà hóa thân thành tượng đá rá»±c sáng, trôi xuôi đến bãi Äồng Nhân… Vua Lý Anh Tông biết chuyện cho ngưá»i ra đón rước nhưng không được. Dân làng Äồng Nhân lấy vải đỠra đón thì được. Tượng đá lá»›n và nặng, đầu đội mÅ© trụ, thân mặc áo giáp, hai tay trá» lên trá»i, má»™t chân quỳ má»™t chân ngả. Vua bèn truyá»n cho dân làng ấy lập Ä‘á»n thá» hai pho tượng trên ở bên sông. Äó là vào năm Äại Äịnh thứ ba tức năm 1142 [120].

Như vậy là Ä‘á»n Äồng Nhân có từ giữa thế ká»· XII ở ngay sát cạnh bá» sông Hồng. CÅ©ng hai tài liệu trên có kể tiếp là đến năm Gia Long thứ mưá»i tám (tức năm 1819), bãi Äồng Nhân bị lở. Dân Äồng Nhân được phép dá»i Ä‘á»n Hai Bà tá»›i làng Hoa Viên thuá»™c tổng Hậu Nghiêm huyện Thá» Xương, dưng trên ná»n Tập Võ sở cá»§a triá»u Lê cÅ©. Rồi ngưá»i làng Äồng Nhân má»™t phần cÅ©ng dá»i vào cư trú xung quanh Ä‘á»n và lập ra má»™t làng Äồng Nhân má»›i trên đất làng Hoa Viên. (Làng Hoa Viên tá»›i khoảng giữa thế ká»· XIX đổi thành Hương Viên, tá»›i đầu thế ká»· XX lại đổi ra là Phương Viên). Nay làng Äồng Nhân đó thuá»™c phưá»ng Äồng Nhân, quận Hai Bà Trưng.

Như vậy Ä‘iá»u chắc chắn là Ä‘á»n Äồng Nhân được xây dá»±ng ở chá»— hiện nay từ năm 1819. Trước đó, Ä‘á»n ở ngoài bãi Äồng Nhân, nhưng theo các chính sá»­, như Việt sá»­ lược và Toàn thư thì Ä‘á»n được làm trên bãi ấy từ mùa xuân năm 1160 chứ không phải 1142 như lá»i truyá»n thuyết nêu trên. “Canh Thìn năm thứ 21 (1160), mùa xuân, tháng Giêng, làm Ä‘á»n Hai Bà và Ä‘á»n Xuy Vưu ở phưá»ng Bố Cái†(Toàn thư) Chữ Bố Cái có thể hiểu là Búa Cái (Búa có nghÄ©a là bến, nay còn đứng trong từ kép chợ búa). Vậy phưá»ng Bố Cái chính là khu vá»±c bãi Äồng Nhân, ngày nay thuá»™c phưá»ng Bạch Äằng, cùng quận Hai Bà Trưng. Äiá»u rất đáng lưu ý là cho tá»›i nay ở trên bãi Äồng Nhân vẫn có má»™t ngôi Ä‘á»n thá» Hai Bà song nhá» hÆ¡n nên dân gá»i là miếu Hai Bà. Như vậy là: đến năm 1819, do bá» sông Hồng lở nên Ä‘á»n Hai Bà được dá»i từ bãi Äồng Nhân vào đất làng Hương Viên. Song sông Hồng do quá trình lở – bồi diá»…n ra theo chu kỳ nên ở bãi Äồng Nhân chính gốc, dân vẫn bám trụ, nối tiếp cư trú sinh sống và há» cÅ©ng đã xây má»™t ngôi miếu thá» Hai Bà coi như để tưởng nhá»› cá»™i nguồn gốc gác cÅ©. Do vậy ở Hà Ná»™i, cụ thể là ở quận Hai Bà Trưng, có hai nÆ¡i thá» Hai Bà, má»™t Ä‘á»n má»™t miếu nhưng thá»±c chất vẫn là má»™t gốc. Do vậy đến ngày há»™i mùng 5 tháng Hai âm lịch, dân rước kiệu từ Ä‘á»n ra miếu rồi đình kiệu (tức dừng kiệu) Ä‘em đôi chóe xuống sông lấy đầy nước rồi rước trở vá» Ä‘á»n và làm lá»… há»™i chính thức ở đây.

Trở lại ngôi Ä‘á»n Äồng Nhân trên đất Hương Viên thì ngày nay, làng xóm đã đổi thay. Äá»n Äồng Nhân bây giá» là ở vào phố Hương Viên, quận Hai Bà Trưng. Trước Ä‘á»n là hồ bán nguyệt. Má»™t hàng cá»™t hoa biểu lá»±c lưỡng vốn có nhấn nhiá»u câu đối nhưng nay bị vỡ hầu hết. Tiếp đó là má»™t cái sân rá»™ng. Trên sân ở phía bên phải Ä‘á»n là má»™t tấm bia khá lá»›n dá»±ng trên rùa đá. Äó là bia Trưng Vương sá»± tích bi ký do VÅ© Tông Phan, tiến sÄ© khoa Bính Tuất (1826) soạn vào năm 1840. Ná»™i dung văn bia là biểu dương sá»± nghiệp Hai Bà và kể lại việc dân làng Äồng Nhân dá»i Ä‘á»n từ bá» sông vào nÆ¡i hiện nay.

Trong Ä‘á»n, ở nhà tiá»n tế có hai thá»›t voi sÆ¡n Ä‘en, voi gá»— nhưng ngà thật. Theo ông Hoa Bằng trong bài “Äá»n Hai Bà ở Äồng Nhân†in trên tạp chí Tri Tân số 39 thì “tương truyá»n hai cặp ngà voi đó là tặng phẩm do triá»u Lý ban cho dân làng Äồng Nhân để chế tạo voi thá» nên trong bản Thần tích làng Äồng Nhân hãy còn chép cả hai vế biá»n văn trích trong tá» biểu dân làng tạ Æ¡n vua Lý vá» việc ban tặng ấyâ€.

CÅ©ng ở nhà tiá»n tế giáp tưá»ng phía bên trái còn có má»™t tấm bia do Hà Ná»™i đốc há»c là cá»­ nhân Dương Duy Thanh soạn năm 1848, cÅ©ng có tên là Trung Vương sá»± tích bi ký. Ná»™i dung bia này cÅ©ng không khác gì mấy so vá»›i ná»™i dung tấm bia VÅ© Tông Phan.

Äến hậu cung sẽ thấy tượng Hai Bà đặt trên bệ cao. Nhưng không phải là tượng đá mà là bằng đất luyện. Hai tay tượng cÅ©ng không trá» lên trá»i mà đưa ngang ra phía trước. Äầu cÅ©ng không đội mÅ© trụ. Vậy đây không phải là tượng từ Ä‘á»i Lý mà là má»›i đắp sau này. (Tất nhiên không loại trừ khả năng bên trong tượng hiện nay có má»™t cái cốt đá, kiểu như “đá Mỹ Châu†bên Cổ Loa).

Ở nhà tiá»n tế cÅ©ng như hậu cung có nhiá»u câu đối hay như:

Äồng Nhân miếu, tôn tượng túc thanh cao, hào khí như sinh, Bắc cố mục trung vô Hán quốc.
Hát Thá»§y môn, ná»™ đào thá»i chấn đãng, anh phong bất tá»­. Nam âm sá»­ thượng hữu Bà Vương.
(Khuyết danh)

Nghĩa là:

Miếu Äồng Nhân, tượng báu trang nghiêm hào khí như còn, ngoảnh ngó Bắc phương không nước Hán.
Cá»­a sông Hát, sóng há»n sôi sục anh phong không dứt, tiếng vang Nam sá»­ có Vua Bà.

Hoặc:

Khả liên Hán đế xưng Quang Vũ
Bất để thoa quần khởi nghĩa binh.
(Khuyết danh)

Nghĩa là:

Khá thương vua Hán phô oai mẽ
Khôn đỠquần thoa dấy nghĩa binh.

Trước đây, hàng năm làng Äồng Nhân mở há»™i từ ngày mùng 4 đến mùng 8 tháng Hai, chính há»™i là vào mùng 5. Tương truyá»n đó là ngày dân bãi Äồng Nhân xưa đón tượng Hai Bà từ sông lên.

Trong ngày há»™i mùng 5 tháng Hai ấy, dân Äồng Nhân rước kiệu Hai Bà ra bá» sông Hồng, chá»— làng Äồng Nhân gốc, rồi đình kiệu lại, Ä‘em đôi chóe xuống thuyá»n đã túc trá»±c sẵn, bÆ¡i ra giữa dòng lấy nước. Nước này sẽ dùng để tắm tượng và dâng cúng quanh năm. Äặc biệt đám rước ấy có đôi voi gá»— Ä‘i dẹp đưá»ng, quản tượng là đàn ông. Còn các đô tùy khiêng kiệu thì toàn là nữ, tức cÅ©ng giống như nghi vệ ở đám rước làng Hạ Lôi. Nhưng các nữ đô tùy này chỉ có má»™t số ít là ngưá»i địa phương, còn thì là những cô gái các làng có giao hiếu vá»›i Äồng Nhân như Phụng Công (ở huyện Văn Giang, tỉnh Hưng Yên) là nÆ¡i tương truyá»n có ngưá»i đã cùng dân Äồng Nhân rước tượng Hai Bà ở sông lên từ Ä‘á»i nhà Lý. Có năm, vùng Thưá»ng Tín (Hà Tây) cÅ©ng cá»­ ngưá»i lên giúp há»™i vì được coi là quê hương cá»§a Hùng Nguyên, chồng bà Trưng Nhị.

Äám rước Ä‘i từ Ä‘á»n, ngược lên phố Lò Äúc, tá»›i phố Hàn Thuyên má»›i quay trở vá». Ngày trước đám rước còn lên đến chá»— nay là chân cầu Chương Dương.

â—Š â—Š â—Š

Cạnh Ä‘á»n Hai Bà, phía bên phải là ngôi đình cá»§a dân làng Äồng Nhân và bên trái là chùa cá»§a làng này. Chùa có tên là Viên Minh tá»± (chùa Viên Minh). Cả đình lẫn chùa tất cÅ©ng chỉ có thể có từ sau năm 1849. Nhưng cái tên Viên Minh thì bắt nguồn từ má»™t sắc phong vào năm 1533. Vào năm đó – năm Nguyên Hòa thứ nhất Ä‘á»i vua Lê Trang Tông – có sắc phong cho Hai Bà là Quảng Giáo Viên Minh Linh Thạch Trưng Vương Phật. Chữ Viên Minh lấy từ pháp hiệu này.

PHỤ CHÚ: Qua sá»± tích Ä‘á»n Äồng Nhân, có thể hiểu rằng tá»›i Ä‘á»i Lý, từ là hai vị anh hùng cứu nước, Hai Bà Trưng được vương triá»u này tôn lên là hai nữ thần bảo há»™ nông nghiệp. Tá»›i Ä‘á»i Lê Trung Hưng, Hai Bà lại được tôn lên làm Phật.

Ngoài ra, nhìn dưới góc độ dân tá»™c há»c thì ở ngày há»™i cá»§a các làng trên có những lá»… tiết đã trá»™n lẫn tín ngưỡng nguyên thá»§y vào chá»§ đỠlịch sá»­ (tưởng niệm Hai Bà). Như ở Äồng Nhân, việc rước nước sông Hồng, có thể là hình thức há»™i nước (thá» nước, cầu mưa), má»™t lá»… tiết tín ngưỡng nông nghiệp nguyên thá»§y. Hoặc lá»… bánh trôi ở Hát Môn có thể là sá»± tôn xưng biểu dương thành quả cá»§a lao động nông nghiệp trồng lúa má»›i.

QUÃN AO SEN

Tại xã Hạ Bằng, huyện Thạch Thất cÅ©ng có Ä‘á»n thá» Hai Bà Trưng. Như đã nêu ở Chương hai, theo chá»§ trương cá»§a ông Äinh Văn Nhật thì Hạ Bằng – tức Hạ Lôi và Bằng Trù – là má»™t khu thuá»™c trang Cổ Lôi ngày xưa, quê hương cá»§a Hai Bà Trưng. Nhưng Hai Bà lại không phải là thành hoàng làng (thành hoàng là ba anh em Cao Hưng, Tuấn TÄ©nh, Trung Liệt, các con cá»§a Lạc Long Quân) nên không thỠở đình mà thá» riêng ở quán. Vùng xứ Äoài cÅ© có tập quán gá»i nÆ¡i thá» các thần thánh là quán tức cÅ©ng như các làng vùng khác gá»i là nghè hoặc Ä‘á»n.

Quán thá» Hai Bà nguyên ở trên má»™t cái gò cạnh má»™t ao sen nên có tên là quán Ao Sen. Tương truyá»n đó là nÆ¡i Hai Bà Trưng mở tiệc khao quân. Sau, quán lại được chuyển sang má»™t cái gò đối diện tức chá»— nay là nhà trạm xá xã.

Trước đây, hàng năm có lệ cúng tế tại quán này vào ngày mùng 6 tháng Mưá»i Má»™t (là ngày Hai Bà khao quân). Tiệc đám là thịt trâu lá»™t, tức là mổ trâu xong rồi, thịt xẻ ra nhưng không nấu bằng nồi mà lại lá»™t da trâu, lấy da đó lót để nấu thay nồi. Hèm này là gợi lại bữa tiệc khao quân ngày ấy cá»§a Hai Bà, do quân số đông không đủ nồi nên phải làm ra như vậy.

Các cụ già ở địa phương còn kể là trong quán Ao Sen, trên các tấm ván nong lá gió có chạm hình Hai Bà Cưỡi voi ra trận. Tiếc rằng hồi Pháp tạm chiếm (1950- 1954) lính Pháp đã phá há»§y hoàn toàn quán này, ngay tấm bia duy nhất ở đây cÅ©ng bị chúng đẩy xuống giếng rồi lấp Ä‘i. Giếng ấy nay vẫn còn vết tích cạnh đưá»ng Ä‘i. Sau ngày hòa bình lập lại, trên ná»n quán đã xây trạm xá xã. Theo má»™t ngưá»i cao tuổi ở đây – ông cụ Äặc ở xóm Cốc thì quán này thá»i xưa các cố lão còn gá»i là quán Dạ. Ông Äặc không hiểu nghÄ©a chữ này. Phải chăng chữ Dạ ở đây cÅ©ng giống như chữ Dạ trong Mả Dạ ở Nam An quê hương bà Man Thiện? Như vậy có thể hiểu “quán Dạ†là “quán đức Bàâ€. Và cái tên gá»i này chính cÅ©ng là tia ảnh xạ cá»§a má»™t thá»i mà tiếng Lạc Việt chưa chia ra làm hai (tiếng Kinh và tiếng Mưá»ng) tức thá»i kỳ Hai Bà Trưng vậy.

THÀNH DỀN (CỰ TRIỀN)

Làng Cư An nay thuá»™c xã Tam Äồng, huyện Mê Linh. Trước đây làng này có tên là Cá»± Triá»n. Tại đó có má»™t dấu tích thành cổ mà dân làng gá»i là thành Dá»n. Có lẽ Dá»n là tên Nôm cổ cá»§a Cá»± Triá»n, vì những địa phương có tên bằng chữ Hán là Triá»n thì Ä‘á»u là phiên âm chữ Dá»n cá»§a tên gá»i Nôm. Ví dụ ở ná»™i thành, chá»— cuối phố Huế, đầu phố Bạch Mai ngày trước có má»™t cá»­a ô tên Nôm là cá»§a ô Cầu Dá»n thì các sách chữ Hán Ä‘á»u chép là Triá»n Kiá»u ô môn).

Cái tên Cư An chỉ má»›i có từ thế ká»· XIX, vì ở sách Kiến văn tiểu lục soạn vào thá»i gian những năm cuối thế ká»· XVIII tác giả là Lê Quý Äôn còn dùng chữ Cá»± Triá»n: “Ở xã Cá»± Chiá»n (sá»­a là Triá»n – N.V.P) có ná»n thành cÅ©, tương truyá»n Phục Ba tướng quân cùng Trưng Nữ Vương đánh nhau ở đâyâ€. (Bản dịch, trang 506, Nhà xuất bản Sá»­ há»c – năm 1962).

Nhưng đến sách Äại Nam nhất thống chí (soạn vào thá»i gian ná»­a cuối thế ká»· XIX) thì đã có tên Cư An: “LÅ©y cổ Trưng Vương: ở xã Cư An, huyện Yên Lãng, có hai lÅ©y cách nhau không xa, ná»n cÅ© này vẫn còn, tương truyá»n đấy là lÅ©y cÅ© cá»§a Trưng Vươngâ€. (Bản dịch, Tập IV, trang 213 – Sách đã dẫn).

Như vậy thành Dá»n nằm ở địa phận làng Cư An. Làng này nay thuá»™c xã Tam Äồng. Nhưng theo sá»± phân chia lại địa giá»›i gần đây thì thành Dá»n lại thuá»™c vỠđịa phận xã Tá»± Lập, vẫn là huyện Yên Lãng, tức nay là huyện Mê Linh.

Thành cách Ä‘á»n Hạ Lôi chừng 6km vá» phía tây bắc, tương truyá»n là nÆ¡i bà Trưng Nhị đóng quân. Cứ như cách gá»i ở địa phương, ngoài tên thành Dá»n, thành này còn được gá»i là thành Trại, thành Cá», thành Tam Kha.

Theo sá»± mô tả cá»§a ông Nguyá»…n Lá»™c trong bài “Những vết tích khảo cổ vá» cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng ở VÄ©nh Phú†[121] thì thành Dá»n có hình dáng khá đặc biệt: không đắp theo hình vuông, hoặc chữ nhật, hoặc Ä‘a giác Ä‘á»u như các thành thưá»ng gặp trên đất nước ta mà là hình bầu dục. Chá»— dài nhất là 200m, chá»— hẹp nhất là 170m. Mặt thành hiện nay có chá»— còn rá»™ng tá»›i 10m. Tưá»ng quanh cÅ©ng còn cao tá»›i 1,5m so vá»›i mặt hào chạy xung quanh thành. Hai đầu thành ở phía bắc và nam hiện còn hai khu đất được đắp vòng rá»™ng ra ngoài ước khoảng gần 1 sào Bắc Bá»™. Có thể đó là hai cái mang cá? Trong thành vá» phía Nam có má»™t gò cao. Ở đỉnh gò còn dấu vết ná»n móng ngôi miếu cổ tương truyá»n là nÆ¡i thá» bà Trưng Nhị và vốn là cá»™t cá» xưa.

Ở mặt phía đông của vòng thành có một quãng bị cắt ngang vì ở đó có một hố nước. Một bên thành được đắp vòng ra ngoài hố nước ấy, còn một bên thì nhập vào một gò đất khá cao. Nơi đó có thể là cổng thành.

Trong ná»™i thành, đối diện vá»›i cổng còn có má»™t ná»n đất phẳng hình chữ nhật giống như ná»n nhà. Tại góc bắc thành có má»™t hồ nước rá»™ng khoảng 1 sào Bắc Bá»™ và hiện còn sâu tá»›i 0,8 mét. Có thể đó là giếng nước dùng chung cho cả ná»™i thành.

Còn dãy hào chạy quanh thành thì nay bị san lấp nhiá»u, tuy vậy có chá»— còn rá»™ng tá»›i 10m, sâu chừng 0,6m so vá»›i mặt ruá»™ng xung quanh. Theo thần tích cá»§a làng Cư An thì sau khi đánh Ä‘uổi Tô Äịnh, bà Trưng Nhị được cá»­ vá» nÆ¡i đây đắp thành lÅ©y để làm kinh đô.

Liên quan đến tòa thành Dá»n này còn có má»™t tòa thành khác, cách 2km vá» phía đông. Äó là thành Vượn ở địa phận làng Nam Cưá»ng, giáp giá»›i Cư An (Nam Cưá»ng nay hợp vá»›i Cư An và Văn Lôi thành xã Tam Äồng). Theo lá»i kể ở địa phương thì Mã Viện đã kéo quân tá»›i đánh thành Dá»n trong nhiá»u ngày nhưng không hạ nổi. Hắn đành phải cho xây má»™t tòa thành ở đây để làm nÆ¡i trú quân lâu dài. Äó là thành Vượn. Thành Vượn có hình gần tròn, rá»™ng khoảng 2 héc-ta. ÄÆ°á»ng kính khoảng 150m đến 170m. Chá»— thành cao nhất là 1,5m so vá»›i mặt hào. Mặt thành có Ä‘oạn còn rá»™ng trên 8m. Phía bắc thành có má»™t gò đất cao, cÅ©ng gá»i là gò Cá»™t Cá».

Kể ra bảo rằng đây là thành do Mã Viện cho đắp thì cÅ©ng có thể tin được. Vì các sá»­ Trung Quốc Ä‘á»u có chép rằng Mã Viện đã xây Kiển thành ở huyện Phong Khê. Vậy mà huyện Yên Lãng, nay gá»i là huyện Mê Linh, chính là huyện Phong Khê ngày xưa. Và Kiển thành có nghÄ©a là “thành Cái Kénâ€. Ở đây, thành Vượn có hình gần tròn rất giống má»™t cái kén tằm. Vậy có thể Kiển thành ghi chép trong sá»­ sách là thành Vượn.

Như thế thành Vượn có thể coi là hiện vật để gián tiếp chứng minh sá»± có mặt cá»§a thành Dá»n vào thá»i kỳ Hai Bà Trưng. Thá»±c tế Cá»± Triá»n đúng là má»™t làng cổ. Các nhà khảo cổ đã cho biết rằng những di vật đào được ở lòng đất trong thành Dá»n (gồm gốm và đồng) có niên đại trước Công nguyên, thuá»™c giai Ä‘oạn văn hóa Phùng Nguyên và Äồng Äậu [122]. Và kiểu dáng cá»§a thành cÅ©ng đã được coi là loại hình thành cổ. Ông Lê Văn Lan (trong bài đã dẫn) có nhận xét: “Äặc Ä‘iểm đáng chú ý nữa là kiểu dáng cá»§a những tòa thành này (Cá»± Triá»n và Miếu Môn – N.V.P) nếu má»™t mặt tá» ra khác biệt vá»›i những thành quách cá»§a bá»n thống trị đương thá»i và cá»§a đất nước ở những thá»i kỳ sau – thưá»ng có hình tứ giác thì mặt khác, lại đồng dạng vá»›i thành Cổ Loa và cùng vÆ¡i Cổ Loa làm nên má»™t phong cách xây thành riêng: tạo má»™t bình diện hình gần tròn hoặc những đưá»ng cong tá»± do khép kín cá»§a tưá»ng thànhâ€.

Tất nhiên trải qua hai mươi thế ká»·, nhiá»u cánh quân đã đóng ở Cá»± Triá»n, như quân Nguyá»…n Khoan (thế ká»· X) hoặc nghÄ©a quân cá»§a các phong trào nông dân mà cụ thể nhất là phong trào Quận Hẻo Nguyá»…n Danh Phương. Bấy nhiêu cánh quân tất có tham gia nhiá»u hoặc ít vào việc làm thay đổi diện mạo thành Dá»n.

LŨY BÀ CHU TƯỚC (THÀNH MIẾU MÔN)

Vá» thành lÅ©y thá»i Hai Bà Trưng thì ngoài thành Dá»n ra nhiá»u tài liệu còn nhắc tá»›i LÅ©y bà Chu Tước (còn gá»i là thành Miếu Môn).

Tại khu núi đá Miếu Môn, nay thuá»™c xã Trần Phú, huyện Chương Mỹ, Hà Tây còn dấu vết má»™t thành lÅ©y mà nhân dân địa phương gá»i là LÅ©y bà Chu Tước.

Theo truyá»n thuyết, bà Chu Tước và em gái là Vân Má»™ng quê ở Äồng Sậu (nay là má»™t xứ đồng ở vùng núi này). Chị thì thông minh mưu trí còn em thì có sức khá»e phi thưá»ng. Thuở ấy nước nhà bị giặc Hán đô há»™, nhân dân rất cá»±c khổ. Hai chị em bà Chu Tước theo Hai Bà Trưng mưu việc lá»›n. Bà Chu Tước cho xây thành đắp lÅ©y để chá» thá»i cÆ¡ nổi dậy. Có má»™t lần Vân Má»™ng sang thăm chị trong lúc dân chúng Ä‘ang gánh đất xây thành. Äể khích lệ, Vân Má»™ng đã đích thân tham gia gánh đất gánh đá. Bà gánh rất khá»e, chạy như bay, không ai kịp. Äến chuyến cuối cùng, trá»i đã gần tối, bà gánh cố cho xong. Nhưng má»›i đến Miếu Môn không may đòn gánh bị gãy, đá đổ tung thành ra ba đống, tạo nên núi Chùa, núi Äặng và núi Sáo ngày nay.

CÅ©ng theo truyá»n thuyết, Mã Viện từng đánh tá»›i đây. Xương chất thành đống, dân bị tàn sát, nay còn các xứ đồng gá»i nhá»›: đồng Xương, đồng Tàn…

Dấu vết thành lÅ©y này gần đây vẫn còn. Năm 1974 ông Phan Äại Doãn đã mô tả như sau:

“Thành được đắp nối liá»n vá»›i hai chân núi đá vôi, rồi tá»a ra như các vành Ä‘ai. Phía ngoài có hào sâu bám dưới chân núi. Tất cả thành lÅ©y và hào kết thành má»™t hệ thống ôm gá»n thung lÅ©ng cá»§a ba ngá»n núi Phượng SÆ¡n, Tượng SÆ¡n và Yên Ngá»±a. Thành lÅ©y hiện nay chỉ còn lại hÆ¡n 60m, chân rá»™ng 11m, cao 1m60. Äá»™ sâu cá»§a hào chỉ còn gần 0,50m†[123].

Không rõ từ năm 1974 đến nay dấu vết có còn được như vậy không? Song Miếu Môn đúng là có má»™t vị trí chiến lược. Ngày nay là ngã ba án ngữ hai nẻo đưá»ng: Phía Äông từ Ngã ba Thá – nÆ¡i sông Äáy gặp sông Tích Ä‘i vào (tức theo tỉnh lá»™ 73) có thể sang vùng núi tỉnh Hòa Bình; phía Bắc theo quốc lá»™ 21A từ thị xã SÆ¡n Tây xuôi qua đây để đến thị xã Xuân Mai rồi vào Chi Nê, Nho Quan… Tại Miếu Môn thá»i chống Mỹ đã xây dá»±ng má»™t sân bay quân sá»±.

Còn vỠdi tích khảo cổ thì chính tại vùng này đã khai quật hai trống đồng loại 1 Hê-gơ, tuổi dư hai ngàn năm, được đặt tên là trống Miếu Môn I và Miếu Môn II.

“MIẾU BÀ TRẮCâ€

Ở Há»’ NAM (TRUNG QUá»C)

Trên đất Trung Quốc mà lại có Ä‘á»n thá» Bà Trưng! Kỳ lạ nhưng có thật! Vì nguồn thông tin này nằm trong thÆ¡ cá»§a danh sÄ© Ngô Thì Nhậm (1746-1803). Nguyên là trong Hoàng hoa đồ phả, má»™t tập thÆ¡ và há»a do Ngô Thì Nhậm sáng tác trong thá»i gian Ä‘i sứ nhà Thanh (năm 1793) có má»™t bài nhan đỠPhân Mao lÄ©nh (núi Phân Mao):

Nhất đái thanh sơn Sở, Việt giao
Hoàng Mao dịch lộ nhận Phân Mao
Thiên thu bật tận Hành Sơn lĩnh [124]
Äịa khí hoàn phù Nhạn Trạch mao [125].
Trưng Trắc kiếm mang khai động phủ
Úy Äà quế đố lạc sÆ¡n sào
Phong lai giải uấn tây nam lợi
Vị hứa Hùng Bi vạn nhận cao.

Nghĩa là:

Một dải núi xanh ở giữa nơi giáp giới Sở và Việt
Trên đưá»ng đến trạm Hoàng Mao nhận ra đó là núi Phân Mao.
(Ranh giá»›i cá»§a Trung Hoa do) Sách trá»i định ra không quá núi Hành SÆ¡n.
Khí đất làm trôi ngược lông chim nhạn ở Nhạn Trạch (vỠphía nam).
Lưỡi kiếm của Bà Trưng mở ra động phủ.
Sâu quế cá»§a Triệu Äà còn đầy trong hang núi [126].
Gió từ tây nam làm nguôi cơn nồng
Coi thưá»ng núi Hùng Bi dù cao tá»›i muôn sải [127].

Ngô Thì Nhậm có lá»i chú thích rằng: “Núi Phân Mao ở địa giá»›i Hành SÆ¡n, tỉnh Hồ Nam, có cá» mao rẽ hai ngả nam bắc, trên đưá»ng Ä‘i có biển đỠPhân Mao lÄ©nh†[128].

Như vậy thì núi này là chá»— ranh giá»›i hai nước Sở, Việt. Sở là khu vá»±c tỉnh Hồ Nam và Việt là khu vá»±c hai tỉnh Lưỡng Quảng ngày nay. Gá»i là Hồ Nam vì ở phía nam hồ Äá»™ng Äình. Và vậy là theo bài thÆ¡ này, tại Hồ Nam có Ä‘á»n thá» bà Trưng Trắc.

Trong má»™t tập thÆ¡ khác cá»§a Ngô Thì Nhậm – tập Yên Äài thu vịnh cÅ©ng gồm những bài thÆ¡ do ông viết trong chuyến Ä‘i sứ năm 1793 – có má»™t lá»i ghi chú khác: “Phía nam hồ Äá»™ng Äình có miếu thá» Bà Trưng. Bà đã chống vá»›i Mã Viện ở Hồ Nam và giữ được vài tháng. Sau đó bà chiến đấu ở Khẩu Phong và thất bại ở Tương Âm rồi mất. Nay ở đó còn có miếu thá» Hai Bà Trưng, tục gá»i là Miếu Bà Trắc, rất linh ứngâ€.

Rõ ràng đây chỉ là truyá»n thuyết. Vì chính sá»­ Trung Quốc không ghi sá»± việc này. Nhưng cÆ¡ sở để hình thành truyá»n thuyết trên thì có thể giải thích được: Chính sá»­ có ghi là sau khi Mã Viện hoàn thành công việc xâm lăng, hắn đã bắt trên ba trăm cừ súy ngưá»i Việt đưa vá» Trung Quốc, an trí tại Linh Lăng. Linh Lăng chính là phần đất phía nam tỉnh Hồ Nam. Số ba trăm cừ súy đó tất phải là các thá»§ lÄ©nh nghÄ©a quân, tướng lÄ©nh cá»§a Hai Bà và các lạc hầu lạc tướng đã kiên cưá»ng chống lại giặc Hán. Những ngưá»i dân Việt yêu nước này, tuy bị đày ải xa quê hương nhưng dứt khoát há» vẫn hướng vỠđất tổ, vẫn nuôi mối há»n căm đối vá»›i quân thù: hỠđã lập “Miếu Bà Trắc†để tưởng nhá»› thá»§ lÄ©nh cá»§a mình đồng thá»i cÅ©ng là thể hiện ý chí bất khuất cá»§a ngưá»i dân nước Việt.

Những câu chuyện vá» cuá»™c khởi nghÄ©a và cuá»™c kháng chiến ngày đó tất cÅ©ng được lưu truyá»n trong cá»™ng đồng ấy nhưng rồi do trải qua bao Ä‘á»i, bao thế hệ, cùng vá»›i quá trình địa phương hóa (tức là bị Trưng Quốc hóa) những câu chuyện đó bị “khúc xạ†đi trở thành ra truyá»n thuyết Bà Trưng đánh Mã Viện trên đất Hồ Nam.

Miếu Bà Trắc ở bên bá» hồ Äá»™ng Äình đúng là má»™t biểu tượng hiên ngang cá»§a tinh thần ngoan cưá»ng bất khuất cá»§a ngưá»i dân Việt thá»i Hai Bà Trưng dù bị tách khá»i quê hương vẫn dám phá»§ định uy quyá»n cá»§a kẻ thù Ä‘ang ở thế thắng.

Chương kết

Trưng Vương ở ngôi có ba năm nhưng sá»­ gia Ngô SÄ© Liên trong Toàn thư vẫn chép riêng làm má»™t ká»· bên cạnh các ká»· Hồng Bàng, ká»· nhà Äinh, ká»· nhà Lê v.v… Quả là má»™t ngòi bút “chí côngâ€, má»™t nhận thức đáng trá»ng. Vì vương triá»u này tuy tồn tại có ba năm nhưng đã mở đầu cho cả má»™t thá»i đại quan trá»ng trong lịch sá»­ dân tá»™c: thá»i đại đấu tranh giành độc lập, tá»± do.

Ká»· Trưng Vương ngắn ngá»§i nhưng là má»™t khoảng thá»i gian vô cùng sống động, ăm ắp sá»± kiện: trong có trên má»™t nghìn ngày mà dân tá»™c ta khi ấy đã tiến hành hai cuá»™c chiến tranh, là chiến tranh giải phóng dân tá»™c mùa xuân năm 40 và chiến tranh chống ngoại xâm vào hai năm 42-43. Giữa hai cuá»™c chiến ấy là thá»i gian xây dá»±ng chính quyá»n tá»± chá»§ sau hai trăm năm bị đô há»™, bị bóc lá»™t tàn tệ, bị đàn áp dã man và đồng hóa nghiệt ngã. Thật là hiếm có má»™t khoảng “ba năm†mà sục sôi, vang dá»™i, căng thẳng đến như vậy.

Nhận định vá» ká»· Trưng Vương ấy, bá»™ Lịch sá»­ Việt Nam – Tập I – cá»§a Ủy ban Khoa há»c xã há»™i có viết:

“Nó là tia lá»­a nhen lên tinh thần yêu nước Việt Nam vô địch, coi độc lập dân tá»™c là cái quý nhất, vá»›i ý chí không gì và không bao giá» lay chuyển là giành lại và giữ gìn độc lậpâ€.

Thật thế, cái tinh thần yêu nước Việt Nam ấy chính là cá»§a báu vô giá mà Hai Bà cùng nhân dân ngày đó để lại cho muôn Ä‘á»i cháu con. Chính cái tinh thần ấy đã giúp Hai Bà – từ 2000 năm trước đây – sáng tạo ra má»™t hình thức tiến hành chiến tranh giải phóng dân tá»™c độc đáo – hình thức đồng khởi – mà tá»›i ngày nay vẫn còn ứng dụng.

Chính vá»›i tinh thần ấy mà nhân dân Âu Lạc – mất chá»§ quyá»n từ hai thế ká»· trước – vá»›i hai tay trắng đã dÅ©ng cảm đứng lên lật đổ ách thống trị cá»§a má»™t kẻ thù hung ác Ä‘ang trên thế bành trướng cuồng nhiệt. Và hÆ¡n nữa, nhân dân Âu Lạc lại còn dá»±ng lên má»™t triá»u đại cá»§a riêng mình, còn xây đắp má»™t chính quyá»n tá»± chá»§, dù hình thức như thế nào – chưa đủ tài liệu để Ä‘oán định thì vẫn là má»™t chính quyá»n thá»±c sá»± cá»§a má»™t nước độc lập. Sá»± ra Ä‘á»i cá»§a nhà nước Trưng Vương trên co sở ý thức dân tá»™c đã được khẳng định còn là má»™t sá»± thách đố đối vá»›i tính bá»n vững cá»§a đế chế Hán. (Năm 41, nhân dân ở Hoãn Thành thuá»™c tỉnh An Huy và năm 43 nhân dân ở Ãch Châu thuá»™c tỉnh Vân Nam hẳn là cÅ©ng noi gương Âu Lạc mà nổi dậy chống nhà Hán).

Cho nên kẻ thù run sợ, quyết dồn má»i sức lá»±c, huy động cả má»™t dải bốn tỉnh Hoa Nam (tức hai nước Ngô, Sở ngày trước) để chống phá, hòng cứu nguy cho sá»± lung lay cá»§a chính quyá»n bành trướng đô há»™ ở vùng Bách Việt cÅ©ng như ở vùng Tây Nam Di.

Äối vá»›i ta, thá»i gian xây dá»±ng chính quyá»n tá»± chá»§ chưa lâu, má»›i có hai hoặc ba năm. Nhân dân Âu Lạc thá»±c sá»± chưa hồi sức sau hai trăm năm bị đô há»™. Má»i ngưá»i Ä‘ang phải làm rất nhiá»u việc để cá»§ng cố chính quyá»n non trẻ thì lại phải vá»™i vã cầm vÅ© khí mà tá»± vệ chống giặc ngoại xâm. Và thế là cuá»™c kháng chiến bắt đầu.

Các nguồn tu liệu Ä‘á»u không cho biết gì vá» hình thái tiến hành chiến tranh chống giặc Hán ngày ấy, ngoài hai ba địa Ä‘iểm có chiến sá»± và má»™t chi tiết vá» thá»i gian: cuá»™c kháng chiến kéo dài tá»›i hai hoặc ba năm.

Thá»±c ra chi tiết này rất có ý nghÄ©a. Vì vá»›i má»™t thứ quân giặc từng làm mưa làm gió ở Tây Vá»±c, ở Triá»u Tiên, ở Hung Nô, ở Tây Nam Di vậy mà chúng đã phải mất hai (hoặc ba) năm dòng má»›i đàn áp được cuá»™c kháng chiến cá»§a nhân dân Âu Lạc. Cuá»™c kháng chiến ấy là bằng chứng hiển nhiên cá»§a tinh thần yêu nước Việt Nam, cá»§a ý chí bất khuất ngoan cưá»ng, dám hy sinh xả thân cho độc lập, tá»± do.

Cuối cùng, trong tinh thần yêu nước Việt Nam đó cÅ©ng phải kể tá»›i tinh thần yêu nước cá»§a ngưá»i phụ nữ Việt Nam. Äứng đầu cuá»™c khởi nghÄ©a và kháng chiến là phụ nữ. Các tướng lÄ©nh nghÄ©a quân Ä‘a số là phụ nữ. Và thành phần phụ nữ trong quân chá»§ lá»±c không phải là ít như đã nêu ở các phần trên, chỉ ở nước ta má»›i có những cánh quân nam giá»›i phải hóa trang làm nữ giá»›i để xin Ä‘i chiến đấu. Äiá»u này nói lên tinh thần anh hùng cÅ©ng như vai trò thá»±c sá»± quan trá»ng cá»§a ngưá»i Phụ nữ Việt Nam trong cuá»™c sống đương thá»i. Có nhiá»u cách giải thích thá»±c trạng này: hoặc lúc đó tinh thần dân chá»§ cá»§a công xã chưa hoàn toàn bị ý thức hệ phong kiến Hán tá»™c phá há»§y, hoặc chế độ mẫu hệ tuy đã qua rồi nhưng vẫn còn những tàn dư trong sinh hoạt công cá»™ng cÅ©ng như riêng tây, hoặc trong ná»n kinh tế cá»§a thá»i kỳ quá độ từ chế độ công xã nguyên thá»§y sang chế độ phong kiến, ngưá»i phụ nữ vẫn còn giữ những nhiệm vụ chá»§ chốt trong gia đình cÅ©ng như trong làng chạ.

Các lý do trên Ä‘á»u thông nghÄ©a lý nhưng do thiếu tư liệu gốc nên chưa thể khẳng định. Có Ä‘iá»u là cho tá»›i thá»i thịnh thế cá»§a phong kiến, sách vở thánh hiá»n công khai tuyên bố “nam tôn, nữ tìâ€, “phu xướng phụ tùyâ€, “thập nữ viết vô†v.v… thì ở khắp thôn xóm vẫn “công anh, công ả, công cả đôi bênâ€, “thuận vợ thuận chồng, tát bể Äông cÅ©ng cạnâ€, “lệnh ông không bằng cồng bà†v.v… vậy vào đầu Công nguyên, phụ nữ Việt Nam hẳn Ä‘ang còn giữ má»™t vai trò quan trá»ng trong sinh hoạt xã há»™i.

â—Š â—Š â—Š

Ká»· Trưng Vương không dài, không làm mốc cho má»™t chế độ xã há»™i hoặc má»™t phương thức sản xuất nhưng rõ ràng là đã mở đầu cho má»™t ká»· nguyên má»›i trong lịch sá»­ dân tá»™c, má»™t ká»· nguyên đấu tranh giành độc lập, tá»± do, má»™t ká»· nguyên Ä‘i vào cuá»™c trưá»ng chinh nghìn năm chống bá quyá»n Trung Quốc, ká»· nguyên ấy kết thúc vào năm 938 vá»›i chiến thắng cá»§a Ngô Quyá»n vá»›i sá»± ra Ä‘á»i cá»§a quốc đô Cổ Loa (lần thứ hai).

Äiá»u vinh dá»± cho vùng đất Hà Ná»™i nói riêng, châu thổ sông Hồng nói chung là Hà Ná»™i – ở cả hai thá»i Ä‘iểm mở đầu và kết thúc ká»· nguyên này – đã chứng kiến và tham gia má»™t cách vô cùng hào hùng, tích cá»±c, sôi động vào hầu hết những sá»± kiện chính. NÆ¡i đây đã giữ gìn biết bao là ká»· niệm, dấu tích thuá»™c vá» những sá»± kiện đó.

Cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng làm rạng rỡ cho dân tộc ta, cũng là làm rạng rỡ cho Hà Nội – Thủ đô của chúng ta.

PHỤ LỤC

NGỌC PHẢ CỦA HAI LÀNG HẠ LÔI VÀ HÃT MÔN

Ở Thư viện Khoa há»c xã há»™i có má»™t bá»™ sưu tập các thần tích do hương lý chức sắc các làng ở Bắc bá»™ gá»­i ná»™p cho trưá»ng Viá»…n Äông bác cổ vào năm 1938. Những thần tích này hoặc là bản có từ xưa (bản cổ) hoặc là bản do các hương lý sao chép lại các bản cổ. Trong kho tài liệu này có bản ngá»c phả cá»§a làng Hạ Lôi (Yên Lãng) và bản ngá»c phả cá»§a làng Hát Môn.

Bản cá»§a Hạ Lôi có tên là “Nam Việt Trưng Nữ Vương Trắc Nhị nhị vương ngá»c phả cổ lụcâ€. Ở cuối có ghi năm tháng cùng vá»›i tên ngưá»i soạn, ngưá»i sao ngá»c phả: Hồng Phúc nguyên niên (1572) chính nguyệt, sÆ¡ thập nhật, Hàn Lâm viện, Äông Các đại há»c sÄ© (thần) Nguyá»…n Bính phụng soạn; VÄ©nh Há»±u tam niên (1737) nhị nguyệt, cát nhật, Quản giám bách thần tri Ä‘iện. Hùng LÄ©nh thiếu khanh Nguyá»…n Hiá»n phụng thảo đặc cổ bản tôn sao: Tá»± Äức nhị thập lục niên (1874) chính nguyệt sÆ¡ thập nhật đồng xã tôn sao.

Như vậy bản ngá»c phả này được chép lại vào năm 1874.

Bản cá»§a Ä‘á»n Hát Môn cÅ©ng có tên gá»i, có niên đại, có soạn giả y như bản Hạ Lôi. Như thế thì vá» ná»™i dung, hai bản này phải hoàn toàn giống nhau má»›i phải. Nhưng ở đây bản Hát Môn ngoài ba chá»— có thêm chú thích thì còn có hai Ä‘oạn khác hẳn bản Hạ Lôi. Äó là Ä‘iá»u hÆ¡i lạ. Có thể Ä‘oán rằng trong hai bản có má»™t bản là gốc còn bản kia là do ngưá»i chép lại ở địa phương đã thay đổi, thêm bá»›t má»™t số tình tiết theo sá»± hiểu biết cá»§a riêng cá nhân hoặc theo truyá»n thuyết ở địa phương mình. Nhưng do chưa thể xác định được Ä‘iá»u này nên dưới đây chúng tôi tạm dịch toàn văn bản Hạ Lôi chỉ vì bản này có số chữ nhiá»u hÆ¡n. Gặp chá»— bản Hát Môn kể khác thì chúng tôi chua ngay chá»— khác biệt đó ở cuối trang. Như vậy cùng má»™t lúc bạn Ä‘á»c có thể theo dõi cả hai bản ngá»c phả. CÅ©ng xin nêu thêm là do chưa thể giám định – cả văn bản lẫn ná»™i dung – nên việc giá»›i thiệu hai văn bản này chỉ nhằm mục đích cung cấp cho bạn Ä‘á»c những tư liệu thần tích cÆ¡ bản vá» Hai Bà Trưng mà lâu nay có khá nhiá»u ngưá»i cho là đã bị mất hẳn – mà cụ thể thì ở hai địa phương trên cÅ©ng không còn lưu giữ được thật [129].

Ông Nguyá»…n Quang Ngá»c trong bài “Hà Ná»™i vá»›i cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà†trên báo Hà Ná»™i má»›i ngày 7-10-1979 có viết: “Äiá»u rất đáng tiếc là thần tích Hát Môn không còn nữaâ€.

NAM VIỆT TRƯNG NỮ VƯƠNG TRẮC NHỊ NHỊ VƯƠNG NGỌC PHẢ CỔ LỤC

Nhá»› xưa, tá»›i cuối triá»u Hùng, thế nước cáo chung truyá»n đến Duệ Vương, đã là 18 Ä‘á»i: hưởng nước dư 2000 năm, đã là dài lâu.

Duệ Vương không có con (trai) nối dõi, nên cho vá»i Thục An Dương Vương vốn là cháu xa cá»§a các vua Hùng và là con cá»§a Ai Lao bá»™ chá»§ đến truyá»n ngôi cho. Thục Vương phụng mệnh, nối há» Hùng, kế trị ở ngôi sáu mươi năm. Thiên hạ thái bình, binh mạnh nước giàu, thấu suốt đạo SÆ¡n Nam Hạ và quận Cá»­u Chân.

Khi đó Triệu úy Äà nhà Tây Hán sang xâm lược. Thục Vương bị hại. Nước Nam lại thuá»™c nhà Hán. Trải qua Văn Äế, VÅ© Äế, tá»›i Kiến Xương (sá»­a là VÅ©), Tô Äịnh làm thái thú nước Nam. Hắn hiếu sát tham tàn, bạo ngược hại dân, má»i ngưá»i oán hận. Anh hùng bốn bể Ä‘á»u phẫn ná»™.

Có Hùng Lạc tướng quân dòng dõi Lạc Long Quân, ngày ấy đã ngoài 60 tuổi. Vợ là Trần Thị Äoan cÅ©ng ngoài 40 tuổi. Vậy mà chưa có con nối dõi. Má»™t hôm, bà Trần nằm mÆ¡ thấy má»™t đóa mẫu đơn trong cung trăng nở hai bông. Sau đó bà có mang. Äến ngày mùng 1 tháng Tám năm Giáp Tuất trá»i bá»—ng tối sầm, trong phòng thì gió thÆ¡m ngào ngạt, khí lành phát sáng. Bà trở dạ sinh hai gái, mặt như gương ngá»c, sắc như bình vàng, mày ngài, mắt phượng, má phấn, môi son, quả là tiên nữ chốn Bồng Lai, chúa hoa ở Lãng Uyển, không phải là hạng con gái tầm thưá»ng. Ông bà chăm chút hai con, đến năm hai con lên ba tuổi, đặt tên là Trắc nương, Nhị nương công chúa. Chú: Thá»i đó con cái vua chúa và các quan lang phụ đạo, trai thì gá»i là hoàng lang, gái gá»i là công chúa. (Lá»i chú này không rõ cá»§a ai. Nguyá»…n Bính hay Nguyá»…n Hiá»n? – N.V.P).

Từ đó năm tháng thoi đưa, hai chị em đã 16 tuổi. Nhan sắc nghiêng thành, tư dưng tuyệt thế, làm say hoa đắm nguyệt, cá lặn chim sa. Cả hai văn võ kiêm toàn, tài chí như thần, kiếm cung Ä‘á»u giá»i, cầm kỳ Ä‘á»u hay. Ai cÅ©ng coi là thế thượng thần tiên, nữ trung hào kiệt.

Năm Trắc nương 19 tuổi, gả vá» Chu Diên huyện lệnh Thi Sách. Vợ chồng hòa hợp. ÄÆ°á»£c vài năm, Thi Sách bị Tô Äịnh giết hại. Trắc nương cảm nghÄ©a chồng, căm giận giặc Tô, nuôi chí báo phục, má»›i dành chứa binh lương, chiêu má»™ anh hùng hào kiệt… Bà thưá»ng nguyện: bốn bể anh hùng hãy tá»›i giúp chúng tôi trừ Tô Äịnh, lấy lại non sông.

Má»™t ngày kia, Trắc nương phong em là Quốc Khôi công chúa [130], sai truyá»n hịch chiêu dụ phụ tướng nữ binh trong thiên hạ tá»›i phù tá. Quốc Khôi phụng mệnh. Trong mưá»i lăm ngày phụ tướng nữ binh anh tài trí dÅ©ng có dư hai nghìn ngưá»i kéo tá»›i ứng má»™, cho làm ná»™i giá.

Lại nói, khởi binh được má»™t năm, tướng sÄ© nam nữ tá»›i ba vạn ngưá»i. Há»™i tại Phong Châu thành bên sông Bạch Hạc. Trắc nương xưng là Trưng Nữ Vương, mổ trâu, ngá»±a khao quân, phong tước mệnh, phân phẩm vật cho chư tướng. Các đạo ná»™i giá Ä‘á»u là nữ, đông tá»›i hai nghìn ngưá»i.

Ngay ngày hôm đó, cá»­ binh đến cá»­a Hát Giang, đại há»™i ở bãi Trưá»ng Sa, Trưng Nữ Vương Ä‘iểm binh sÄ©, lập đàn kỳ đảo thiên địa bách thần [131], khấn rằng: Nguyện trá»i đất bách thần phù trì: Thiếp tôi là nữ nhi, lòng thù dấy nghÄ©a, những lăm trừ Tô Äịnh là kẻ khác nòi khác giống. Hắn đối vá»›i dân rất bạo ngược, dạ sói lang, hình dê chó, nhiá»…u loạn non sông làm sinh dân nghiêng ngá»­a. Thiếp tôi lòng Ä‘au, nghÄ© tá»›i tính mệnh má»i nhà mà khởi binh trừ Tô Äịnh. Nguyện trá»i đất bách thần phù trì giúp đỡ cho thành công. Äức ấy dài vậyâ€.

Khấn xong, bỗng trên đàn mây đen bao phủ, gió mau dữ dội, cỠxí phần phật bay, chỉ vỠphía đất giặc. Trưng Nữ Vương cùng bách quan lễ tạ.

Cùng ngày, Trưng Nữ Vương cá»­ binh tiến vá» huyện Chu Diên thuá»™c phá»§ Tam Äá»›i [132]. Thá»i gian đó Tô Äịnh xây thành Chu Diên. Trưng Nữ Vương tiến đến trang Cổ Lôi, lập đồn binh cá»± chiến Tô Äịnh. Lúc đó trang Cổ Lôi các há» Ä‘á»u theo Hai Bà [133]. Còn chá»n thêm 27 cô gái tài ba Ä‘i theo hầu ná»™i giá.

Äến ngày mùng 7 tháng Giêng, khao quân trong vòng mưá»i ngày. Sau đấy binh tướng chia các đạo đánh thành Tô Äịnh. Bốn mặt la hò, các đạo cùng tiến, lá»­a đốt tứ bá». Tô Äịnh không kịp dàn binh, bá» chạy ra ngoại thành. Trưng Nữ Vương và chư tướng tiếp đến. Tô Äịnh đại bại, chạy thẳng. Trưng Nữ Vương Ä‘uổi Tô Äịnh đến Cổ Lôi trang, nÆ¡i đây đã có lập sẵn đồn binh. Phục binh đổ ra. Quân Tô binh tướng chịu chết, hÆ¡n má»™t nghìn tên bị mất đầu. Äất Cổ Lôi máu chảy thành sông, xương cốt cao như núi. Tô Äịnh chạy vá» bắc ngạn.

Trưng Nữ Vương lấy lại sáu mươi thành, thu phục cõi bá». Từ đó Nam bang nhất thống. Trăm quan đón xa giá Trưng Nữ Vương vào thành Chu Diên, bà lên ngôi vua, xưng là Trưng Vương, phong em là phó vương. Từ đó thanh bình, Trưng Vương lập đô thành tại đất Phấn Lá»™, huyện Chu Diên [134]. Ở Cổ Lôi trang, Trưng Vương lập má»™t hành cung, năm tháng ban yến tiệc tại xứ Äầu Bàng Thượng là má»™t dải đất có thế đẹp như má»™t nhị sen hóa thành nÆ¡i chim phượng quần há»™i, gò đống bao bá»c lấy minh đưá»ng, sông nước nhiá»…u quanh xinh đẹp…

Lại nói từ Trưng Vương ở ngôi, dân Cổ Lôi được ban há» tên, ra vào cung Ä‘iện, quan tước đầy triá»u, vua tôi đồng đức. Thiên hạ thanh bình. Trăm hỠâu ca. Không ai không thá»a lòng vá» cuá»™c sống. Không má»™t vật nào là không được nuôi dưỡng.

Trưng Vương ở ngôi ba năm, rừng vắng hổ báo, nước chẳng ba đào, vua sáng tôi hiá»n, thiên hạ Ä‘á»u ái má»™. Äức như núi cao biển rá»™ng, khác nào trá»i Nghiêu, vua Thuấn…

Lại nói Hán Quang VÅ© nghe nước Nam có vua đàn bà, bèn sai Phục Ba tướng quân Mã Viện đưa quân sang đánh nước ta. Quân Hán hÆ¡n mưá»i vạn, tướng ba nghìn viên, rầm rá»™ tiến tá»›i biên giá»›i. Quân thá»§y cÅ©ng gồm trên má»™t vạn thuyá»n Ä‘i theo sông Giang, Hán. Lại có thêm hàng vạn ngá»±a chiến kèm theo.

Nhận được thư báo cáo cấp của biên quan, Trưng Vương cử tướng tuyển binh. (Chú: Cổ Lôi có năm tướng thuộc năm hỠđược phong hầu). Trên ba mươi viên danh tướng được phái đến các đạo ải quan cự chiến.

Qua vài năm, quân Hán thưá»ng thua, vừa chết trận vừa chết bệnh tá»›i quá ná»­a, lùi vá» Giang, Hán, dâng biểu lên vua Hán [135].

Trưng Vương nghe tin quân Hán lại vào cõi, cùng em là Quốc Khôi công chúa thay Ä‘ai giáp nam giá»›i, cưỡi ngá»±a cầm gươm cùng các nữ tướng tùy tòng năm trăm ngưá»i cùng mặc áo quần nam tướng và má»™t nghìn tướng nam ra nghênh chiến. Qua vài tháng, hai bên đánh dư mưá»i trận không phân thắng bại. Tá»›i má»™t ngày, quân Hán tiến tá»›i phá»§ Hạ Äồng, Hải Dương, nÆ¡i đó quân Trưng Vương đã lập đại đồn. Mã Viện phân các đạo bao vây tứ phía. Hai Bà không kịp bày trận, liá»n lên ngá»±a dẫn cánh quân thá»§ túc xông ra phá vây, chém được vài chục viên tướng Hán. Bá»—ng trá»i nổi gió dữ thổi tung cân Ä‘ai, làm lá»™ hình là nữ. Quân Hán thấy vậy reo to lên: “Vua đàn bà, tướng đàn bà, ta nhất định bắt sốngâ€. Chúng cởi hết quần áo xông vào. Nữ quân Trưng Vương hổ thẹn chạy tán loạn. Trưng Vương cÅ©ng phi ngá»±a chạy, đến Thạch Thành huyện thuá»™c phá»§ Kinh Môn, hai chị em thúc ngá»±a phi lên đỉnh núi và hóa. Äó là ngày mùng 8 tháng Ba. Lúc đó trá»i u ám tối sầm gió mưa gầm rít. Quân Hán rút chạy vá» thành.

Từ đó nước ta lại bị Äông Hán đô há»™.

Nói vá» các bá» tôi cá»§a Trưng Vương, cảm công đức cá»§a Bà đứng ra tu sá»­a hành cung (nÆ¡i ban yến tiệc) thành Ä‘á»n miếu phụng thá».

Năm Hồng Äức thứ nhất (1572) mùng 10 tháng Giêng, Hàn Lâm viện, Äông Các đại há»c sÄ©, bá» tôi là Nguyá»…n Bính phụng soạn.

Năm VÄ©nh Há»±u thứ ba (1737) ngày lành tháng Hai, Quản giám bách thần tri Ä‘iện, Hùng LÄ©nh thiếu khanh Nguyá»…n Hiá»n xét riêng bản cổ mà sao lại.

Năm Tá»± Äức thứ hai mươi sáu (1874) mùng 10 tháng Giêng, đồng xã sao lại [136].

Lúc này, quân Trưng Vương đóng ở Hải Dương, Hạ Hồng phá»§. Mã Viện hợp binh lại đánh. Qua mấy tháng xảy ra vài chục trận không phân thắng bại. Bá»—ng má»™t trận gió mạnh nổi lên làm loạn quân ta, không giống như trận gió ngày trước ở đàn thá». Thế không giữ được, Vương cùng phó vương lui giữ Cấm Khê. Viện tiến quá Äông Kinh, quân đến hồ Lãng Bạc (nay là Tây Hồ). Vương dừng lại ở Hy SÆ¡n (nay là Ngân Thị – Chợ Ngân), đóng tại đó, thá» không đội trá»i chung vá»›i giặc. Bá»—ng hiện má»™t ngưá»i vận triá»u phục, tâu rằng: “Phụng mệnh Thượng đế ở dương trần đã lâu. Nay vận số đã hết, thỉnh xe rồng vá» chầu trá»i. Chốn thá»§y cung sẽ là nÆ¡i lăng tẩm má»™ phầnâ€. Vương biết số trá»i khó tránh. Anh hùng không luận ở thành bại. Ngày mùng 8 tháng Ba, Vương và bà em gieo mình xuống Hát Giang. Anh hồn thưá»ng giúp dân giúp nước. Dân nhá»› công Æ¡n lập miếu thá».

 Hồng Phúc năm thứ nhất… (trở đi giống bản Hạ Lôi).

NHá»®NG VÄ‚N BIA VỀ Sá»° TÃCH HAI BÀ TRƯNG

Cho đến nay, trên toàn khu lưu vá»±c sông Hồng chỉ má»›i biết có hai tấm bia nói vá» sá»± tích Hai Bà. Hai tấm bia này lại cùng ở má»™t nÆ¡i: Ä‘á»n Äồng Nhân (quận Hai Bà Trưng – ná»™i thành Hà Ná»™i), ra Ä‘á»i cách nhau tám năm. Cả hai Ä‘á»u có tên là Trưng Vương sá»± tích bi ký.

Äể bạn Ä‘á»c tiện tra cứu, dưới đây là bản dịch hai bài văn bia đó:

1. BIA GHI Sá»° TÃCH TRƯNG VƯƠNG

Trên Ä‘á»i có những sá»± nghiệp kỳ lạ, làm cho ngưá»i ta không thể ngăn được lòng hâm má»™ và xúc động.

Nước Äại Nam ta, từ Ä‘á»i Hồng Bàng đến Ä‘á»i Lê, trước sau trong khoảng mấy nghìn năm, có những bậc anh hùng nối tiếp nhau chiếm cứ các vùng châu thổ, dá»±ng nên các triá»u chính thống như bốn há» Äinh, Lý, Trần, Lê.

Than ôi! Äấng trượng phu là phải như thế.

Trong nữ giá»›i mà trượng phu, chính là Hai Bà Trưng. Hai Bà là con Lạc tướng, cháu Lạc vương, vốn không phải ngưá»i thưá»ng. Nhưng từ khi nước Văn Lang bị mất, thế nước thuá»™c vá» nhà Thục, nhà Triệu, rồi đến nhà Hán, lệ thuá»™c nước ngoài hÆ¡n hai trăm năm. Việc ấy không cần bàn luận. Thêm vào đó, bá»n thái thú nhà Hán hoành hành bạo ngược, những bậc hào kiệt chưa ai nổi dậy. Buổi ấy, trong nước có việc kỳ lạ lắm thay! Äó là việc Bà Trưng chị vì chồng, Bà Trưng em vì chị, xắn cánh tay, hô má»™t tiếng, bá»n thái thú bạo ngược bá» chạy. Trong khoảng vài ngày, bình định được hÆ¡n năm mươi thành, oai vÅ© lừng khắp cõi LÄ©nh Nam, thanh danh làm rung động đất Hoa Hạ. Mặc dầu trí dÅ©ng như Phục Ba mà Hai Bà vẫn ba lần đánh thắng, thanh thế làm cho ngưá»i Hán bao phen ngày đêm vất vả. Äến lúc việc chẳng chiá»u lòng, cùng nhau xắn tay, nhảy xuống sông Hát. Trí tuệ như thế ai mà sánh kịp, tài lược như thế ai mà sánh kịp, nghÄ©a khí như thế ai mà sánh kịp. Chị em má»™t nhà, anh hùng muôn thuở, Hai Bà quả là bậc ngưá»i hiếm có trong nữ giá»›i và việc làm cá»§a Hai Bà cÅ©ng khó mà có được trong nữ lưu.

Các đấng trượng phu làm việc vốn không cần bàn luận thành bại, mà việc làm cá»§a Hai Bà lại càng không nên lấy thành bại mà luận bàn. Nghìn Ä‘á»i sau, Ä‘á»c trang sá»­ cÅ©, khiến má»i ngưá»i Ä‘á»u tăng thêm chính khí. Äến bản triá»u Hai Bà vẫn được ghi vào ná»n tá»± Ä‘iển [137]. Ngoài ra, miếu thá» Hai Bà đâu đâu cÅ©ng có, ấy là do uy thiêng cá»§a Hai Bà lưu truyá»n lại.

Tại làng Äồng Nhân, huyện Thanh Trì, từ xưa có lập Ä‘á»n thá» Hai Bà ở bãi sông. Vá» sau sông lở, dân làng chá»n được má»™t nÆ¡i ở Võ Miếu cÅ©, thuá»™c thôn Hương Viên, huyện Thá» Xương, được ban cấp hÆ¡n sáu mẫu đất để lập Ä‘á»n làm nÆ¡i hương đèn phụng thá». Việc ấy được vua xuống chỉ chuẩn y. Thế là triá»u đình đã thể theo nguyện vá»ng cá»§a dân, Ä‘iá»u đó có bằng cứ rõ ràng. Còn như việc thi thể không hóa và những Ä‘iá»u linh ứng lạ lùng thì Ä‘á»u là những sá»± truyá»n miệng thêm thắt.

Nhân tìm được tấm bia bá» không ở nÆ¡i Ä‘á»n má»›i, ngưá»i ta cậy tôi viết bài văn, ý muốn mượn bia để truyá»n lại những việc đó. Tôi cÅ©ng mượn bia này để bày tỠý kiến, giúp ngưá»i xem bia hiểu cho đúng. Vậy có bài ký này.

Năm Minh Mạng thứ hai mươi mốt trong muôn vạn năm. Canh Tý (1840) trung tuần tháng năm ngày tốt dựng bia.

Tiến sÄ© khoa Bính Tuất (1826) nguyên đốc há»c Bắc Ninh, VÅ© Hoàn Phá»§, hiệu ÄÆ°á»ng Xuyên soạn [138].

Theo bản dịch của Lê Thước – Trần Huy Hà

(Nghiên cứu Lịch sử số 149).

2. BIA GHI Sá»° TÃCH TRƯNG VƯƠNG

Trong khoảng vÅ© trụ, sá»± nghiệp kỳ lạ phần nhiá»u ra từ những khách trượng phu. Phận gái làm nên sá»± nghiệp lạ, chẳng cÅ©ng là bậc nữ trượng phu sao? Như thế lại càng đáng ghi lắm.

Nhá»› Hai Bà Trưng ngưá»i Châu Phong, cha là Lạc tướng, tổ là Hùng Vương. Kể vá» dòng dõi kẻ thưá»ng không sánh được. Huống nữa Hai Bà Ä‘em tấm thân ngá»c trắng giá trong, ôm cái chí tang bồng, hoài bão không phải vừa. Hành động lá»›n lao chẳng ở đấy thì ở đâu?

Từ khi nước Văn Lang ná»­a vá»i sụp đổ, bá» cõi mất vá» tay Thục, Triệu và Lưỡng Hán đến vài trăm năm. Thêm ná»—i ngá»n lá»­a bạo ngược cá»§a Tô Äịnh lại lưng trá»i ngùn ngụt bốc.

Hai Bà, vợ vì chồng, em vì chị, bừng bừng nổi giận vùng dấy nghĩa binh, ném trâm thoa mà mặc giáp trụ, nhãng gương lược mà cầm gươm đao, không đầy vài tháng mà lược định 56 thành ngoài Ngũ Lĩnh, dựng nước, xưng vương, định đô Mê Linh. Chẳng phải sự nghiệp kỳ lạ là gì đấy?

Äến lúc phải lui vá» Cấm Khê, tuẫn tiết ở Hát Giang, cÅ©ng là bởi trá»i chứ há nên bình luận, anh hùng theo thành hay bại.

Nhưng xét đến gan dạ kia, mưu lược kia, tiết tháo kia thì Hai Bà thật không thẹn là dòng dõi thần minh.

Sau khi mất, chân thân Hai Bà hóa thành đá hiển linh ở bến sông Nhị Hà. Năm Äại Äịnh thứ ba (1142) vua Lý Anh Tông sai lập Ä‘á»n ở bãi Äồng Nhân, huyện Thanh Trì để thá» Hai Bà, rất linh ứng. Các triá»u Ä‘á»u có sắc phong.

Hoàng triá»u ta trá»ng Ä‘iển lá»…, đã phong sắc rồi. Năm trước, Ä‘á»n cÅ© hư há»ng vì ná»—i sông lở cát bay, đã được chỉ dụ nhà vua cho dá»i vào thôn Hương Viên, huyện Thá» Xương để dân xã thá» phụng.

Nghìn thu hương lá»­a, dằng dặc vá»›i trá»i đất không cùng.

Nay nhân sá»­a Ä‘á»n, xin kính thuật sÆ¡ qua sá»± tích Hai Bà để khắc vào đá, truyá»n lâu dài.

Hậu quân Äô thống phá»§ đô thống lÄ©nh Hà Ninh tổng đốc VÅ© Khê tá»­ Tôn Thất Bật kính ghi.

Năm Tá»± Äức thứ nhất (1848 ) trong muôn vạn năm ngày lành, tháng Tư. Cá»­ nhân tỉnh Hưng Yên hiện làm đốc há»c Hà Ná»™i, Dương Duy Thanh kính soạn [139].

Theo bản dịch của Hoa Bằng
(Tạp chí Tri Tân số 39)
24-3-1942


CHÚ THÃCH:

1. Việc xác định vị trí các khu vá»±c hành chính thá»i cổ thá»±c ra rất khó khăn vì tài liệu thư tịch rất ít á»i, phải vận dụng các cứ liệu cổ địa lý, cổ sá»­, địa danh há»c v.v… má»›i có thể Ä‘oán nhận ra. Ở đây, chúng tôi dá»±a vào sách Äất nước Việt Nam qua các Ä‘á»i cá»§a Äào Duy Anh và các luận văn nghiên cứu vá» vấn đỠnày cá»§a Äinh Văn Nhật in trên tạp chí Nghiên cứu Lịch sá»­ các số 142, 155, 156, 172, 190.

2. Các tư liệu vá» hoa quả, cây trồng trích ở các sách Trung Quốc cổ là dẫn theo Trần Quốc Vượng trong bài “Mấy nét sÆ¡ lược vá» tình hình sản xuất nông nghiệp Việt Nam thá»i Bắc thuá»™câ€, Thông báo Sá»­ há»c – Nhà xuất bản Giáo dục – Tập 1, năm 1963.

3. Tại di chỉ Cổ Loa, bên cạnh những mÅ©i tên đồng, có má»™t số đồ sắt. Vậy kỹ thuật luyện sắt đã xuất hiện trước thá»i kỳ nước Âu Lạc, tức trước thế ká»· thứ 111 tr.c.n.. Tại di chỉ Gò Chiên Vậy (xã Kim Hoàng, huyện Hoài Äức) có lưỡi cuốc sắt. Di chỉ này có niên đại C.14 là 2350 ± 100 tức là khoảng thế ká»· thứ IV tr.c.n.

4. Bản dịch sách SÆ¡ yếu lịch sá»­ và văn hóa nguyên thá»§y cá»§a M.O.Côsven (NXB Văn Sá»­ Äịa – 1958) gá»i là gia tá»™c cá thể.

5. Thuật ngữ “thá»i kỳ Hai Bà Trưng†dùng trong sách này không chỉ là thá»i gian ba năm Trưng Vương ở ngôi mà muốn chỉ cả ná»­a đầu thế ká»· thứ I sau Công nguyên.

6. Sẽ trở lại vấn đỠnày ở Chương ba.

7. Theo LÄ©nh Nam chích quái thì Ä‘á»i Hùng Vương đã có hôn nhân và “việc hôn nhân lấy gói muối (hoặc gói đất) làm đầuâ€. Äó là má»™t tục lệ trong nghi thức cá»§a hôn nhân thá»i ấy. (Xem thêm bài “Việc hôn nhân lấy gói đất làm đầu†cá»§a tác giả Nhâm Tuyết trong Hùng Vương dá»±ng nước – Tập III – 1973).

8. Lịch sử chế độ phong kiến Việt Nam – Tập 1 – Trần Quốc Vượng và Hà Văn Tấn – tr.39.

9. Hà Kỉnh – Bà Man Thiện – Danh nhân quê hương – Tập II – Ty Văn hóa Hà Tây – 1974.

10. Äây là má»™t cuốn diá»…n ca lịch sá»­, khuyết danh, ra Ä‘á»i khoảng thế ká»· XVIII, ná»™i dung phần lá»›n là dá»±a vào truyá»n thuyết dân gian. Äã có bản phiên âm ra chữ quốc ngữ cá»§a Nguyá»…n Lương Ngá»c – Äinh Gia Khánh. NXB Văn hóa.

11. Trong sách này, những tháng viết cả chữ – chứ không bằng số – Ä‘á»u là tháng âm lịch.

12. Bản dịch cá»§a Trịnh Äình Rư – tr.22 – NXB Văn hóa.

13. Bản dịch cá»§a Äinh Gia Khánh – Nguyá»…n Ngá»c San – tr.62 – NXB Văn hóa.

14. Bản dịch đã dẫn – tr.91.

15. Bản dịch cá»§a Viện Sá»­ há»c – tr.82 – NXB Văn sá»­ địa.

16. “Văn hiến 4000 năm†– Báo Äại Ä‘oàn kết số 4-4-1977.

17. Trong quyển Trưng Vương lịch sá»­ – Hoàng Thúc Há»™i (Nhà in Äuốc Tuệ – 1937) cÅ©ng có ghi Thi Sách là há» Äặng.

18. Có một bản Thủy kinh chú thay chữ “đắc†nghĩa là là lấy được bằng chữ “phục†nghĩa là tha cho.

19. Nguyên văn: “Hậu Chu Diên lạc tướng tá»­ danh Thi Sách Mê Linh lạc tướng nữ Trưng Trắc vi thê. Trắc vi nhân hữu đảm dÅ©ng, tương Thi khởi tặc… Trắc, Thi tẩu nhập Kim Khê cứu, tam tuế nãi đắcâ€.

20. Bản dịch cá»§a Phan Duy Tiếp, NXB Sá»­ há»c. tr.24.

21. Bản dịch của Trần Văn Giáp. NXB Văn hóa, Tập 1, tr.171.

22. Bản dịch cá»§a Viện Sá»­ há»c, NXB Văn sá»­ địa, Tập 1, tr.83.

23. Bản dịch cá»§a Phạm Trá»ng Äiá»m, NXB Khoa há»c xã há»™i, Tập IV, tr.184.

24. Bản đã dẫn, Tập III, tr.289.

25. Äất nước Việt Nam qua các Ä‘á»i – tr.37 – NXB Khoa há»c 1964.

26. Huyện Chu Diên Ä‘á»i Hán – Bản thảo lưu tại Ban Cổ sá»­ – Viện Sá»­ há»c.

27. Không riêng gì phong kiến Trung Quốc mà má»i kẻ đô há»™ xâm lược trên thế giá»›i Ä‘á»u áp dụng thá»§ Ä‘oạn này. Thổ NhÄ© Kỳ đã từng làm như vậy vá»›i Bun-ga-ri, Hy Lạp… La Mã từng làm đối vá»›i dân Do Thái và ngày nay Israen đã và Ä‘ang làm đối vá»›i dân Palextin.

28. Toàn văn lá»i dịch hai bản ngá»c phả này in ở phần Phụ lục.

29. Bản này có ở Thư viện Khoa há»c xã há»™i, ký hiệu Q4*18 (phần phá»§ Yên Lăng), do hương lý làng Cư An sao ná»™p trưá»ng Viá»…n Äông bác cổ ngày 4-7-1938.

30. Sự sai biệt này có thể do một trong những nguyên nhân sau:
– Hoặc Nguyá»…n Bính đúng là tác giả các văn bản nói trên nhưng ngưá»i các Ä‘á»i sau ở từng địa phương, vá»›i những động cÆ¡, mục đích và nguồn tư liệu truyá»n thuyết khác nhau đã thay đổi thêm bá»›t ít hoặc nhiá»u tình tiết.
– Hoặc Nguyá»…n Bính chỉ soạn má»™t bản (nào đó), còn những bản khác do ngưá»i Ä‘á»i sau viết ra nhưng ký tên Nguyá»…n Bính để cho có uy tín.

31. Ở Chương sáu sẽ trở lại vấn đỠthành Dá»n này.

32. Rất tiếc là bản sao ngá»c phả làng An Duyên hiện lưu ở Thư viện Khoa há»c xã há»™i không ghi tên ngưá»i soạn và năm soạn. Vá» bà Trưng Nhị, ngoài má»™t lần được nêu là vợ cá»§a Hùng Nguyên thì không hỠđược nhắc tá»›i nữa trong suốt ngá»c phả.

33. Hèm.

34. Ở Chương sáu sẽ nói vá» ngôi Ä‘á»n này.

35. Xem toàn văn bản dịch ở phần Phụ lục.

36. Theo ngưá»i làng thì Äầu Bàng Thượng ở chá»— giáp ranh xóm Bàng và xóm Chùa. Cl. Madrôn trong bài “Le Tonkin ancien†(BEREO XXXVII) thì ghi lầm là Äầu Bằng Thượng.

37. Mỗi mẫu bằng 3600m2.

38. “Äi tìm dấu vết thá»i kỳ Hai Bà Trưng trên miá»n đất đóng đô cá»§a Hai Bà†– Nghiên cứu Lịch sá»­ số 150.

39. Những phát hiện má»›i khảo cổ há»c năm 1978 – trang 301 – Viện Khảo cổ há»c xuất bản.

40. Những phát hiện má»›i khảo cổ há»c năm 1975 – trang 24 – Viện Khảo cổ há»c xuất bản.

41. Thá»±c ra di chỉ này chưa được khảo sát kỹ càng, còn phải xác minh tầng văn hóa, nghiên cứu địa tầng và các di vật, xác định niên đại má»™t cách cụ thể hÆ¡n… thì má»›i trở thành má»™t cứ liệu khoa há»c.

42. Bản dịch cá»§a Cao Huy Giu, Nhà xuất bản Khoa há»c xã há»™i, Tập 1, trang 89.

43. Bản dịch của Trần Văn Giáp, Nhà xuất bản Văn hóa, Tập 1 trang 111.

44. Bản dịch cá»§a Viện Sá»­ há»c. Nhà xuất bản Văn sá»­ địa – Tập 1, trang 97.

45. Bản dịch cá»§a Phan Huy Tiếp – Nhà xuất bản Sá»­ há»c.

46. Thá»±c ra, Toàn thư cá»§a Ngô SÄ© Liên hoàn thành năm 1479 nhưng sau đó nhiá»u ngưá»i đã viết thêm, bổ sung, chú thích. Ná»™i dung cá»§a sách này như ta thấy ngày nay là má»›i cố định từ cuối thế ká»· XVII. Cho nên lá»i chú “Mê Linh tức là Yên Lãng†trong sách này có thể không phải cá»§a Ngô SÄ© Liên mà là cá»§a những sá»­ thần các Ä‘á»i sau.

47. Dẫn trong Äại Nam nhất thống chí – bản dịch tập IV – Nhà xuất bản Khoa há»c xã há»™i – tr.178.

48. Bản dịch cá»§a Phạm Trá»ng Äiá»m – Tập IV – Nhà xuất bản Khoa há»c xã há»™i – tr.178.

49. Bản đã dẫn, tr.184.

50. Bài đã dẫn.

51. Bài đã dẫn.

52. Äất Cấm Khê, căn cứ cuối cùng cá»§a Hai Bà Trưng… (NCLS số 148- 149). Huyện Mê Linh thá»i Hán (NCLS số 172). Äất Mê Linh, trung tâm chính trị, quân sá»± và kinh tế cá»§a huyện Mê Linh… (NCLS số 190-191).

53. Äúng có má»™t thá»±c tế là để phiên âm những tên làng có chữ Kẻ đứng đầu thì sách xưa (Việt Nam cÅ©ng như Trung Quốc) Ä‘á»u dùng chữ Cổ, như Kẻ Chá»§ = Cổ Loa, Kẻ Du = Cổ Äô, Kẻ MÆ¡ = Cổ Mai, Kẻ Noi = Cổ Ná»™i (sau má»›i thêm má»™t nét trên chữ Ná»™i thành Nhuế) v.v…

54. Ngày trước và cả tá»›i nay, nước sông Tích rất thất thưá»ng, mùa mưa nước từ núi Ba Vì, núi Vua Bà dồn vá» hay gây thiên tai thá»§y hại cho các làng ở ven sông. Do đó năm nào mất mùa thì dân các làng này vào Kẻ Lói tìm sá»± giúp đỡ.

55. Ông cụ Hai Tấn ở xóm Khoang Mè đã tìm cho chúng tôi Ä‘á»c tài liệu này. Xin cảm Æ¡n nhiệt tình giúp đỡ ấy. Nhưng tài liệu có nhiá»u sá»± lầm lẫn, như chép rằng Thi Sách làm tri phá»§ VÄ©nh Tưá»ng, lạc tướng cha cá»§a Hai Bà Trưng làm thứ sá»­ VÄ©nh Yên, rồi khi Hai Bà khởi nghÄ©a có nằm má»™ng thấy thần cho má»™t bài thÆ¡ ÄÆ°á»ng luật thất ngôn bát cú, hoặc Trưng Nhị là thứ hậu cá»§a Thi Sách v.v… Vá» niên đại thì đối chiếu âm lịch vá»›i dương lịch má»™t cách tùy tiện, sai nhiá»u. Ví như khi kể vá» việc Tô Äịnh sang làm thái thú Giao Chỉ tài liệu này viết: “Năm Giáp NgỠ– 11 trước Tây lịch, Tô Äịnh sang Giao Chỉ, cho Thi Sách làm thứ sá»­ (!!)â€.

56. Xóm Ná»™i Nhà nay không phải là khu dân cư mà là khu đất canh tác bên đưá»ng từ Cổ Chá»m sang Trúc Voi.

57. “Phát hiện má»™t số đồ đồng ở Hạ Bằng huyện Thạch Thất†Nguyá»…n Thị DÆ¡n – “Những phát hiện má»›i vá» khảo cổ há»c năm 1979†– tr. 100.

58. Phát hiện trống đồng Äồng Chúc – Nguyá»…n Văn Huyên – Hà Văn Thắng – “Những phát hiện má»›i vá» khảo cổ há»c năm 1978†tr.154.

59. Như trưá»ng hợp tác giả cho rằng những làng có chữ Trưng trong tên gá»i như VÄ©nh Trưng, Vân Trưng, Thế Trưng… (huyện Yên Lạc) là có liên quan đến tá»™c danh Trưng. Thá»±c ra những tên Hán – Việt xuất hiện rất muá»™n. Các làng trên vốn có tên Nôm là Kẻ Dưng, như vậy tất không liên quan gì tá»›i há» Trưng cá»§a Hai Bà. Hoặc do dá»±a vào má»™t thông tin sai cá»§a Cl. Madrôn – là ở Hạ Lôi (Yên Lãng có đầu Äầu Bằng Thượng, ông Äinh Văn Nhật cho đó là ký ức vá» hai làng cổ Thắng Äầu và Bằng Lá»™. Thá»±c ra ở Hạ Lôi là đất Äầu Bàng Thượng!)

60. Bản dịch đã dẫn – tr.91.

61. Bản dịch đã dẫn – tr.62.

62. Sẽ nói rõ hơn ở phần sau.

63. Dưới thá»i Tích Quang thá»±c đã có hoặc chưa có bá»™ phận ngụy quân thì cần có thêm tài liệu gốc, nhưng dưới thá»i Tô Äịnh – theo truyá»n thuyết – thì đã có và không phải là ít. Thiên Nam ngữ lục có kể là sau khi phá tan quận thành thì Hai Bà có công bố má»™t số chính sách, trong đó có chính sách vá»›i ngụy quân: bao nhiêu sÄ© tốt ngày trước bị Tô Äịnh bức vào lính thì bây giá» ai muốn vá» quê sẽ cho vá», ai muốn theo khởi nghÄ©a thì cho theo.

64. Äã nói ở Chương má»™t.

65. Sẽ nói tới các nhân vật này ở Chương năm.

66. Äây là phiên âm theo bản thần tích ba anh em “Äức Cả, Äức Hai, Äức Ba†thành hoàng làng Trung Hậu nay thuá»™c xã Tiá»n Phong, huyện Mê Linh.

67. Trong cuốn Má»™t số truyá»n thuyết vá» tướng lÄ©nh Hai Bà Trưng cá»§a Ty Văn hóa Hà SÆ¡n Bình cÅ©ng có in bài hịch này vá»›i lá»i dịch cá»§a Ngô Thế Long, Nguyá»…n Hữu Chế (tr. 120) và ghi xuất xứ là chép từ trong má»™t cuốn sách tìm thấy ở má»™t gia đình nông dân làng Hát Môn. Ở bản đó có má»™t số chữ khác vá»›i bản ghi thần tích cá»§a chính làng này nhưng cÅ©ng không sai biệt gì lá»›n và xét cả hai Ä‘á»u không có giá trị sá»­ liệu nên chúng tôi không so sánh khảo dị.

68. Äá»c kỹ sẽ còn thấy là có những câu như: Mẫn xích tá»­ hãm há»a khanh hoặc Khai kim trưá»ng… Thái minh châu v.v… đồng dạng vá»›i những câu Hãm xích tá»­ ư há»a khanh (vùi con đỠdưới hầm tai vạ). Khai kim trưá»ng túc mạo tam chướng, Thái minh châu tắc xúc giao long (ngưá»i tìm vàng xông pha lâm chướng, kẻ mò ngá»c va chạm giao long) trong bài “Bình Ngô đại cáo†cá»§a Nguyá»…n Trãi.

69. Thần tích Cống SÆ¡n đại vương cá»§a làng Thái Lai (xã Tiến Thắng, huyện Mê Linh) kể rằng sau khi Hai Bà khởi binh ở Hát Môn, bà Trưng Nhị thân chinh vỠđộng Hoa Lư má»i ông Cống SÆ¡n ra để “thao luyện binh mã, huấn diá»…n binh thưâ€.

70. Hậu Hán thư, Mã Viện truyện thì ghi là “lược định trên 60 thànhâ€. Tư trị thông giám (q.43) thì ghi “lược định 65 thànhâ€. Cả hai sách Ä‘á»u không chỉ định cụ thể là những thành nào.

71. Nguyên văn: “Cá»­u Chân, Nhật Nam, Hợp Phố Man Lý giai ứng chiâ€. Man, Lý – chỉ những tá»™c ngưá»i không phải là Hán, như vậy tức là nhân dân ở ba quận nói chung, vì nÆ¡i đây là khu vá»±c cá»§a các bá»™ tá»™c Việt.

72. Xem toàn văn lá»i dịch hai ngá»c phả này ở phần Phụ lục.

73. Sự tích các tướng lĩnh này sẽ được trình bày ở Chương năm.

74. Từ Bá Tưá»ng, tiến sÄ©, đã gá»­i thư cho triá»u đình nhà Lý tố cáo âm mưu cá»§a Vương An Thạch xâm lược nước ta.
Thái Phúc, đô đốc, đã dâng thành Nghệ An cho nghÄ©a quân Lam SÆ¡n và theo Lê Lợi ra hạ thành Äông Quan.

75. Theo thần tích cá»§a chính làng Hạ Lôi này – đã nêu ở Chương hai – thi kinh đô cá»§a Trưng Vương lại là đất Phấn Lá»™ nào đó thuá»™c huyện Chu Diên, và theo LÄ©nh Nam chích quái thì “Hai Bà… đóng đô ở Ô Diên thànhâ€. Hai chi tiết này mâu thuẫn vá»›i chính sá»­ (như Toàn thư: Bà Trưng… đóng đô ở Mê Linh) nên chúng tôi không kể tá»›i.

76. Trung Quốc thông sử giản biên – Phạm Văn Lan – Tân Hoa thư điếm – năm 1949 – Tập I – tr.199.

77. Dambo – Les Populations montagnardes du Sud – Indochine. France – Asie No 49-50. Chương VI.

78. Như đã nêu ở Chương hai, đây là theo thần tích cá»§a làng Cư An, tên gá»i sau này cá»§a Cá»± Triá»n. Còn theo thần tích làng An Duyên, huyện Thưá»ng Tín (Hà Tây) thì bà Trưng Nhị cùng chồng là Hùng Nguyên vá» lập đồn trại tại làng An Duyên này.

79. Năm 40, cùng thá»i gian vá»›i cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng, các há» lá»›n ở bón châu Thanh, U, Từ, Ký (tương đương vá»›i hai tỉnh SÆ¡n Äông và Hà Bắc ngày nay) khởi binh chống chính quyá»n Hán trung ương. Năm 41, nông dân ở Hoãn Thành (nay thuá»™c tỉnh An Huy) cÅ©ng nổi dậy chống lại triá»u đình Hán.

80. Theo H.A.Giles trong A Chinese biography dictionary. Mã Viện sinh năm 14 trước Công nguyên, mất năm 49. (Nhưng theo Hậu Hán kỷ (q.8 ) thì Mã Viện chết năm Kiến Vũ thứ 26 tức năm 50).

81. Hợp phố – Äông Hưng: 180km; Móng Cái – Tiên Yên: 86km; Tiên Yên – Phả Lại: 180km. Vậy cả Ä‘oạn đưá»ng này dài 446km. Má»™t dặm gồm 360 bá»™. (má»™t bá»™ khoảng 0,8m) tức khoảng 400m. Như thế thì 446km rất ứng vá»›i con số hÆ¡n ngàn dặm ghi trong Ä‘oạn sá»­ nói trên.

82. Bản dịch đã dẫn – tr.128.

83. Cổ đại Việt Nam – Tập IV – tr.64.

84. Madrôn, năm 1937, trong bài “Xứ Bắc kỳ cổâ€2 cÅ©ng công nhận như vậy.

85. Bài “Tìm hiểu thêm vá» cuá»™c chiến tranh chống quân xâm lược Äông Hán cá»§a nhân dân ta thá»i Hai Bà Trưng†trên tạp chí Nghiên cứu Lịch sá»­ số 173.

86. Trương Hữu Quýnh – Lịch sử Việt Nam – Quyển 1 – Tập 1 – trang 92 – năm 1977.

87. Có thể lúc này Mã Viện còn nhận được cả viện binh – Vì Ch. Patris trong Essai d’historie d’Annam (lmp. Äắc Lập – Huế – 1922) cung cấp má»™t chi tiết là ban đầu Mã Viện chỉ có hai vạn quân, sau được bổ sung thêm năm vạn quân. Theo Thá»§y kinh chú (q.37) thì Tây Thục cÅ©ng đưa quân xâm lăng nước ta há»— thợ Mã Viện.

88. Dương Minh – Thử xét xem nguyên nhân gì khiến cuộc kháng chiến của Trưng Trắc và Trưng Nhị phải thất bại – Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử số 36.

89. H. Maxpêrô trong L’expédition de Mayuan – BEFEO XVIII – cho rằng Cấm Khê là Cẩm Khê và coi đó là huyện Cẩm Khê, Yên Bái. Nhưng cũng chính ông tìm ra cái tên huyện Cẩm Khê thực tế chỉ mới có từ năm 1841, trước đó là huyện Hoa Khê. Cho nên ông không nghiên cứu tiếp vấn đỠCấm Khê nữa, coi như chưa biết là ở đâu.

90. Văn Tân – Công tác nghiên cứu Hai Bà Trưng và cuộc khởi nghĩa do Hai Bà lãnh đạo trong mấy năm gần đây – Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử số 161.

91. Nếu sau này ngành khảo cổ đào được ở khu vực đó những vũ khí bằng đồng, bằng sắt và phát hiện những bãi táng tập thể thì đích thực đây là Cấm Khê.

92. Hậu Hán thư q.24: Tháng Giêng năm Kiến Vũ 19, chém Trưng Trắc, Trưng Nhị…
Cũng sách này, q.86: Tháng Tư năm Kiến Vũ 19, Viện phá Giao Chỉ, chém Trưng Trắc, Trưng Nhị. Q.22: Lưu Long đuổi đến Cấm Khê, bắt được Trưng Nhị, chém hơn nghìn đầu.
Nam Việt chí: Trưng Trắc chạy vào Kim Khê huyệt, hai năm mới bắt được.
Toàn thư: Trưng Vương và em gái… thế cô, Ä‘á»u thua chết.
Cương mục: Trưng Vương và em gái… thế cô, Ä‘á»u bị thất trận chết.

93. VỠsự tích nhân vật này, cũng như các nhân vật kế tiếp theo sẽ được nêu đầy đủ hơn ở Chương năm.

94. Vá» sá»± tích các nhân vật này xem thêm các thần tích hoặc sách Má»™t số truyá»n thuyết vá» các tướng anh Hai Bà Trưng cá»§a Ty Văn hóa Hà SÆ¡n Bình – 1979.

95. Vá» sá»± tích các nhân vật này xem thêm các thần tích hoặc sách Truyá»n thuyết Trưng Vương cá»§a Chi há»™i Văn nghệ VÄ©nh Phú – năm 1975.

96. Thá»i đại kim khí ở lưu vá»±c sông Hồng – sông Mã được tạm thá»i chia ra bốn giai Ä‘oạn (hoặc văn hóa) kế tiếp nhau:
– Giai đoạn văn hóa Phùng Nguyên cách đây khoảng bốn nghìn năm.
– Giai Ä‘oạn văn hóa Äồng Äậu cách đây khoảng trên ba nghìn năm.
– Giai đoạn văn hóa Gò Mun cách đây khoảng ba nghìn năm.
– Giai Ä‘oạn văn hóa Äông SÆ¡n cách đây khoảng hai nghìn rưởi năm.

97. Ngôi má»™ lạ Xuân Äài, Yên Lạc, VÄ©nh Phú – Nguyá»…n Lá»™c – “Những phát hiện khảo cổ há»c năm 1975†– tr.272.

98. H. Maxpêrô dẫn trong L’expédition de Ma Yuan – BEFEO XVIII.

99. Xem “Äất nước Việt Nam qua các Ä‘á»i†tr.41-43.

100. “Tài liệu Khảo cổ há»c và nghiên cứu thá»i kỳ Hai Bà Trưng†– Tạp chí Nghiên cứu Lịch sá»­ số 148.

101. Xem thêm mục “Cá»™t đồng Mã Viện†trong Cổ đại Việt Nam – Tập IV – Äào Duy Anh.

102. Bùi Thiết – Tình hình tư liệu và nghiên cứu cuá»™c khởi nghÄ©a Hai Bà Trưng thá»i gian gần đây – Tạp chí Thông tin Khoa há»c xã há»™i – Tháng 3-1981.

103. Trương Hữu Quýnh – Sách đã dẫn – tr.95

104. Dương Minh. Bài đã dẫn – Nghiên cứu lịch sử số 36.

105. Nguyễn Văn Dị – Thanh Ba. Bài đã dẫn – Nghiên cứu Lịch sử số 173.

106. Äào Duy Anh – Cổ đại Việt Nam – Táº